VIII.
GAZTEKERIAK

        Irakurleak ezagutuko ditu erri txikietako zalduntxoak. Gauza gutxi ezagungarriagorik.

        Zaldun oietako geienak zalditarako eztaukate; batzuek, ozta ozta irabazi dute baburrun saldaterako; baña danak dira zeregin gabeak, itxuretan beintzat.

        Jan-edanik iñun ezpada, jolasak norabaitera eraman ezpaditu, kafeteri edo ardangelaren baten egon oidira jai ta aste, ia egun osoan, nagi nagi, aulkietan erdi etzinda, ister bata bestearen gañean ipiñita, edo sorbaldaz ate-alboari eutsika, orkoagatik edo emengoagatik marmarrean, urliari edo sandiari atximurka, goiko ta bekoai erruki gabe larrua kentzen.

        Gazteak dira geienak, txitatxoak, gizakumeak, adimen laburrekoak; baña beren burua gizonik eldu ta andienarena baño obe ta argiagotzat daukate.

        Esana dago eztirala jakintsuak, bai zera! zerbait ikasiak geienez ere, azal azaletik liburutxo bat edo beste ikusi dutenak; edo erbestean denda morroi, pelotari, bizargin, perratzalle ta abar irabazbide errezen billa nolabait ibilliak; baña jakintsu guztien gañetikotzat daukate beren iritzia, ta berak astindu, orraztu ta erabaki oidituzte agintarien arauak eta jakintsuen auziak. Eztago gauza on bat, erri txikietan, zalduntxoen baimenik ezpadu.

        Arro aña lotsagabe, gauza okerrari txalo ta egintza onari parre, mendeko gaixoari ziri ta araugille zintzoai destaña, bertako lagunagatik ijiji ta aldemeneko ezagunagatik ajaja, eztiote ezeri ta iñori pakean utzitzen, ta ezta inguruetan zalduntxoen isekaz erre ta zauritu gabeko gizonik izaten.

        Nekazari ta langilleak baño obexeago jantzita oidabiltz mutillok, erdi-andiki antzean, ongi naiezean bezela, baldan itxura ikasian, zapata polit edo abarketa berri txuriak oñetan ta euskal txapel urdin biguna buruan dituztela.

        O burua! Amaika ikutu ta igurtzi egindako ames jauregia! Buruan dago gazte oien arretarik andiena. Illea koipe leunez betea, usai gozozko urez bustia, txito ajolaz tolestatua, erdi aldean lerro txuria duala ta kopeta gañean txaplatatxo bat, ikustekoa egoten da zalduntxoen burua ta alegiñak egin oidituzte beren goialde ariñ aizetsua erakusten.

        Izan ere, aukerakoa da gaurko euskaldunen txapela orretarako. Biguna, aldakor ta erabilkorra, nai dan itxurak artzen ditu ta era guztietara jantzi deike. Ta ala, batzuen buruan zozo-abia dirudi edo perretxikoa edo abatsa, ta bestienean mats-orria, koskordun tremesa edo talo zabala; auek garrondoan ipiñita darabilte, beste aiek ezkerreko edo eskubiko belarri gañean, orkoak inguru guztian zuloak eginda, ortzez jositako gurpil baten antzera; emengoak, emengoetan daude gure zaldunak, lerro txuria ta kopetako ille kizkurra agertzeagatik, aurreko ertza oso egoki jasota.

        Buruko apaindurian aisa ezagutu leiteke zenbat ames darabilten gizonak... eta emakumeak Neri askotan erakutsi dit nor zein dan txapelaren jazkerak eta illien orraztuerak. Baita parre algara gozoak eragin ere.

        Guazen arira. Esan degun erako mutillak errez ikasi oidute zeintzuk neskatxa diran aberatsak errian edo auzoan, ta neskatxa oien atzetik nabaitu geinkez txurikerian ta on irudian dabiltzala, beste badaezpadako neskatxen billa jarraitzeari utzi gabe.

        Orrelako mutil gazte asko zeuden Oñatin, ta beren artean zarkote, alper, jolasbillako ardozaleren batzuek. Moxoloren ardangelan bituta, amaiketakoa zala edo lauretakoa, ardao zarra edo txitxardin berria, biatzak eta ezpañak olioz bustita, nabarbenkeria baño nabarbenago, arrapatzen zuten jakia ioranez iruntsitzen, beltzetik edo zuritik zurrutean, edo ta bestela berritsukeriarik txoroenetan, sudur zuloetatik keia boteaz ta ate ondotik kalean zijoazen neskatxa guztiai txistadaka igarotzen zituzten egunaren orduak.

        An zeuden beti, Oñatiar zitzoak ziotenez, zorrari ortzak erakutsi, lotsari lepoa eman, oar onari gaizki erantzun, beartsuari or konpon egin, ta premia guztien aurrean neri zer dit? esanaz, beren buruari bakarrik begira, griña gaiztoak asetzen bizi nai zuten gizonak.

        An zegoan egunero, au neuk dakit ziur, Peru Odolki, txopin bat ardogatik edozertarako erne, ta baita ere guk antzina ezagutu genduan etxe artako semea, Moxolo gaztea, Manueltxoren lagun kaiskarra. Uf! Orain beste gauza bat zan. Ameriketan izana, Bilbon, Barzelonan ta Madrillen pelotari egona, goizetik gabera eztakit nola dirutua, papar zabalean urrezko katea zuala ta katean ontzurre borobilla, Moxolo Potolo, orrela deitzen zioten, askotan oizan beste jakintsu guztien nagusi, buru ta albistari.

        Zer esan zezakean baña mutillak? Gauza onik ez. Abanan edo Montebideon pelotariak bein egindako iruzur petrala, Madril edo Barzelonako bazterretan ikusitako zatarkeri lizuna, ur-ontzietako ugari jatea edo galanki edatea, iñoiz baten duruakin eztakit zeñi arrika eman ziotena, beste batean lagun guztiak txanpañez arpegia garbitu zutena, ta era orretako beste astakeri batzuek.

        Arranietan! Txanpaña edatiarren, belarri bat emango nikek —esan oizuan Odolik.

        Gizon aiek etzituan iñork errian maite, ardosaltzalleak izan ezik: beren gurasoak ez, zeukatena ta etzeukatena, sortua ta lortua, Moxolonean ondatzen ziotelako; errizaintzalleak ez, zalduntxuok gaberditik aurrera ere, deadarka ta iskanbillaka, etxeratu eziñik ibiltzen ziralako; elizgizonak ez, erakuste okerrak, animaren kaltean, nonai ta edonoiz zabaltzen zizkiotelako. Baño lotsagarria da azaldu bearra! Moxolonean zegoan, len esan degun bezela, irain, irri ta iseka guztien kabia, ta iseka irain irrien bildurrez, gizontxo aien mingañetan ez ibiltzeagatik, geiegizko begirunez begiratzen zioten erritar guztiak. Garbiroago: oñatiar zintzoen argaltasunak ematen zien indarra ta ollarkeria Moxolonekoai.

        Orratikan ere bereak eta bi entzun gabe etziran izaten ereti batzuetan. Patxiko sendakiña zan, Oñatira zijoan guztian, ederki asko kilimatzen zituana. Ezin zan erritik erten garrazkeri batzuk zalduntxoai bota gabe.

        —Mutillak! —jardun oizioten— au ustel usaia dago zuen artean! Zetan zaudete beti emen sartuta? Norbaiti azpiak jaten? Ixilleko gertaerak usaika? Loikeri danetan muturra jartzen? Txerriak bezela gizentzen? Egia alda txitxarien aldeko sosiedade bat asmatu dezutena? Ori ere bada ba lana, lurpeko arrak jaki geiago izan dezaten, zuen burua guritzen jardutea, beste egitekorik gabe... Ala bai aldezute beste arloren bat? Erriko gauzak zuzendu naian alzabiltzate? Etzeok toki txarrean zuzenbidea! A ze nolakoak zuek, salobre urdailtsuak, ziraun makurrak, dollor, galdu, naspillari arraioak; a ze nolakoak errien diru ta ondasunak zaintzeko ta ugaltzeko! Badakit nik zer ugalduko zenduteken zuek: zorra ta zimaurra. Ni alkate banintz, gurdi bati uztartuta erabilliko ziñuzket aida, añaniñuok! antxe, koipea kendu ta gerria bigundu arte.

        Ta ederra da ipuia. Patxikori onian artzen zizkaten ozpinkeri guztiak eta etzioten min emateko gauza bat egundaño esaten, arpegiz arpegi. Zanbroak sortzeraño zigortzen zituan, erruki gabe, ta oso leunki, izuturik bezela erantzuten zioten mutil pardelak Zalduntxoen artean, abere gaiztoen biguntzallea zirudian Patxiko sendakiñak. Iñoren ajol gabeko gizatxar trebe ta argiaren izena zeukan ta... O! Ezta gaizki, garaietan, ausarta izatea.

        Ardangela orren aurretik igaro bear izaten zuten Paulak eta Malentxok elizara zijoazenean, ta eztago zer esanik, barruan zeuden gizasemeak, zar ta gazte, danak ertetzen zirala neskatxa oiei begiratzera.

        Lengusu biak ziran ikusgarriak, baño batez ere Malentxo. Menditar gazte ura ederren erregiña zan Oñatin, berez, jaiotzaz, jazkeraren apainduri gabe; arren ondoan erritar neskatxarik aukeratuenak, urri, ziztrin ta itxusi agertzen ziran; ura zebillen tokian edertasunaren argia ta anima garbiaren usai gozoa bezela utzitzen zuan, onela esan badezaket. Orregatik gelditzen ziran ergelduta begiraleak, zer esan asmatu eziñik. Bazekiten, bai, Zabaletakoak ezkonsari ona idukiko zuana; baño, aitortu bear da, guztiak ezkoduko zitezkean pozik Malentxorekin, naiz ta onek txanpon bat izan ez. Zer bera baño ezkonsari oberik?

        Moxolo Potolo zegoan itxutuena ta Moxolo Potolo agertu oizan bero ta urdurien ardangelako atari ertzean, parrezka, kiñuka, gezur-eztulka Malentxok etzuan aintzakotzat artzen mutil arren ziñurik: aldemenetara begiratu gabe, benaz, itzal ta lerden jarraitu oizion bere bideari; baño ala ere, bein, norbaitek bidean gelditu zualako, ikusi zuan, zearka, Moxolo Potolo, ta parreak erten zion gure neskatxa ederrari.

        Izan ere parregarria zan Moxolo Potolo. Laburra, zabalotea, beso ta isterrez oso lodia, buru aundiduna, illetsua, ia begietaraño bizarrea jantzia, okotz biren jabea, beltzeran berde samarra... bere ortz ustelak erakutsiaz belarrondotik belarrondorañoko aoa irikitzen zuanean, izutu egiten zan edonor lenbizi, ta gero parreak berez ertetzen zuan ezpañetara.

        —Jesus! Orixe da mutilla! —esan zuan Malenek— Jaungoikoak parkatu daidalata, ankadun upela dirudi.

        —Upela gerri aldean, ta arpegian? Ikusi aldiozu arpegia, Malen?

        —Ondo ez.

        —Ba ikusi daikeozu urrengo baten. Ara, bart euki nuan pronostikoa eskuetan, ta antxen dagon illargia bezelakoa da.

        —Zuk esango dituzunak.

        —Egi egia. Arto zati batez obea egin leiteke.

        —Zagoz ixillik, neska.

        Ordutik aurrera askotan parre egin zuan Malenek illargi betearen arpegia gogoratuta.

        Paula, Malentxo aña ezarren, oso zan emakume itxurazkoa ta maitagarria. Andi ta guri samarra, yaioa, otzana, langillea ta begiratua, amaikak artuko zukean pozik emaztetzat, berak nai izan ezkero.

        Baño etzuan nai, ikusten zanez; etzion beintzat iñori jaramonik egiten. Bai, naigaberen bat bazeukan Paulak ondo gordeta; arren begi gozoetan beti agiri zan illuntasun bat, zerbaiten errañua, arimako beaztunaren albistea. Zer ote zuan?

        Ura ta Jose, ara beste goibela, jai arratsaldietan, amonaren etxean arkitzen ziranean, beti zeukan mutillak, ain zuzen ta ixilla izanda ere, ardangelakoakgatik zerbait esan bearra, ta beti entzuten zion Paulatxok gogoz ta arretaz.

        —Zer mezatan izan zerate gaur?

        —Zortziretakoan.

        —An egongo ziran, Moxolonean, Oñatiko alper guztiak.

        —Eztakit ziur, baietz uste det.

        —Bai, egongo ziran. Zuk ezpadakizu, besteren batek jakingo du.

        —Zeñek? Malenek?

        —Bai.

        —Malenek eztu ardangelara begiratu andirik egiten.

        —Begiratu gabe erakutsi leike barruko zera.

        —Nola baña?

        —Parre txoroak egiñaz. Badakit parrez joaten zeratela.

        —Bai, iñoiz bai. Zeñek egin ez parre Potolo ikustean? Gizon zatarragorik...

        —Eta aberatsagorik. Aberastasunak dana edertzen du, Paula.

        —Ez, ori ezta oso egia. Nai luke Potolok beste batzuen entzute ona, nai luke neuk dakitan baten arpegia. Ara, Jose, naiz ta diruz josita egon, Moxolo Potolo ezta egundaño zu aña izango.

        —Norbaitentzat ez, bear bada; baña...

        —Iñorentzat erez. Zu, gizona, espaz beterik zaude; baña Malenek eztauka Moxolatarrakin zer ikusirik.

        Paula, egizalea zan ta, egia esan oizuan miñez bada ere; baño gezurtatzera bezela etorri zitzaion Peru Odolki illuntze batean.

        Gazte biak ate aurreko larrañean zebiltzan, batera ta bestera, astiro astiro, ezetz ta baietz, lelo arduratsuagorik etzeukaten ta, aspaldietakoa berriro aztertzen, mutil zar txatxua jeupadaka agertu zitzaienean.

        —Kaixo Peru. Zer dakartzu olako orduetan gurera?

        —Zuentzat ezer ez.

        —Zeñentzat ba?

        —Beste neskatxa gazte polit batentzat.

        —Malenentzat?

        —Bai.

        —Zer bear diozu zeuk Maleni?

        —Nik edo beste batek.

        —Zeñek bada?

        —Orixen da jakin bearra. Etxean aldago?

        —Bai, amonarekin, janari pixka bat jartzen.

        —Esaiozue atera dedilla onaño. Baña, ixo, amonak eztezala ezer somatu, e?

        —Baño ezaldiguzu zer darabiltzun azalduko?

        —Ezin dezaket... Ara, ixil ixillik eukitzen badezute... Potolok biraldu nau txarteltxo batekin. Oso erotua dago mutilla Malentxo dala ta eztala; ia zer egiten duan eztaki gizagaixoak; ez omendu iñun orrelako neskatxarik ikusi egundaño; ez omen dio mutillak nai lukean bezela arpegirik ematen Malentxok; ez omen daki arrek, gañera, neskatxari nun ta nola itz egin leikion, ta (kolkotik txartel bat ateriaz) paper onetan jarri omen dizkio eztikeririk andienak. Bai, goxoak izango dira emen dauden itzak, baña goxoagoa izango da gaurko nere aparia. Zuek eztakizute, txanpañez gonbiratzen nau Moxolo Potolok! Ori dek gizon izatea, ori! Etziok probintzi guztian Potolo bezelako mutillik! Txanpana! Txanpanaren izenik entzun aldezute? Ez, e? Urrutietako edaria da ta. Edari txuria, edari garbia, edari fiña, andiki andikien edari garestia. Ba nik nai aña edango diat gaur. Aufa! Nik arrapatu bear diat mokolloa!

        Jose, Peru izketan aizan bitartean, zuritu, gorritu, otzitu, berotu, edertu ta itxusitu zan iru edo lau aldiz bai.

        —Tira —jarraitu zuan Odolkik— esaiozue Maleni ertetzeko.

        —Ez alda berdin txartela geuk eramatea? —galdetu zion Josek.

        —Ez, neskatxaren eskuetan bertan utzitzeko agindu dit.

        —Utziko diozu, gizona, utziko diozu; baña neuk ikusi nai nuke lenago, gañetik bada ere. Eman zadazu apur baten.

        —Ez, ez.

        —Baño zergatik ez? Zer galtzen dek nik estalkia begiratzeaz?

        —Eztetala nai, eztetala nai. Potolori itz eman diot Malentxok bestek eztuala ikusiko ta eztiola ikutuko.

        Onetan zebiltzala, erten zuan Malenek zurrumurrura, ta azkenengo itzak entzun zituanean:

        —Zeñentzat dezu txartela? —galdetu zion Odolkiri.

        —Zuretzat.

        —Bada neretzat izan ezkero, neuk bakarrik artu bear det.

        Aurreratu zan gure neskatxa ederra, kendu zion eskutitza mutilzarrari, ta geiagoko gabe, sartu zan sukaldera patxada osoan.

        Larrañekoak aoa bete ortzekin gelditu ziran, itz bat atera ezinda.