Aztergaiak
Igelak
Aintziko urerat
illargi-laurden bat erori zan
zuri, jori,
gauko zitu zori:
igelak jan dute, igeltxo igeldariek.
Orain, berriz,
intzirika daude igel igeltxoak,
igel igeltxo xoroak...
Gau-miñean
aintziko igelek dute, ai!, ei!,
illargi-min [1].
Basamortuko robotak
Gaua zen.
Basamortuan zeuden robot bi. Bakartade izugarrian.
Estu ta larri zeuden, bata itsuturik, bestea ankarik gabe.
Ikusi ezinik, ibili ezinik, geldi zeuden, eta oihuka, eta haserre bizitan, eta eztabaidaka.
Begibako! esaten zion ankamotzak itsuari.
Ankamotz! esaten zion itsuak ankamotzari.
Haizea agertu zen, halakoren batean, nonbaitetik. Eta laztandu egin zituen robot biak, eta abesti gozo bat kantatu zien maitekiro, haiek adiskidetu nahirik.
«Egin ahalegin!
Aurrera,
hau zure begiekin,
zu honen ankekin...»
Geldi zeuden, hala ere, robot biak. Geldi-geldi. Baina haserre bizitan eta eztabaidaka...
Geldi egon ziren, geroago ere, ordu askotan, egun askotan, urte askotan... Eta ugerrak jan zituen. Erdoitu egin ziren. Ezereztu [2].
Kittarra
Sei burni-ari zintzilik.
Pin!
pon!
pun!
pan!
Lau tanta belarrietan.
Istil-otsa gogoetan.
Ire kolkoa,
udaberri den loretan [3].
Bidean topo!
Nonbaitetik abiatu nintzen
eta nonbaitera noa.
Nondik nora
bideak daki
bideak bait narama.
Nere bizitza, edozeinena bezala, ez da zelaia. Nere bizitzaren bidea, beste askorena bezala, gehienena bezala, ez doa mendi mutur goienetara. Munduaren begiraturako edozein muinotan, edozein erreka xoxtorretan bukatuko da ezin igarorik nere bizitzaren bidezka.
Baina maitasuna ez da ederragoa ohe apainagatik. Eta urre poxponta erreginaren eraztunean bezain urre da harri tartean galdua.
Nere bidexka itzaltsuan, nere bidezka ezkutuan topo egin dut Jaxintorekin, Joxe Marikin, Mirentxurekin, Alaznekin, Mikel Etxeberrikin, Joxe Anjelekin, Beltxokin, Jonekin, Manukin, Xabierrekin, Patxikin... eta beste askorekin.
Bidean topo egin
nere adiskideekin.
Eta banoa
ez dakit nora
bideak daki
bideak bait narama! [4].
Itsasoan
Itsasoan, itsasoan,
uhain zabal zoroan,
urrunerat itsasoan.
Zurekin maiz nindoan.
Ez zen han neurririk,
ez zen han mugarik!
Zu kapitain, ni lemazain,
ez zen han gu bezain
bihotzez alairik.
Urrunerat itsasoan
zurekin maiz nindoan.
Ai, hango solasak,
kantuak, ametsak!
Uhain zoroz, amodioz
betez han betikotz
elgarren bihotzak.
Itsasoan, itsasoan,
uhain zabal zoroan...
Geroztik nun gaude?
Zu hezur, ni fraide:
Zu zeruan, ni munduan,
biak bat kantuan,
eskualdunen alde.
Itsasoan; itsasoan...,
Jainkoaren itsasoan,
Bozkario zabal eta osoan [5].
Udaberria
«Izen polita du udaberriak maitale guzien zeru urdina bezala. Izen gazte, odol berri eta bizi nahia. Hasiera... Baina nola adierazi gauzak?
Amesgarri da ama gaztearen haur jaio berria; pozgarri ereilearen begitan uzta horia; zoragarri biligarroaren oihaneko bizia. Hori ote da udaberria?
Ez. Haurra baino lehenago zen asmoa. Uztak aspaldi zuen ereitea. Biligarro kafiko lasto bakoitzak ba luke biziko poema isila. Hasiera...
Biziaren garra sakona da, hotsik gabe barrutik dator, belar zahar arteko lehenbiziko pitxiak bezala. Ezer hartzekorik gabe ematea: arnasa berriaren piztuera. Uzta bera baino ederrago da muga gabeko pozaren amets zabala.
Udaberria, berez, ba da eta ez da; gehiago da atzean uzten duen neguaren beltza. Egun luze nahiz eguzki motza; bizitzeko asmo gorria azeri zaharrak; garizuma ondotik aleluia... Udaberria zahar berritze bat da. Asmoa. Ametsa. Hasiera. Ezin ezkonduz zahartutako etxalde oneko semearen ezteiak, baserriko udaberria esan nahi du. Herriak ere beren negu eta udaberriak ba dituzte. Gizonaren harrokeriak bezala.
Haize bolara baten ego txuriak argi sentia ekarri du Euskal Herrira. Zahartu ondoko gure udaberria dira ikastolak; eta euskal alorretako pitxi urdina, haurra. Ametsak. Hasiera... Hain du izen polita udaberriak! [6].
Ustu gaituzte
Ustu gaituzte
tiroz eta fletxaz,
likorez,
putaz,
futbolez,
zezenez,
boxeoz,
Urtaiñez,
likorez,
putaz.
Ustu gaituzte.
Ustu,
usteldu...
Bizioetan.
Prostituzio berria,
kapitalismo berria,
estranjerotik ekarria.
Ustu gaituzte,
ustu,
usteldu.
Poetak,
iturriak
ixildu ziran.
Il zaigu dena.
Eta poetak
uste
du
ezerk ez duela ezer balio.
Ustu gaituzte [7].
Gaua etzaten ari zen Talai Mendiko gailurrean, eta urrutiratzen joan zitzaidan pixkanaka-pixkanaka pinudia.
Astarraingo haizea, itsasotik lehorrera sartzen denean, gogortu egiten da, eta kiskaldu egiten zaitu garai beroetan; gauez ere bai. Lehorrean irekitzen du bere sabela, eta hantxe hustutzen itsasotik ekarri duen zama: Sakonean murgiltzen zaitu eta ez duzu beroa besterik sentitzen. Berdin gertatzen da negu gorrienean ere. Mozkortuta zaudenetan baitipat.
Inguruarekin, haize beroarekin borrokan hasi nintzela iruditzen zitzaidan etxeruntz abiatu nintzenean [8].
Mutikoa ez dute maite;
ama ba du,
bainan mutikoa ez dute maite.
Mutikoa bakarrik dago;
aita ba du,
bainan mutikoa beti bakarrik dago.
Etxeko lau horma ustel artean,
hedoiartze guztiak; lehertzen zaizkio;
lau horma ustel horien artean,
ezin iraun dute, ametsek.
Mutikoak, ur ertzean exerita
ikusten ditu nola doazen ur negarrak,
haitzaren goitik, beheruntz
harriaren gogorrari biguntasuna ematen.
Inork ez du mutikoaren haize mingotsa laztandu,
itsasoa bera ere maria behera urrunduz joan da.
Mutikoak ba du ama, aita ere,
bainan mutikoa haitzaren zuloan bakarrik datza [9].
Inesen lagunak, familia, ene etxetik at egiten zuen bizitze hura ez nuen ezagutzen, baino hori zen gutiena. Areago, beste zerbait sakonago eta ezkutuagoak ihes egiten zidan. Ez zitzaidan aski mundua Inesen begietatik ikustea, Inesen begiak nahi nituen. Haren pentsamenduak jakin eta pentsatu nahi nituen. Hura zen Ines, ihes egiten zidan funts hura.
Eta nik Ines hura nuen maite.
Espero nuen inoiz bateratuko ginela eta itxaropen hori zen ene maitasunaren sostengua.
Baina guzti hauk ez nizkion Inesi esaten. Getarian eta gero bidean gentozela, gauza hauetan denetan pentsatzen nuen. Eta Ines arrotz zitzaidan, maite eta hurbil bezainbat.
Egun harrez gero, itsasoari so egiten diodanean, Saturrarango egun hura datorkit burura. Ezpainak. Inesen bularrak. Aho ezkoa. Gusto gozo-garratz bat. Kresalaren eta olioaren usaina. Ines. Gero, beste arrats hartako neure hitz haiek gaztigatzen dute ene buru-hezurra.
Itsasoak ez du esperantzarik [10].
Bila nabil, gixaxoa!
blo etakale blokeaetakaleakblokeaetakaleak
blok etakal blokeaetakaleakblokeaetakaleak
bloke etaka blokeaetakaleakblokeaetakaleak
bloke kale blokeaetakaleak blokeakalea
bloke kale blokeaetakalea blokeakaleak
bloke kale bloke blokeakaleakb
bloke kale kale blokeakaleakbl
bloke kale blokeaetaka blokeakaleakbl
bloke kale blokeaetak blokeakaleakb
etani arnasa bilazaharbati emateko
etani txori bilahaurñobati erakusteko
etani lore bilaneskatobati erregalatzeko
etani euskaldunbatenbila euskarazhitzegiteko
etani euskaldunbatenbila euskarazhitzegiteko
etani euskaldunbatenbila euskarazhitzegiteko [11].
Durkehim-eko estazioa
Durkehim-eko estazioa beltza da. Hamar anden ditu. Kontroleko etxea, ez dakit nola, lehendabizikotik hamargarrenera, tren bideen gainetik, zeru beltzetik zintzilitatua bezala dago... Altabozak hiru hizkuntzatan ematen ditu abisuak.
«The train to Reimmes with first class carriage and slleeping-car...».
«Messieurs les voyageurs le train destination...».
Estazioak hamar irteera ditu tren bideetako aldera eta hamarretatik jendeak hamar hibai osatzen dituzte, bakoitza anden batera. Hibai bateri jarraitu behar diozu; egokiago: hibai batek zaitu bultzatzen... Maletak, jendea, paketeak. Jendea. «Messieurs les voyageurs... The train to Riemmes, ...destination Riemmes». Hamar minutu, hibaiak zure lekutik oso hurruti ez bazaitu uzten eman ditzazkezu eskerrak... P.T.T.-ren karro elektrikoak. Kontu! Ez dago gehiago hibairik, itsaso bat da. Lehen klasea, bigarrena, couchettes. Bokadilluen karroak. Emigranteen haurrak nigarrez. Jendea. Kontroleko etxean, aparatuek argi gorriak eta berdeak piztu eta itzaltzen dituzte...
Hamargarren bagoia, lehen klasea. Tren bat gelditu da. Beste itsaso bat. Besarkadak. Ondo?
Giséle Sergier, hogeitabi urte, kirrua, begi urdinak, luzea eta mehea... Dena. Bonboi bat. Lehen klasea, bigarrena. Salle d'attente deuxième classe.
Aulkiak herrenkan. Lurra kolillaz betea. Hautsa, paperak, jendea. Jende asko, denak periodikuak leitzen...
Gisèle: neska bat eserita maleta batekin, estazioan, jende artean. Bakarrik [12].
Lur erre bat baino haratago
Lur erre bat baino haratago
aurkitu nahi zintuzket...
Suak kizkali dituen
hitz
keinu
irri
negar
jarrera
guztietatik haratago.
Izarren hauts urdina
eta itsas-begi luzea
besterik ez legokeen
lur errearen beste alde hortan.
Jatorrizko biluztasunean,
menta-beltxen usaiak dastatzen,
sekso inuzentearekin jostatuz,
maitasun infinitoak egiten...
Eta itsasoa
bere begi urtsuekin
ortzadar gazi bat bezala
mila koloretan
lehertzen eta lehertzen.
Lur erre hau baino haratago
aurkitu nahi zintuzket... [13].
Kanario bati begira dagoen mutiko bat ikustean
Musu urdin bat eman dio laztanki zirimiri epelak
kale kolorgaren balkoi beltzean
zintzilik dagoen klabelina pinpirinari...,
ta usai zurizko irriño eztiz igortzi du klabelinak
kaiola pitxi batean kulunka ari den kanario otzana...,
ta kanarioaren bozkario horiak amets orlegiz bete
liluraz so egiten dion aingeruaren barne xaloa...,
ta, arrats behera honen samurrean,
udaberri itxaroz berpiztu zait
gerratearen burrunbada gorrian hildako haurtzaroa [14].
Amari poema
Indar goi, bertikal batek
astintzen ditu zure erraiak,
astintzen, ama,
errai busti, heze, gordin, galantak,
frutaren algaretan
haragiaren dardaretan
seme ta alabetan
bai, mugitzen denak.
Ama, ama
sabel urdin, bero, sakon, teluriko
guztitarikoa dena,
ama
iturri azkenik ez duena,
uda oparo, hori, frutaduna
arto, gari
mahats opari
sagar helduaren gorrotoz
su goriaren amorrazioz
beti datorrena.
Ama, ama,
baso heze, sabel hotz, oparo
zumar beltz
haritz, fago
irrintzia bezain luze, pizti, basati
menditan
joaten dena.
Zure sabeleko zauriak
pubis bolkaniko horren isuriak
haziaren nekea,
fruta helduaren oinazea,
haur berri baten mindura,
gizonaren lehen ahots larria...
Zure haragi edenikoaren isuriak
semearen zainetan
gizon horren bazter guztitan
du bere ihesia.
Sabel horren itzala
fruta amorratuetan
jeitsi da.
Bere bultzadak ez du
ez langa,
ez bazter
ez ezer,
ez hesi
ez muga,
dena zabal, emankor da.
Ama, ama,
zure sabelak hustu dio, eman dio
munduari
bere hazi
oparia,
barneko laba goria,
semea lurreko ohean datza,
adarreko fruta
belarrezko ohean ametsean etzan den bezala.
Orain biziaren horratzak
seme horri
eskatuko dio zer erremedio bere garratza
existentziak guztioi dagigun hatzazala,
baina zuk bete duzu zoriontsu
zure amatasunezko betebeharra.
Ah, zeruko izarrak, planetak eta itsasoak
etor daitezela,
etorri zuri esku ematera,
gorputz bero hori herstutzera,
haik ere
sabel horren beroan
oparotasunean
handi, zabal, emankor sentitzera [15].
Gure hazaldia
Askotan esan da gure hazaldiagatik «belaunaldi galdua» dela, «belaunaldi errea». Oker ez banago Rikardo zenaren esaldiak ditugu. Ni neu ere sinestuta nago, halaxe garela. Gure aurretik bada belaunaldi bat, ajerik asko aurkitzen badiogu ere, gu baino askoz naturalkiago euskaldun izan dena, euskaldungoan sustraituago. Gure ondoren berriz ere beste halakoxe bat datorkeen esperantza dugu. Gu bien bitartean gaude, sustrairik gabe, euskaldun garen ebidentzia galduta, euskaldun garela nekez deskubritu behar izanda, gure euskalduntasuna dolorez landu beharrean, dakizun situazioaren umeak beti ere, ahaleginak egin arren. Sustrai gabeko arbola zaingabeak, situazio malkarrean hazita, laihotzetan, ezin fruitu mardulik eman.
Irautea ez da guti. Gure zeregina lurra lantzea eta hazi berria ereitea da, ondorengo altxumak sendo hazi eta fruitu hoberik eman ahal dezan [16].
Pompei
Vesubioren amorruzko su goitikoz
kiskalduriko ahalegin, amets ta poz...!
Pompei zahar, hiri mindu ta mingarri,
harri urtuzko hilotz hondar harrigarri,
trajediaren egiazko antzeztoki,
museoturik bizi zaren hiri-hobi:
Nire herria irudimen itunean,
Vesubioren beldur naiz zu ikustean [17].
Artegintzaren funtsa
Artista beti gauzaki bilaka ez daitekeen zerbait bizitza bera alegia gauzatzen, objetibatzen eta gaitzen ahalegindu izan da. Zerbait hau dinamiko, iheskor eta misteriotsu denez gero, suzko txoriñoa bezala da, harrapatu uste dugun momentoan hegaldatzen zaiguna. Animaliaren kasuan ez da zinezko ezkutatzerik. Gizakiaren kasuan derriorrezkoa dugu ezkutatze hori. Ongi zekien hori Picassok. Ezkutatzea izan da, hein batean, gauzen izatearen funtsa. Halatan, arte modernoak bere baitan daraman mugapenez ezkutatzen du eta heldutasunerako eta osamenerako duen joeraz; ikus horren etsenplutzat egungo filosofia.
Giza adimena, artistaren adimena, errealitatean ageri denari fenomenoari eta numenoari atxikitzen zaio, baina ageri denaren eta haretaz esanaren artean bada alderik asko. Artistak, bere edermenezko mintzaira dela medio, nahi luke errealitateaz osoki jabetu, barneraino sakondu eta agortu; hitz batetan, ahalik gehien harengana hurbildu. Baina errealitatea agor ezinekoa da, mugagabea, eta bera, xedatua eta mugatua. Halarik ere, artistak garaile dira; naturalezaren erresistentzia urratu eta gizadia edo gizartea jokamolde berrien mailara eraman ohi dute. Artistak, giza begiak bezala, berehala gau ilunbean ezkutatuko den izarra ager erazten ahalegindu behar du. Gisa honetako bihotz sentimendu eta hunkipena, ez da dudarik, Jainko-izateari buruz mistikoak senti lezakeen maitasun eraginaren antzeko-edo da. Dena den, adimenaren mailan ager erazi beharko du artistak intuizioz usnatu duena [18].
beste euri horren pean
arbola elkorren itzal segatuetan
maitasunezko mintzoen urdin lehertuan
gure zantzuen lasterka bustian
ilunabar ez den uharte biluzian
reaktoreek harrotu gabeko zerumugetan
oinazearen hats jelatuan
zazpiterdietako biografa mehean
asfaltoan kiskalitako oroitzapen erorian
kamikazearen begirada inberbean
gure odolen itsasbetean
honuntzerik gabeko autobusaren leihatilan
beste euri horren pean
gure begiek musu dagiote elkarri [19].
Lehengo eta oraingo Euskal herrian barrena abiatzen bagara, okerrenean jarriaz beti galduan gabiltzala uste dugularik, berehala konturatzen gara zerbaitetaz, harriturik eta ia zoramenean: bere mehar-murritzean ez dela guk uste genduen bezain urria, muga zabalagoak dituela bere ezerezean, eta inoiz entzun ez genituen aberastasun izkutuak ere bai. Euskal literaturaren soroan bertan, eta horretaz ari gara hemen bestetaz baino areago, badira zenbait eliz liburu eder, prosaz nahiz hitz neurtuz, eta, tarteka eta bakanka, eliz liburuak ez diren irakurgai atseginak ere bai: larre-lore ikusgarriak nonnahi bezain ugari, bestetan esan dudanez, eta usai oneko landuagoren bat edo beste, bazterturik geneukan Barrutia lekuko, noizean behin eta non edo han [20].
[1] Jon Mirande, S. Onaindiaren Milla euskal-olerki eder liburuan, Larrea-Amorebieta (Bizkaia), 1954, 1.156. orr.
[2] Mikel Zarate, Ipui antzeko, Bilbao, 1975. 81. orr.
[3] Nemesio Etxaniz, Ibon Sarasolak antolaturiko Gerra ondoko euskal poesiaren antologian, Donostia, 1973, 65. orr.
[4] Gorka Trintxerpe, Zorion baten zainak, Bilbao, 1972, 173. orr.
[5] Iratzeder, Argiz argi, Editions EZKILA, N.D. de Belloc, 64-URT, 1969, 34. orr.
[6] Jose Mari Satrustegi, Príncipe de Viana aldizkarian, 37. zenbakian.
[7] Xabier Azurmendi, Izatearen malura, Bilbao, 1971, 44. orr.
[8] Anjel Lertxundi, Goiko kale, Bilbao, 1973, 81. orr.
[9] Amaia Lasa, Mikel Lasa eta Amaia Lasaren poema bilduma, Donostia. 1971, 15. orr.
[10] Luis Haranburu-Altuna, Itsasoak ez du esperantzarik, Donostia, 1973, 122. orr.
[11] Argitaratu gabe dudan neure liburu batetik jasoa.
[12] Ramon Saizarbitoria, Egunero hasten delako, Donostia, 1969, 19. orr.
[13] Xabier Lete, Bigarren poema liburua, Bilbao. 1974, 164. orr.
[14] Argitaratu gabe dudan nere liburu batetik hartua.
[15] Luis Mari Mujika, Hitzak ebakitzean, Donostia, 1976, 136. orr.
[16] Joxe Aruzmendi, Zer dugu Orixeren kontra, Oñati, 1976, 17. orr.
[17] Argitaratu gabe dudan liburu batetik jasorikoa.
[18] Edorta Kortadi, Artegintza, artista, gizartea, Bilbao. 1974, 12. orr.
[19] Koldo Izagirre Urreaga, Itsaso ahantzia, Donostia, 1976. Numerurik gabe daude orrialdeak.
[20] Mitxelenaren lan autatuak, Bilbao, 1972.
© Mikel Zarate