Urr
11
18
Naziengandik ihes egin zuen familia judutar baten abaroan Argentinan jaioa, Alejandra Pizarniken poesian aski presente da arroztasun sentipena, inon errotzeko zailtasuna, nonahi atzerritar sentitzearena. Sentimendu hori, baina, geografikoa bainoago existentziala izatera iristen dela esan liteke, ni-aren eta munduaren artean arrakala gaindiezina egongo balitz bezala. Hala, Pizarniken poesia, nitasun indartsu baten aldarrikapena da. Honakoa aukera bikaina dugu Pizarniken lana autoreari buruzko ideia topikoez —depresioa, histeria, arazo psikiatrikoak, suizidioa— erauzirik irakurtzekoa. Asier Sarasolak ekarri ditu euskarara haren poemak.
Urr
10
18
Greziako poeta moderno handienen artean kokatu ohi du kritikak Yannis Ritsos. Alderdi Komunistako kide, bere obra esetsia izan zen eta kartzelaldiak bizi izan zituen. Ritsosen obran, gorabehera makur horien eragina agerikoa da, hala esplizituki auzi politikoak agertzen direlako, nola, zentsura ekidin nahian, errepresio garai batzuetan beste bide poetiko kriptikoagoak hartu zituelako. Obra oparoa ondu zuen Ritsosek, entseatu zituen neurri eta forma poetikoei dagokienez nahiz baliatu zituen poesia-genero ezberdinei dagokienez: lirika, bakarrizketa dramatikoak, poema epikoak… Joannes Jauregik ekarri ditu grekotik euskarara haren poemak.
Urr
09
18
Urriaren 9an 40 urte bete dira Jacques Brel kantautore belgikanoa hil zela. Denborak ez du higitzen ahal izan parerik ez duen kantari eta letragile horren ahots guztiz pertsonala. Aurrez bagenituen Andoni Lekuonak 1990eko harmakadan euskaratutako bi kantu: Amsterdam portuan eta Ez nazazu utzi (segur aski, Brelen kantu ezagunena). Oraingo honetan, beste sei kantu eskaintzen dizkizugu, Josu Landak euskaraz moldatuak. Ezagutzen genituenontzat, gozagarri berria; deskubritu berri dutenentzat, haren sorkuntzan sakontzeko bidea.
Urr
04
18
Gotzon Barandiaranek bere azken liburua aurkeztuko du urriaren 9an: Hitzen ahairea. Kantagintzaren inguruko gogoetak irakurriko dituzu liburuan: idazleek idatzitako letrekin sortutako kantuei, literaturak eta musikak eskuz esku sortutako piezei buruzkoak. Zein harreman du kantatzen dugunak gure izaerarekin? Zenbateko eragina du entzuten dugunak gure diskurtsoan? Zeintzuk dira gure erreferenteak? Zergatik irauten dute kantu batzuek gure gogoan betiko iltzaturik? Gure euskaltasunean zenbat zor diogu literaturaren eta musikaren lankidetzatik sortutako kantagintzari? Zergatik ez dugu kantatu emakumeek idatzitakorik? Inork kantatu ote dio bere hizkuntzari euskaldunok baino gehiago? Eta bihar, zeri kantatuko diogu? Galdera horiei erantzun guran harilkatutako gogoetek hasi eta buka zeharkatzen dute liburua. Osorik irakur dezakezue Susaren webgunean. Eta liburuaren soinu-banda ere entzungai (140 kantu / 227 grabazio).
Ira
25
18
Hil berri da Junes Casenave zuberotar idazle ugaria. Narrazioak eta saiakerak ez ezik, poemak ere ez gutxi idatzi zituen; haietako bat, Amoros gaixoa, Oskorrik 1984an musikatua. Hiztegigintza, gramatika, sendabelarrak, erlijioa… askotarikoak izan dira Casenavek ereindako alorrak. Baina, oroz gaindi, pastoral idazle bezala izanen da oroitua: hogeitik gora idatzi, eta haietatik hamabi bat jokatuak izan ziren. Obra zabal horren lagin gisa, bost liburu eskaintzen dizkizugu osorik: Basabürüko ipuinak narrazio liburua, Aroa saiakera, eta hiru pastoral: Santa Kruz (1992), Santa Engrazi (2006) eta Eñaut Elizagarai (2007).
Ira
21
18
Liburuak josten eta moldiztegiko lanetan aritu zen gaztetxotan Arreola ipuinlaria. Gerora idazleak izango ziren askok bezala, paper eta tinta mundu hartan ezagutu zituen Europako hainbat idazle nagusiren obrak. Antzerkia ikasi zuen eta landu zuen, Jauvet eta Barrault ospetsuekin aldi bat emanik Parisen. Rulfo, Alatorre, Reyes… literaturaren elitea ezagutu zuen, denetariko eraginak hartuz. Irakaskuntza hartu zuen ogibide, aldi berean testu zuzentzaile eta solapagile jarduten zuela, liburuen deskripzio publizitarioak idazten alegia. Bere lanik aipatuena Confabulario dugu (1952), garai hartan Mexikon indarren ziren indigenismoarekin, iraultzarekin eta errealismo liluragarriarekin zerikusik ez zeukaten hogeita hamahiru ipuin labur eta gazi-gozo-gaiztoren bilduma, ikuspegi libre, zorrotz eta ironikoan narratuak. Tituluak berak ederki iradokitzen du edukia gaztelaniaz: fabulak edo alegiak, baina konfabulatuak, hots, hitzartuak (patxadaren) boterea kordokan jartzeko. Horren eredu Trukearen parabola, aurten irailak 21 dituela Juan Jose Arreola jaio zela ehungarren urteurrena betetzen denez euskarari ekarria.
Ira
18
18
50 urte irailaren 14an Leon Felipe poeta espainiarra hil zela. Mexikoko erbestean hil zela. Belaunaldi eta taldetan sailkatzen zaila, metrika formaletatik libre behar zuen poesia aldarrikatu zuen; erbesteko minetik Espainia libre bat ere kantatu zuen eta oro har askatasuna izan zuen kantagai. Bere garaiaren, bere garaien testigantza osatzen dute Leon Feliperen poemek, jendaurrean irakurriak izateko idatziak diruditen haren poemek. Josu Landak euskaratuta, hemen irakur ditzakezu hamabi.
Ira
14
18
Giro artistiko aurrerazale bat bazeukan Geo Bogza gazteak idazten hasi zenean, eta Unu aldizkarian azaldu ziren bera bezalako gazteei “intregratzaileak” esan izan zaie, batetik eta bestetik elikatu zirelako, ez surrealismoaren iturri bakarretik. Poemak ez ezik, abanguardia aberats honetako testu teorikoak ere burutu zituen Bogzak. Literaturaren guardia zaharrak aukera bikaina izan zuen haren lehen poema bilduma salatu (Sexuaren egunkaria, 1929) eta poeta gaztea zigortzeko. Haren obra ezagutarazi zutenez, kartzelaldiak eta ondorioz idatzi zuen Iraintzeko poema-k (1933), Errumaniako letretako figura nagusia bihurtu zuten Geo Bogza. Abanguardiago urteen ondoren, sobietikoek ezarritako botere komunistak aitortu eta saritu izan zuen Errumanian zehar egin zituen kronika ederrengatik, errealismo sozialistaren eredua bihurtuz. Baina Bogzak ez zeuzkan gaztetako ideiak saltzeko, ezkerrekoa eta komunista izaten jarraitzen zuen. Apurka eta zeharbidez, gizarte kritikak hasi zen agertzen bere idatzietan, eta Ceaucescuren agintaldian ageriago, disidente bihurtuz. Irailaren 14an hogeita bost urte betetzen dira Geo Bogza hil zela, eta Errumaniako idazle handi honen akorduz eskaintzen dizkizuegu bere bederatzi poema.
Ira
08
18
Berlingo Plötzensee espetxean urkatu zuten 1943ko irailaren 8an, duela 75 urte, Julius Fucik kazetari, idazle eta militantea. Txekoslovakiako Alderdi Komunistako kide sorreratik, kazetari lanak uztartu zizkion militantzia lanari. Eta naziek Praga okupatuz geroztik, erresistentzia lanari. 1942ko apirilean atxilotu zuten, luzaz torturatu Pragako Prankrac kartzelan, eta 1943ko udan Berlinen epaitu eta heriotzara zigortu zuten. Atxiloaldiko 13 hilabeteetan Urkamendira bideko erreportaia izenburuko diarioa idatzi zuen, atxiloaldi eta torturen kronika gordin eta latza, haren alargunak eskuratu eta 1947an argitaratua. Elena Ituartek euskaratua, Txalaparta argitaletxeak kaleratu zuen 1988an, orain osorik eskaintzen dizueguna.
Abu
30
18
Bi lagunen artean sortutako poesia-antzerkitua, antzerki-poesiatua da Autobiographikal. Bi lagun horiek Eider Perez eta Ane Zubeldia dira. Topatutako hainbat poema oihukatu, xuxurlatu edo ozenki errezitatzeko beharretik edo nahitik sortu zen Autobiographikal ikuskizuna, eta bertan hainbat poeta topatuko dugu. Euskaldunak, lehendik euskaratutakoak (Bachmann, Sapho, Storni…) eta euskarara lehen aldiz ekarritakoak. Azken hauetatik, hemen dituzu Eunice de Souza, June Jordan eta Warsan Shireren lau poema.
Abu
23
18
Gaur 150 urte jaio zen Edgar Lee Masters idazlea. Ni ez naiz hemengoa (Pamiela, 1985) liburuan Joseba Sarrionandiak hari buruz diharduela dioenez, “poeta mediokrea baizik ez zen izan bere obra gehienean, liburu bakar batean salbu. Liburu hori, Spoon River Anthology, miresgarria da, ahots poetikoaren aurkitze betea…”. Hala da, izan ere, Spoon River: poemario betea, indartsua, totala. Efemeridearen karietara, Gotzon Barandiaranek euskarara ekarri dizkigu liburuko hamar poema.
Abu
18
18
Bost hilabeteko espetxe zigorra ezarri berri dio Dareen Tatour poeta palestinarrari Tel Aviveko auzitegi batek. 2015ean sare sozialetan argitaratutako poema bategatik: Aurre egin, nire herria, aurre egiezue. Ia hiru urtez etxean giltzapean egon ostean, 2018 hasieran epaitu zuten, eta asteon jaso du epaia: indarkeria sustatzeagatik, 5 hilabete kartzelara. Itzalpera eraman duen poema euskaratu dugu, beste hirurekin batera. Hemen dituzue.
Abu
10
18
Duela 30 urteko Felipe Arrese Beitia saria eskuratu zuen Arantza Aldalurrek Hainbat gau izarrik gabe…! poemarioarekin. Hurrengo urtean Euskaltzaindiak eta BBK-k argitaratua, tristura tonua nagusitzen diren poemak dira, zu hartzaile bat dutenak maiz xede, baina negar eta samin artean, zu horrenganako loturan aurrera egiteko oinarria aurki liteke. Bigarren poema liburua zuen Aldalurrek, argitalpena izan zenetik titulua zuzenduta, orain osorik eskaintzen dizueguna.
Abu
01
18
Gaur bete ditu 30 urte Warsan Shire poeta somaliarrak, umetatik Londresen bizi denak. Idatziz landu izan ditu traumaren zirrikituak eta joan-etorrien inguruko istorioak. Bere poemak orain arte aldizkarietan eta antologietan argitaratu izan ditu baina, inon izatekotan, sarean zabaldu dira batik bat Shireren poemak. Zuzeneko ekitaldiek eta bizigai izan ohi duen aktibismoak eman diote itzala bere obrari. Horren erakusgarri dakartzagu lau poema, Garazi Ugalde Pikabeak euskaratuak. Etxea poema 31 eskutik blogean izan zen estreinakoz euskarari ekarria. Batzuetan hizkuntzak hozka egin nahi izaten dio errealitateari, halaxe idatzi zuen itzultzaileak berak orduko aurkezpenean. Migratzaileen hiltzaile garen europarron bihotzean hozka.
Uzt
31
18
Nola iragan etnologiatik literaturara jadanik hitz egiten ez den hizkera batean? Ehun urte dira erantzuna eman zigun Mariano Mendigatxa hil zela uztailaren 31 batean. Idazten duenak hizkuntzarekin daukan harremana ez da gizakiaren eta tresna baten artekoa. Idaztea garunaren eta magma baten arteko talka izan ohi da: beste idazleek, beste hiztunek, hizkuntza bera erabiltzen dutenek sortzen dituzten mundu linguistiko desberdinek baldintzatzen dute norberaren idazkera. Idazleak “tribuaren hitzak” behar ditu. Horra Mariano Mendigatxa triburik gabe, ezin ikasi, ezin imitatu, ezin harrotu. Bere euskalkian finko, garbi, hizkuntzalarien jaki. Bakartua, zahartua, ahuldua hegemonikoa bihurtzen ari den beste hizkuntzari aurre egiteko. Zer pentsatzen ote zuen, erronkariera desagertuz euskarak ez zuela deus galduko, benetako euskararen aldaera bat baino ez zelako? Zein ziren euskalduna izateko arrazoiak? Eta hala ere, bere xumean, Mendigatxak borondate bat ageri du: ipuinak eta pasadizoak kontatuz, literaturaren estatusera dakar bere mordoiloa. Oroitua, itzulia, imitatua edo aurreko igandean gertatua, berdin dio. Erronkarierak balio duela bizkaierak beste irakatsi zigun, hori da gure irakurketa egun. Eta kontzientea zela erranen genuke, bazekiela geroko euskaldunenetzat ari zela Gutun barruko istorioak kontari, eta ez Don Resurreccionentzat.
