Itzaurrea
Zidar zuriaren
bide berriak
arrats beheraren
urre gorriak.
Lehenaren garrak
barnean leher:
berritu zaharrak,
berriak eder.
Eder, berri, zahar,
nire atsegin;
zure urre-zidar
beti nirekin.
Odolezko lainoz
ildako arrats
egunsentiko poz
bizi aberats.
Lauaxeta bera izan dut berari egin diodan olerki honen bultzalari eta gidari. Baita ipui antzeko alegin mingotson bultzalari eta gidari ere.
Hain zuzen ere, olerkari punterengoa bakarrik ezezik, alegilaria ere izan genuen Lauaxeta, eta alegilari trebea. Nork ez ditu ezagutzen haren Larrosea eta txarria, Gaztaia ta katua, Txitxeak eta mirua, Loreak eta eguzkia, Mutiltxua ta erlea...? Nik neuk behintzat aspaldidanik ezagutzen ditut, eta alegi pitxi banaka hoiek izan ditut liburu honen sortarazle lagun.
Bat izan nuen, batez ere, nire ernarazle: Udabarriko autorkuntza. 1930. urtean Bilbon argitaratutako Arrats-beran, 65. orrialdean, irakurri nuen lehenengoz. Eta ez nekian zergaitik baina, bihotzean ikutu zidan. Eta behin eta berriz eta astiro-astiro, askotan irakurri nuen.
Udabarriko autorkuntza
Din-dan, balendan,
elizako atetan
gizon bat dilindan.
—Zer egin dozu pekatu,
pagoen lagun bakarra?
—Ote-lore bat triskatu
eta samindu dot larra.
—Ori eztozu pekatu.
Mendi-usaiñez eskuak
ezin daikezuz orbandu.
Zabalik dozuz zeruak!
Din-dan, balendan,
elizako atetan
gizon bat dilindan.
—Zer egin dozu pekatu,
izarren izpi zatia?
—Ao gorri bat laztandu,
axe jatan, ba, maitia.
—Ori eztozu pekatu.
Neskuts-usaiñez ezpanak
ezin daikezuz orbandu.
Zabalik dozuz zeruak!
Din-dan, balendan,
elizako atetan
gizon bat dilindan.
—Zer egin dozu pekatu,
piztien etsai ankerra?
—Ene emaztetxua urkatu,
ordia zan, ba, ta alperra.
—Ori eztozu pekatu.
Odol gorriaz eskuak
ezin daikezuz orbandu.
Zabalik dozuz zeruak!
Din-dan, balendan,
elizako atetan
gizon bat dilindan.
—Zer egin dozu pekatu,
zelai ezeko anka-arin?
—Apez-ardoa bukatu,
axe bai jatan atsegin.
—Ori da, ori pekatu!
Parka-eza dan obenak
gogoa dautzu orbandu.
Eroan zagiz txerrenak!
Din-dan, balendan,
elizako atetan
gizon bat dilindan.
Irakurri ta irakurri, txikitan ikasiriko ume-kanta bat etorri zitzaidan gogora.
Din-dan...
—Nor il da?
—Peru zapataria.
—Zer egin dau pekatu?
—Auzoko txakurra urkatu...
Gogora etorri arren, etorria joan egin zen berehalaxe ta ezin gogoratu osorik umetan ikasiriko kanta hori. «Baina ez ete dot ikusi osorik hau nonbaiten nik?», egiten nuen neure artean, «ez ote dut irakurri Azkueren Euskalerriaren Jakintza-n? Ala Anuario de Eusko-Folklore-n izan ote da? Baliteke». Esan eta izan, 1930. urteko Anuario de Eusko-Folklore-n aurkitu nuen, 59. orrialdean.
Oiartzun
Brin-bran ezkilak...
—Nor duk ila, mutilak?
—Martin zapataria.
—Zer egin du pekatu?
—Erregeren txakurra urkatu.
—Ori eztuk pekatu.
Antzuola
Din-don...
—Nor il don?
—Peru zapataria.
—Zer egin du pekatu?
—Aldeko txakurra urkatu.
—Ori ezton pekatu.
—Ostiralean koipatzu.
—Ori don pekatu.
Elantxobe
Din-dan...
—Nor il da?
—Peru zapataria.
—Zer egin dau pekatu?
—Auzoko txakurra urkatu,
teilla ganean sikatu.
Aren emazte koitadeak
amar maradi pagatu».
Erri-erriko ume-kanta olerki mailan jarri du Lauaxetak ederkiro aldatu ta sendotuz, antxinatik ezpan-belarri ta libururik-liburu datorren alegi-jakituria euskaldunduz.
Jakintsua da, izan ere, Lauaxeta; asko irakurritakoa. Eta beste idazle askok egiten dugun antzera, andik eta emendik artzen ditu gaiak; beregandu egiten ditu eta, beregandu ondoren, beretu, euskaldundu. Ona emen, adibidez, Meléndez Valdés-en oda bat, 28. oda, Lauaxetak beregandu ta beretua.
Zelaian
Lora billa neskea
larrarantza doa.
Bera loretan lore,
lore gorengoa.
Ene maitea,
zelaiko galpidea!
Larratik itun dator,
itun, bai, neskea.
Miñez dozu barrena,
negarrez biotza.
Biotz barruan dozu
arantza zorrotza.
Ene gaxoa,
illun dozu gogoa!
Zeure matrail-lorea
zimelduaz doa.
Lore billa neskea
larrarantza doa.
Lore billa joatean
galdu dau gogoa.
Ene maitea,
zelaiko galpidea!
Loretan lore zanak
galdu dau berea.
De Dorila
Al prado fue por flores
La muchacha Dorila,
Alegre como el Mayo,
Como las Gracias linda.
Tornó llorando a casa,
Turbada y pensativa,
Mal trenzado el cabello
Y la color perdida.
Pregúntanla qué tiene,
Y ella llora afligida;
Háblanla, no responde;
Ríñenla, no replica.
Pues ¿qué mal será el suyo?
Las señales indican
Que cuando fue por flores,
Perdió la que tenía.
Asko irakurritakoa izan zen Lauaxeta, eta La Fontaine ere irakurriko zuen, noski. Badu, izan ere, Frantziako alegilari ospetsu honek, alegi irakurgarririk asko. Baina bat, Les Animaux malades de la peste, zoragarria. Irakurri.
Un mal qui répand la terreur,
Inventa pour punir les crimes de la terre,
La peste (puisqu'il faut l'appeler par son nom),
Capable d'enrichir en un jour l'Achéron,
Faissait aux animaux la guerre.
Ils ne mouraient pas tous, mais tous étaient frappés.
On n'en voyait point d'occupés
A chercher le soutien d'une mourante vie;
Nul mets n'excitait leur envie;
No loups ni renards n'épiaient
La douce et l'innocente proie;
Les tourterelles se fuyaient:
Plus d'amour, partant plus de joie.
Le lion tint conseil, et dit: «Mes chers amis,
Je crois que le ciel a permis
Pour nos péchés cette infortune.
Que le plus coupable de nous
Se sacrifie aux traits du céleste courroux;
Peut-être il obtiendra la quérison commune.
L'histoire nous apprend qu'en de tels accidents
On fait de pareils dévouements.
Ne nous flattons donc point; voyons sans indulgence
L'etat de notre conscience.
Pour moi, satisfaisant mes appétits gloutons,
J'ai dévoré force moutons.
Que m'avaient-ils fait? nulle offense.
Même il m'est arrivé quelquefois de manger
Le berger.
Je me dévouerai donc, s'il le faut: mais je pense
Qu'il est bon que chacun s'accuse ainsi que moi;
Car on doit souhaiter, selon toute justice,
Que le plus coupable périsse.
—«Sire, dit le renard, vous êtes trop bon roi;
Vous scrupules font voir trop de délicatesse.
Eh bien! manger moutons, canaille, sotte espèce,
Est-ce un péché? Non, non! Vous leur fites, seigneur,
En les croquant, beaucoup d'honneur;
Et quant au berger, l'on peut dire
Qu'il était digne de tous maux,
Etant de ces gens-là qui, sur les animaux,
Se font un chimérique empire».
Ainsi dit le renard, et flatteurs a applaudir.
On n'osa trop approfondir
Du tigre, ni de l'ours, ni des autres puissances,
Les moins pardonnables offenses.
Tous les gens querelleurs, jusqu'aux simples mâtins,
Au dire de chacun étaient de petits saints.
L'âne vint à son tour et dit: «J'ai souvenance
Qu'en un pré de moines passant,
La faim, l'occasion, l'herbe tendre, et, je pense,
Quelque diable aussi me poussant,
Je tondis de ce pré la largeur de ma langue;
Je n'en avais nul droit, puisqu'il faut parler net».
A ces mots, on cria haro! sur le baudet.
Un loup, quelque peu clerc, prouve par sa haranque
Qu'il fallait devouer ce maudit animal,
Ce pelé, ce galeux, d'où venait tout le mal.
Sa peccadille fut jugée un cas pendable.
Manger l'herbe d'autrui! quel crime abominable!
Rien que la mort n'était capable
D'expier son forfait. On le lui fit bien voir.
Selon que vous serez puissant ou misérable,
Les jugements de cour vous rendront blanc ou noir.
Udabarriko autorkuntza alegiak eta goiko horrek badute antza. Abereen autorkuntzan, lehenengo ta bat. Abere ahaltsuen («puissances») pekatu andiak txikitzat, ezereztzat artzen dira («Est-ce un péché? Non, non!») ; otalorea triskatu eta larra samintzea, birjintasuna ondatzea ta andra bat iltzea ere (pekatu aundien irudi) berdin, «Ori eztozu pekatu». Behartsuaren («misérable») pekatu txikia, ordea, pekatu anditzat, izugarritzat artzen da; aho bete belar guri fraileei («moines») ohostutzea ta apaizaren ardo apurra edatea «ori da, ori pekatua!» Ironia mingotsez ernaritutako paradoja! Eta errugabea urkatu: «gizon bat dilindan» («un cas pendable»). Lehoikume ta otsokume, asto ila jatean adiskide.
Ebanjelio kutsua ere badu, gainera, Lauaxetaren olerkiak. Talentuen parabolako «Intra in gaudium Domini!» edo azken-juizioko «venite..., possidete paratum vobis regnum...» eta «Zabalik dozuz zeruak!» berdin samarrak dira. Baita «discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius» eta «Eroan zagiz txerrenak» ere.
Andik eta emendik artu ditu gaiak Lauaxetak eta alegi-olerki eder bat sortu du, orain bere-berea den olerki mamitsu bat.
Antzerki txiki bat dirudi, elkarrizketa ta koru ta guzti. Izan ere, Greziako teatroetan egoten zen koru-kanta bezala da «Din-dan, balendan...» otsitzezko lelo hori olerkiaren inguruan eta barruan.
Epai bat dela ere esan genezake. «Zer egin duzu pekatu...», «Otelore bat triskatu...», «Zer egin duzu pekatu...», «Ao gorri bat laztandu...», «Zer egin dozu pekatu...», «Ene emaztetxua urkatu...». Galdera ta erantzuna, galdera ta erantzuna... epai bat epaipetu askorekin; epai bat epai-erabaki ta guzti: «Ori eztozu pekatu... Zabalik dozuz zeruak!». «Ori da, ori pekatu! Eroan zagiz txerrenak!».
Neurri eta ritmo aldetik ere..., baina zertarako azterketa hau? Goi mailako literaturaren sakona eta ederra ezagutzeko, nire alegiak ere nik Lauaxetarena irakurri dudan bezela irakurtzeko. Hain zuzen ere, azterketaren bidez eldu naiz ni kultura mundu sakon eta ederrera, umiltasunaren altzoan, arroak ez bai du zereginik mundu horretan.
Zerbait irakurtzeko, osorik irakurtzeko, literatura-lan baten esan-nahia norberarenganatzeko eta norberetzeko, beharrezkoa da azterketa bide hori. Azterketa asko egin ondoren, igarri barik, euskera asko ikasi, kultura aundia artu eta irakurgaiak osorik ulertzen ikasten da; irakurgai atsegingarriak, atsegingarri bihurtzen dira; aspergarriak aspergarri ere bai.
Berrogei urteren bueltan (eta berrogei egunean) egin ditut ipui antzeko alegi mingots hauek; bizitzarik erdia (egia balitz!) egin ondoren, alegilari ospetsuen antzera. Berrogei urtetik gora izan zituzten, izan ere, alegilaririk gehienek (Lauaxetak ez) beren alegiak borobildu zituztenean.
«Zer ikasi, ha ikasi», bizitza da libururik onena ikasteko ta irakasteko, gazteek inoiz ere irakurri ezin izango duten liburu pozgarria ta negargarria, argia ta iluna, egiazkoa ta gezurrezkoa. Bizitza bera bizitzako libururik sakonena ta ikasgarriena.
Bizitzaren ondorena dira, horrexegaitik, alegiak; literatura bidez azaldutako bizitzaren ondorena; ondoren alaigarria, parregarria, jakingarria, mingotsa, garratsa, gazigozoa, gazigeza...
Ez dira, ba, umeentzako eginak ango eta emengo alegiak. Umeentzako eginak direla uste izan arren, sasoikoentzako edo zaharrentzako eginak dira gehienak, eta mingots samarrak izaten dira, haugaitik, gehienak. Nireak mingots samarragoak beharbada, idazgiro mingotsagoan eginak direlako.
Alegiak mozorroz jantzirik agertu dituzte, gainera, alegilaririk gehienek. Nabarmenago ta gailenago nabariarazten da horrela esatekoa, erakustekoa, eta iratzartu egiten da irakurleak bere gogoan erdi lotan daraman bilatze nahia, ikasgura, egia-irritsa, egiaren alderdi ezezagunak ezagutzeko gurari bizia. Biztu ere bai egiten da irakurlearengan zuzentasunerako ardura ta ahalegina, eta literatura ederraren paradisuratu, itz neurtuzko edo itz lauzko olerki munduratu.
Bufoiak, arlekinak eta pailasoak bezala dira alegiak literaturan. Parrea eragiten digute baina, mingotsa izaten da sarri askotan beren parregarrikeria, parregarrikeriaren esan-nahi sakonagaitik.
Euskal literaturan ere egon dira alegilari batzuk. Gutxi, baina egon dira. Urriak, zoritxarrez, beste erri batzuetako literaturetan agertzen direnen parean. Eta, «dagoenean dagoentxoa, ene enetxoa», utsune hori pizkatxo bat bete nahirik nator. Berandu, jakina; baina atzerakeria hori gaurkotasunez eta berritasunez zuzendu eta aurrerabidean sartu gurarik.
Joanak joan, aurrera jo behar dugu zerbait eginez, zerbait sortuz, zerbait euskeratuz, eta dana euskaldunduz.
«Asiak egina dirudi, eginak urregorri».
© Mikel Zarate