Maelström

        Jaungoikoak izadian dituen bideak, eta orobat Probidentzian dituenak, ez dira gure bideak bezalakoak; era berean, ezin parekatu dira inola ere gure sorkariak eta Haren eginen zabaltasun, sakontasun eta ulergaiztasuna, Demokritoren putzua baino handiagoa baita haiek beren baitan duten sakona.

Joseph Glanville

        Iritsiak ginen harkaitz handienaren gailurrera. Zenbait minutuz hitzik egin ezinik geratu zen agurea, hain zegoen leher eginda.

        —Aspaldi gabe —esan zuen azkenean—, nire seme gazteenak bezain ongi gidatuko zintudan bide honetatik; baina, orain hiru bat urte, gauza bat gertatu zitzaidan kristau bati sekula gertatu ez zaiona, edo, gertatu bazaio, ez da kontatzeko bizirik atera; eta orduan pairatu nituen izu-laborrizko sei orduek txiki-txiki eginda utzi zizkidaten gorputz-arimak. Oso gizon zaharra naizela pentsatuko duzu, baina ez da hala. Egun bat nahikoa izan zen ile hauek beltz-beltzetik zurira aldatu, nire zangoak ahuldu eta nire nerbioak desegiteko, eta, orain, ahalegin txikienak ere dardarka jartzen nau, eta itzal batek ikaratzen nau. Ba al dakizu justu-justu naizela gai labar txiki honetatik behera zorabiatu gabe begiratzeko?

        «Labar txikia», zeinaren ertzean hain arduragabe etzan baitzen agurea atseden hartzera non gorputzaren parterik handiena zintzilik geratzen baitzitzaion, ukondoa zuelarik, muturreko ertz irristakorrean ipinita, erortzea eragozten zion gauza bakarra, «labar txiki» hura, harkaitz beltz distiratsuzko amildegi babesgabea, hamabost edo hamasei bat oin gora altxatzen zen azpian genuen harkaitz mordotik. Ezerk ez ninduen eramango ertz hartatik dozena erdi bat iarda baino gutxiagora. Zinez diot, hain larritzen ninduen nire lagunaren posizio arriskutsuak, non lurrean luze-luze etzan, inguruko sasiei heldu eta hala ere zerura begiratzen ere ez bainintzen ausartzen; eta aldi berean, alferrik saiatzen nintzen haizearen zakarrak mendiaren oinarriak berak ere arriskuan jarriko zituelako burutapena uxatzen. Denbora behar izan nuen eseri eta urrutira begiratzeko adina adore biltzeko.

        —Atera burutik irudipen horiek —esan zidan nire gidariak—, aitatu dizudan pasadizo hori gertatu zen lekuaren bistarik hoberena izan dezazun ekarri zaitut-eta hona... eta leku hori aurre-aurrean duzula kontatu nahi dizut istorio osoa.

        »Hemen —jarraitu zuen agureak, ezaugarritzen zuen modu berezi hartan—, hemen Norvegiako kostaldetik gertu gaude, hirurogeita zortzi graduko latitudean, Nordland-go probintzia handian... eta Lofodengo barruti beldurgarrian. Gu gauden mendi gailur hau Helseggen da, Mendi Lainotsua. Jarri tenteago... Heldu belarrari zorabioak jotzen bazaitu, horrelaxe... hara begiratu, beheko eraztun lurrinezko hori baino harantzago, itsasora.

        Burua erdi joanda, so egin eta ozeano zabal-zabala ikusi nuen. Ura hain zegoen iluna non Nubiako geografialariaren Mare Tenebrarumen kontakizun hura gogorarazi baitzidan. Gizakiaren irudimenak ezin asmatu du hura baino ikuspegi goibel eta negargarriagorik. Ikusmena irits zitekeen bezain urrun, munduaren hesiak bailiran, labar izugarri beltz eta irtenak ageri ziren eskuin eta ezker, lerroak eta lerroak; are goibelagoak egiten zituen olatuen aparrak bere gailur zuri beldurgarria labar harrien gainetik gora altxatzen zuenean, uluka eta orroka beti. Gu geunden amilburuaren pare-parean, itsas barnean bost edo sei milia harantzago, uharte txiki bat ikusten zen, itxura mortukoa; edo, zehatzago mintzatuz, uhartearen kokagunea antzematen zen, inguratzen zuten olatu ikaragarriei esker. Lehorretik bi mila inguru gertuago, beste uharte bat ikusten zen, tamainaz txikiagoa, oso malkartsua eta idorra, tarteka harkaitz ilunez inguratua.

        Itsasoaren itxurak, urrutieneko uhartearen eta kostaldearen arteko puskan, bazuen zerbait oso bitxia. Nahiz eta une horretan hain gogor jotzen zuen haizeak lehorraren aldera non itsas zabalean oso urruti ageri zen brigantin bat oihal handian bi erriza jarrita baizik ekaitzetik ezin babesturik baitzebilen, eta behin eta berriz desagertzen zen haren gila, guztiz urperaturik; ez zegoen ordea olatuen joan-etorri ohikorik batere, aitzitik, itsasoak astinaldi labur, laster, haserreak jotzen zituen, norabide guztietan, bai haizearen aurrez aurre, bai beste edonola. Aparrik ez zegoen ia, ez bazen harkaitzen ondo-ondoan.

        —Urrutieneko uharteari —jarraitu zuen agureak—, norvegiarrek Vurrgh deitzen diote. Erdian dagoena Moskoe da, eta Ambaaren da iparralderantz milia batera dagoena. Urrutiago Islesen, Hotholm, Keildhelm, Suarven eta Buckholm daude. Eta oraindik urrutiago —Moskoe eta Vurrgh uharteen artean—, Otterholm, Flimen, Sandflesen eta Stockholm. Horiek dira leku hauen izenak; baina zergatik izendatu behar ote ziren, hori ez dakigu ez zuk eta ez nik. Entzuten al duzu ezer? Antzematen al duzu uretan aldaketarik?

        Hamar bat minutu generamatzan Helseggen-go gailurrean. Lofodengo barnealdetik igo ginen, eta, hortaz, ez genuen itsasoa ikusi harik eta gailurrera iritsi eta gure aurrean lehertu zen arte. Agurea hizketan ari zela, hots gero eta ozenago bat entzuten zela konturatu nintzen, Ameriketako zelai batean bufalo talde handi batek egiten duenaren modukoa; eta aldi berean sumatu nuen une hartako itsas egoera, itsasgizonek zakartua deritzaten hori zena, aldatzen hasi zela bat-batean, eta ekialdera jotzen zuen itsaslasterra bihurtzen ari zela. Begira nengokiola ere, abiada izugarria ari zen hartzen; unetik unera handitzen zen, indarragotzen. Bost minutu geroago, itsaso osoa, Vurrgh-eraino, amorru ezin gobernatuzkoan lehertzen zen; baina Moskoe eta kostaldearen artean iristen zuen amorru hark bere gorena. Han, elkarren kontrako milaka kanaletan irekitzen eta bideratzen zen uren barren zabala, eta bat-batean lehertzen zen, inarrosaldi eroetan, gora eta behera, irakinean, txistuka, zirimola erraldoi eta kontatu ezinezkoetan biraka, ekialderantz murgilduz, jauzika ez bazen zurrunbiloka, urak sekulan iristen ez duen lastertasunaz.

        Minutu batzuen buruan, beste aldaketa bat gertatu zen, hura ere erabatekoa. Itsasoaren gaina zerbait berdindu zen, eta zurrunbiloak, banaka-banaka, desagertu egin ziren, eta aldi berean aparrezko zerrenda harrigarriak sortu ziren lehen halakorik batere ikusten ez zen lekuan. Aparrezko zerrenda haiek, azkenean, oso urrutira zabalduz, eta elkarri erantsita, desagertutako zurrunbiloen mugimendu birakari bera hartu zuten, zurrunbilo handiagoa osatzeko nonbait. Bat-batean zurrunbilo handia —guztiz bat-batean— bakandu egin zen, eta milia batetik gorako diametroa zuen zirkulu bat eratu zuen. Apar distiratsuzko eraztun zabal batek osatzen zuen zurrunbiloaren ertza; baina haren tantarik ez zen batere erortzen inbutu beldurgarriaren ahora, zeinaren barrenaldea, begiak iristen ziren lekuraino, urezko horma leun, distiratsu eta beltz-beltza baitzen, ostertzari buruz berrogeita bost bat graduko angeluan makurtua, kulunka zalapartariez abiada eroan biraka eta biraka zebilena, ahots beldurgarri bat, erdi garrasi, erdi orro, bidaliz haizetara, Niagarako ur-jauzi indartsuak berak ere, bere hilzorian, zerura jaurtikitzen duena ez bezalakoa.

        Oinarrietaraino dardaratzen zen mendia, eta harkaitzek zabu egiten zuten. Buruz behera etzan nintzen, eta belar eskasei heldu nien arrunt larrituta.

        —Hau —esan nion azkenean agureari—, hau Maelströmgo zurrunbilo handia da inondik ere.

        —Hala esaten zaio batzuetan —esan zuen—. Guk, norvegiarrok, Moskoe-ström deitzen diogu, erdibideko Moskoeko uharteagatik.

        Zurrunbilo hari buruz esaten zirenek ez ninduten inola ere prestatu ikusi berri nuenerako. Jonas Ramusen kontakizunak, horixe baita agian denetan xeheena, aztarnarik ere ez du ematen ez ikuskariaren handitasunaz, ez izugarriaz, ez behatzailea nahasten duen berritasun kutsu asaldagarriaz. Ez dakit ziur nondik ikusi ote zuen idazle hark zurrunbiloa, ez zein unetan. Baina ez Helseggenen gailurretik, ez behinik behin ekaitzak jotzen zuenean. Badira hala ere deskribapen horretan, xehetasunei dagokienez, hona ekar daitezkeen pasarte batzuk, oso motelak badira ere ikuskariak eragiten duen zirrara adierazterakoan.

        «Lofoden eta Moskoe bitartean» dio, «hogeita hamasei edo berrogei besokoa da uraren sakona; baina beste aldean, Ver (Vurrgh) aldera, asko gutxitzen da sakontasun hori, hainbesteraino non itsasontzi bat ezin baita igaro, ez behintzat harkaitzetan apurtzeko arriskurik gabe, ezta eguraldi ona egiten duenean ere. Itsasgora denean, habailetan egiten du itsaslasterrak Lofoden eta Moskoe arteko bitartea; ur-jauzi ozen eta beldurgarrienak nekez berdintzen ditu uraren itsasorako itzuliak; zenbait legoa urrutira ere entzuten da zarata, eta zurrunbiloak edo osinak hain izaten dira zabalak eta sakonak, non itsasontziak, haren erakarmenaren barruan sartzen baldin badira, erremediorik gabe gertatzen baitira irentsiak eta hondoratuak, beheko harkaitzen kontra txiki-txiki egiteraino; eta ura baretzen denean, gora igotzen dira ostera ere ontzien puskak. Baina itsasaldiaren aldaketaren unean bakarrik gertatzen dira soseguzko tarteak, eguraldi ona bada, eta ordu laurden bat baino ez dute irauten, itsasoa berriz ere harrotzen hasten baita pixkana-pixkana. Itsaslasterra gogorrenean dagoenean, eta ekaitz batek areagotzen badu lasterraren indarra, arriskutsua izaten da norvegiar milia bat baino barrurago sartzea. Txalupak, yateak eta itsasontziak eraman izan ditu lasterrak haren eraginpera iritsi baino lehen kontuz ez ibiltzeagatik. Era berean, noiznahi gertatzen da baleak ur-lasterretik gertuegi iritsi, eta uraren bortiztasunak menderatzea; eta halakoetan ezin esan dira nolako oihuak eta intziriak egiten dituzten, libratzeko eginahal alferrekoetan. Behin artz bat harrapatu zuen itsaslasterrak Lofodendik Moskoera igeri joan nahian, behera eraman zuen, eta artzak ikaragarrizko orroak egiten zituen, lehorrean ere entzuten zirenak. Izei eta pinu enborrak, itsaslasterrak urperatuta, erruz azaleratzen dira, baina txiki-txiki eginda denak, ezpal mordo baten gisara. Horrek argi adierazten du hondoa harkaitz zorrotzezkoa dela, eta zuhaitzak-eta haien artean jirabiran ibiltzen direla. Itsaslaster hau itsasoaren gora-beherek arautzen dute, alegia, sei orduz behin izaten diren itsasgora eta itsasbeherek. 1645. urtean, emakunde-igandeko goizean, hainbesteko zarataz eta indarrez jo zuen non kostaldeko etxeetako harriak berak ere lurrera erori baitziren».

        Uraren sakontasunari dagokionez, ezin ulertu nuen nola neur zitekeen zurrunbiloaren inguruan. «Berrogei beso» horiek Moskoeko zein Lofodengo kostaldetik gertuko kanalaren parte batzuei buruzkoak izango dira. Moskoe-strömek erdian duen sakontasunak ezin neurtuzkoa izan behar du; aski da Helseggengo harkaitz garaienetik ikusten den zurrunbiloaren osinari axaleko begiratu bat egitea hortaz jabetzeko. Beheko Flegeton ibai hartara gure gailurretik begiratuz, irribarre baino ezin egin izan nuen, gogoratu nuenean nolako xalotasunaz jasotzen dituen Jonas Ramus zintzoak, sinesgaitzak direlakoan, balea eta artzen pasadizoak; izan ere, guztiz ageriko gauza iruditzen baitzitzaidan, erakarmen hilgarri horren eraginpean gertatuz gero, gaurko itsasontzi handiena ere luma bat urakanaren kontra bezain babesgabe legokeela, eta berehala desagertuko litzakeela oso-osorik.

        Fenomeno hau esplikatzeko ahaleginak —eta batzuk, gogoan dut, aski egokiak iruditu zitzaizkidan irakurri nituenean—, oso bestelakoak gertatzen zitzaizkidan amildegiaren gailurretik ikusita, ez ninduten asetzen. Onespen zabalena duen ideia da ezen zurrunbilo honek, eta orobat Feroe uhartea arteko beste hiru zurrunbilo txikiagoek, «beste jatorririk ez dutela, itsasgoran eta itsasbeheran, gorakako eta beherakako olatuek harkaitz eta hondarrezko uharri baten kontra jotzen duten kolpea baino, zeren halako moduan geratzen da ura han itxita, non ur-jauzi bat bezala erortzen baita; hortaz, zenbat eta goragoa itsasaldia, orduan eta beherago joaten da ura bere erorian. Zurrunbilo edo ur-zirimola bat da horren guztiaren emaitza, zeinaren xurgatze indar harrigarria, beste saio batzuei esker, aski ondo ezagutzen baita». Horiexek dira Encyclopædia Britannicaren hitzak. Kircher eta beste zenbaiten aburuz, Maelström-en kanalaren erdian ba omen da osin bat Lurrean sartu, eta beste nonbait, oso urrun, ateratzen dena; irtetzen den lekuari dagokionez, Botniako Golkoa aipatzen dute idazle gehienek. Iritzi horri lotu zitzaion berehala nire irudimena, berez funtsik gabea zen arren; eta, nire gidariari aipatu niolarik, harrituta geratu nintzen entzun nionean esaten, nola, horixe bazen ere gai honi buruz norvegiarrek zuten ideia, berak ez zuen halakorik uste. Aurreko ideiari dagokionez, ez zuela ulertzen aitortu zuen; eta horretan ados nengoen berarekin, zeren, paperean argia izanik ere, guztiz ulertu ezinezkoa bihurtzen baitzen, eta baita zentzugabea ere, osinaren trumoi haren pean.

        —Ikusi duzu zurrunbiloa —esan zidan agureak—. Zatoz orain harkaitz honen atzera, eta babesean eseriko gara, hala motelagoa izango da-eta itsasoaren orroa. Istorio bat kontatuko dizut, Moskoe-ström horri buruz nik ere zer edo zer badakidala sinets dezazun.

        Eseri nintzen agureak esan bezala, eta istorioa kontatzen hasi zen.

        —Nik eta nire bi anaiek izan genuen behin belaontzi bat, goleta modura tresnatua, hirurogeita hamar bat tonakoa. Ontzi hartan ibiltzen ginen arrantzan Moskoeren atzealdeko uharteetan, Vurrgh-tik gertu. Itsasaldi harroa den guztietan izaten da arrantza ona, une egokietan, saiatzeko kemena izanez gero; baina Lofodengo arrantzaleen artean, hirurok bakarrik joaten ginen maiz uharteetara, esan dizudan bezala. Ohiko arrantza lekuak askoz ere urrutiago daude, hegoalderantz. Han noiznahi egin daiteke arrantzan, arrisku handirik gabe. Baina inguru honetan dauden aukerako lekuetan, harkaitzen artean, askoz arrain gehiago dago, eta ugariagoa da gainera; eta hala, egun bakar batean harrapatzen genuen guk beste batzuek, halako ausardiarik gabe, aste betean ere bilduko ez luketena. Izan ere, ausarkeria zen geurea, lana egin ordez bizitza arriskatzen baikenuen, eta kemena hartzen kapital bakartzat.

        »Hemendik bost bat milia gorago dagoen badia txiki batean edukitzen genuen ontzia; eta, eguraldi ona zenean, itsasaldien arteko hamabost minutuez baliatuz, Moskoe-strömgo kanal nagusia gurutzatu eta osina baino askoz harantzago, Otterholm edo Sandflesen inguruan geratzen ginen ainguratuta, han zurrunbiloak ez baitira izaten beste lekuetan bezain bortitzak. Hantxe geratzen ginen, harik eta ia itsasaldi bitartea ailegatzen zen arte, eta orduan aingura jaso eta etxera abiatzen ginen. Ez ginen inoiz itsasoratzen joaterakoan nahiz etortzerakoan alboko haizerik ez bagenuen —bueltan ere faltako ez genuela ziur ez baginen—, eta gutxitan nahasten ginen horretan. Sei urtean, itsasoaren baretasuna zela-eta, bi bider geratu behar izan genuen gau osoaz aingura botata, barealdiak ez baitira askotan gertatzen hemen; behin kasik aste betez geratu behar izan genuen arrantza lekuan, goseak akabatzen, bertara ailegatu eta berehala altxatu zen haize eraso bat zela-eta. Arriskua hain zen handia, non erokeria baitzen gurutzatzen hastea. Orduko hartan, itsasoan barneratuko gintuen itsaslasterrak (zeren zurrunbiloek jira eta jira ibili baikintuzten, eta halako indarraz, non azkenean aingura askatu, eta herrestan eraman baikenuen), baldin eta zeharka doazen itsaslaster ugarietako batean sartu ez bagina —hemen da gaur, eta joana da bihar—; harexek eraman gintuen Flimengo babeslekuraino, eta han, Jainkoari eskerrak, gelditu ahal izan ginen.

        »Gure arrantza lekuan aurkitzen genituen arazoen hamarrena ere ezingo nizuke kontatu. Oso leku txarra da bertan egoteko, baita eguraldia ona denean ere; baina beti moldatzen ginen Moskoe-strömen erronka istripurik gabe gainditzeko, nahiz eta batzuetan bihotza ere estuturik izaten nuen, barealdia baino minutu bat lehenago edo geroago iristen ginenetan. Haizea batzuetan ez zen izaten hasieran iruditu bezain indartsua, eta halakoetan nahi baino bide laburragoa egiten genuen, itsaslasterraren indarragatik ontzia gobernatu ezin da. Anaia zaharrenak bazuen hemezortzi urteko seme bat, eta neuk ere banituen bi mutil galant askoak. Ederki lagunduko ziguten halakoetan, bai arraunean, bai arrantzan; alabaina, geure buruak arriskatu bai, baina bihotzik ez genuen gazteei arriskura joaten uzteko; zeren, esan dizudanagatik ere, izugarrizko arriskua baitzen hangoa, eta gezurra litzateke besterik esatea.

        »Egun batzuk falta dira kontatu behar dizudana gertatu zenetik hiru urte betetzeko. Uztailaren hamarra zen, 18....go urtean, munduaren parte honetako jendeak inoiz ahaztuko ez duen eguna, sekula zeruetatik etorri den urakan ikaragarrienak jo baitzuen. Baina goiz osoan, eta arratsaldean berandu arte, hego-mendebaldeko haize gozo leuna izan zen eta eguzkiak distiratsu argitzen zuen. Gure arteko itsasgizon zaharrenak ere ez zuen iragarriko ondoren zetorrena.

        »Eguerdiko ordubiak aldera abiatu ginen hirurok —bi anaiak eta neu— uharteetara, eta arrain ederrez bete genuen berehala ontzia; inoiz ikusi genuena baino arrain gehiago zegoen egun hartan, hirurok esan genuen. Strömgo parterik txarrena itsasaldien artean egiteko asmoa hartuta, zazpiak-edo izango ziren —nire erlojuan—, aingura jaso eta etxerako bidea hartu genuenean, bai baikenekien zortzietan izango zela itsasaldi bitartea.

        »Istriborko haize ederra genuela itsasoratu ginen, eta puska batean bizi-bizi joan ginen, arriskuaz akordatu ere gabe, ez baikenuen sumatzen arriskuaren arrastorik batere. Bat-batean, aurrez aurre jo gintuen Helseggendik zetorren haize bolada batek. Oso gauza bitxia zen —sekula ez zitzaigun halakorik gertatu—, eta larritzen hasi nintzen, zergatik ondo jakin gabe ere. Ontzia haize kontra jarri genuen, baina, bareguneak zirela-eta, ahaleginak eginda ere ezin genuen aurrera egin. Ainguratuta egondako lekura itzultzea proposatzekotan nintzela, txopara begiratu, eta abiada txundigarriaz altxatzen zen hodei kobre-kolore bitxi batek estalia ikusi genuen ostertza.

        »Bitarte horretan, desagertu egin zen bultzatzen gintuen haizea, eta bare-bare geratu ginen, batera eta bestera kulunkan. Egoera horrek, nolanahi ere, ez zuen askorik iraun, ez behintzat hartan pentsatzeko beta izateko. Minutu bat pasa baino lehen, gainean genuen ekaitza; bi minutu joan ez, eta zerua osorik zegoen estalia. Eta horrekin, eta itsasoaren aparrarekin, hainbeste ilundu zuen, non ontzikoek elkar ikusi ere ez baikenuen egiten.

        »Alferrik da orduan jo zuena bezalako urakan bat deskribatzen saiatzea. Norvegiako itsasgizon zaharrenak ere ez du sekulan halakorik ikusi. Haizeak harrapatu baino lehen hedatu genituen bela guztiak; baina, aurreneko erasoaldian, han joan ziren zerratu balituzte bezala gure bi mastak itsasora... eta masta nagusiak berekin eraman zuen gure anaia gazteena, hari lotu baitzitzaion seguruago egotearren.

        »Uretan ipini den lumarik arinena zen gure ontzia. Gaina erabat itxia zeukan; ataka bat besterik ez zegoen brankaren aldean, eta hura ondo-ondo ixten genuen beti Ströma gurutzatu behar genuenetan, itsaso harroaren kontra babesteko. Horregatik izan ez balitz berehala hondoratuko ginen, zeren zenbait minutuz urpean egon baikinen osorik. Ezin esan dut anaia zaharrena nola libratu zen itotzetik, ikusteko betarik ere ez bainuen izan. Niri dagokidanez, trinketa askatu bezain laster, luze-luze etzan nintzen ontzian, brankako karel estuaren kontra oinak ipini, eta, eskuekin, masta nagusiaren oinarritik gertu zegoen burdinazko uztai bati heldu nion. Sen hutsez jokatu nuen —horixe zen ordea egin nezakeen gauzarik hoberena—, pentsatzeko ere ikaratuegia nengoen-eta.

        »Zenbait minutuz, esan dudan bezala, erabat urperatuta egon ginen, eta denbora horretan guztian arnasari eutsi nion, uztaiari helduta. Gehiago ezin iraun izan nuenean, eskuak askatu gabe, belauniko jarri nintzen, eta, hala, burua atera ahal izan nuen. Une hartan gure ontzitxoak astindu bat egin zuen, zakur batek uretatik ateratzean egiten duen bezalakoxea, itsasoaz apur bat libratzeko. Ahaleginean ari nintzen gaineratu zitzaidan sorgortasuna gainditu nahian, nire onera etorri eta zer egin pentsatzeko, eta hartan norbaitek besotik heltzen ninduela sentitu nuen. Anaia zaharrena zen, eta bihotzak pozez jauzi egin zidan, etsita bainengoen itsasoan zela; baina hurrengo unean izu-laborri bihurtu zen poz hura, zeren ahoa nire belarrian ipini, eta, garrasika, hitz hau esan baitzidan: Moskoe-ström!

        »Sekula inork ez du jakingo nolako zirrara sentitu nituen une hartan. Burutik oinetara hasi nintzen dardarka, sukarraldi gogor batek jota bezala. Ondo asko ezagutzen nuen hitz haren esanahia. Banekien zer adierazi nahi zidan anaiak. Une hartan bultzatzen gintuen haizearekin, zuzenean gindoazen Strömgo zurrunbilora, eta ezerk ezin gintuen salbatu.

        »Konturatuko zinenez, Strömgo kanala gurutzatuz zurrunbiloa baino askoz gorago joaten ginen beti, baita eguraldi bareenarekin ere, eta zain geratzen ginen gero, kontuz eta arretaz, barealdia noiz iritsiko; baina orduko hartan zuzen-zuzen gindoazen zurrunbilora... Noiz eta hura bezalako urakan batek jotzen zuenean! «Seguru aski, pentsatu nuen, lasaialdiaren unean iritsiko gara hara... eta horrekin izan dezakegu itxaropenik». Baina hurrengo unean neure burua madarikatu nuen, itxaropenean pentsatzeko bezain ergela izateagatik. Bai bainekien, ondo asko gainera, galduak ginela, baita itsasontzi hamar aldiz handiago batean egon bagina ere.

        »Joana zen ordurako ekaitzaren lehen erauntsia, edo beharbada ekaitzaren aurretik gindoazelako ez genuen hainbeste sentitu; nolanahi ere, lau eta apartsu eduki zuen haizeak hasieran itsasoa, baina gero mendi eskergetan hasi zen altxatzen. Zeruan ere aldaketa bitxi bat gertatu zen. Oraindik bel-beltza zegoen, baina, guztiz bat-batean, oskarbi agertu zen gure gainean, sekulan ezagutu dudan zerurik argiena, urdin kolore bizi-bizikoa, eta hantxe ageri zen ilargi betea, ikusi gabea nintzen bezalako distiraz. Zehaztasunik handienaz argitzen zuen gure inguru guztia. Baina, Jainkoa, hura ikuskaria argitzen zuena!

        »Anaiarekin hitz egiten ahalegindu nintzen; baina, ezin ulertu nuen modu batez, hainbesteraino handitu zen burrunba non ez baitzidan hitzik aditzen, belarrira ikaragarrizko garrasiak eginagatik ere. Halako batean buruari eragin zion, heriotza bezain zurbil, eta hatz bat luzatu zuen, esateko bezala: entzun!

        »Hasieran ezin nuen ulertu zer esan nahi zidan, baina ideia gaizto bat bururatu zitzaidan segituan. Erlojua atera nuen sakelatik. Ez zebilen. Ilargiaren argitan erreparatu nuen, negar-malkoetan lehertu nintzen, eta itsasora bota nuen. Zazpietan geratua zen! Pasea zen barealdia, eta furia bete-betean zegoen Strömgo zurrunbiloa!

        Itsasontzi bat ondo egina denean, ondo tresnatua badago, eta zama handirik ez badu, haizeak bultzatzen du ekaitz gogorra denean, eta olatuak ontziaren azpitik irristatzen direla ematen du beti (oso gauza bitxia iruditzen zaio hori lehorrekoari); zamalkatzea esaten zaio horri itsasoko hizkeran. Kontua da ordu arte oso ondo joan ginela olatuen gainean, zamalkatuz; baina une hartan ur puska erraldoi batek hartu gintuen beheko txopatik, eta berarekin eraman gintuen gora egin zuenean, gora eta gora, zeruraino igoko bagina bezala. Olatuak hain handiak izan zitezkeenik ez zitzaidan burutik pasa ere egingo. Eta gero behera joan ginen, abailetan, irristatuz eta murgilduz, eta, zorabioak hartuta, arrunt gaizkitu nintzen, mendi tontor handiren batetik behera ametsetan eroriko banintz bezala. Goi-goian ginenean begiratu azkar bat egin nuen ingurura... eta aski izan nuen. Istant batean ikusi nuen zehatz-mehatz non ginen. Moskoe-strömgo zurrunbiloa milia laurden bat aurrerago zegoen; baina hura ez zen betiko Moskoe-ström, zuk hemen ikusten duzun zirimola hau putzu batekoa ez den bezala. Non ginen jakin ez banu, eta zer espero behar genuen, ez nuen leku hura ezagutuko. Gauzak ziren bezalakoak izanik, izumenez itxi nituen begiak. Betazalak elkarrekin lotzen zitzaizkidan, espasmoak jota bezala.

        »Ez ziren bi minutu baino gehiago pasatuko, eta bat-batean olatuak txikiagotzen ari zirela sumatu genuen, eta aparrak inguratzen gintuela. Ontziak bira erdi bat egin zuen ababor aldera, eta tximista bezala abiatu zen gero norabide hartan. Une hartan bertan, ulu zorrotz baten moduko zarata batek ito zuen uraren orroa... Ehunka lurrin baporek beren lurrina batera botata egingo luketenaren moduko zarata zen. Iritsiak ginen zurrunbiloa inguratzen duen aparrezko eraztunera; eta pentsatu nuen, jakina, osinean murgilduko ginela ondoren. Osinaren barrenaldea ezin genuen ondo ikusi, bultzatzen gintuen lastertasun txundigarria zela-eta. Belaontzia ez zirudien urperatuko zenik, aldiz, airezko burbuila bat bailitzan zihoan olatuen gainetik, irristadan bezala. Istriborra zegoen zurrunbiloaren aldean, eta ababorretik altxatzen zen utzi berria genuen itsas zabala. Horma eskerga bat dardarka jarri, eta halaxe altxatzen zen itsasoa gu eta ostertzaren artean.

        »Harrigarria emango du, baina une hartan, osinaren ahoan bertan ginela, lasaiago sentitu nintzen inguratzen ari ginenean baino. Itxaropenik gehiago ez izatea erabakita, joan egin zitzaidan hasieran zoratuta eduki ninduen izuaren parte handi bat. Etsipenak sosegatuko zizkidan noski nerbioak.

        Harrokeria dirudi —bene-benetan ari natzaizu ordea—, baina gogoetan hasi nintzen zeinen gauza handia zen modu horretan hiltzea, eta zorakeria zela nire bizitza bezalako huskeriaz arduratzea, Goikoaren ahalmenen erakusgarri hain zoragarria ikusteko aukera izanik. Uste dut lotsaz gorritu ere egin nintzela ideia hori bururatu zitzaidanean. Zirimolari berari buruzko jakin-min handi batek hartu ninduen geroxeago. Sentitu nuen, benetan, haren zokoak esploratzeko desira, baita egin behar nuen sakrifizioa ordainduz ere; eta lehorreko lagun zaharrei ikustekotan nintzen misterioen berri eman ezina, horixe nuen penarik handiena. Ideia horiek, dudarik ez dago, bitxiak dira gizon batek noiz eta halako egoera batean buruan ibiltzeko; orduz geroztik sarritan pentsatu izan dut burua ez ote zidaten arindu ontziak osinaren inguruan egiten zituen itzuliek.

        »Beste gauza bat ere izan zen, berriz ere neure onera ekarri ninduena; haizea geratu egin zen, ezin baikintuen harrapatu une hartan geunden lekuan. Izan ere, zerorrek ikusten duzunez, aparrezko eraztuna askoz ere beherago dago itsasoaren maila baino; une hartan ordea gure gainetik zegoen, horma altu, beltz, eskerga bihurtuta. Ekaitz gogor batean ez bazara itsasoan sekula suertatu, ezin zara konturatu zenbaterainoko buru nahasketa sortzen duten haizeak eta aparrak batera. Itsutu egiten zaituzte, gortu, ito, eta ezer egiteko edo pentsatzeko ahalmena kentzen dizute. Baina orduan, neurri batean behintzat, libre ginen horrelako eragozpenetatik, heriotzara kondenatutako gaizkileek litxarreria batzuk, kondena oraindik ziurra ez zenean debekatuak zituztenak, libre dituzten bezala.

        Ezin esan da zenbatetan egin genuen eraztunaren buelta. Jira eta jira aritu ginen, ordubetez beharbada, itsas azaletik baino areago itsas gainetik hegan, indargunearen gero eta erdirago, haren barneko ertz beldurgarritik gero eta hurbilago. Denbora horretan guztian ez nuen uztaia askatu. Anaia beheko txopan zegoen, karelaren azpian ondo lotuta zegoen upel huts bati helduta, huraxe baitzen aurrenekoz harrapatu gintuenean ekaitzak eraman ez zuen gauza bakarra. Osinaren ertzera hurbiltzen ari ginenean, upela askatu, eta uztaian lotzera etorri zen anaia; bere izumenaren hilzorian, nire eskuak apartatzeko ahaleginetan hasi zen, uztaia ez baitzen bioi helduleku segurua eskaintzeko bezainbestekoa. Sekulan ez dut min handiagorik sentitu ahalegin horretan ikusi nuenean baino, une hartan erotuta zegoela ondo nekien arren, beldurraren ikaragarriak guztiz zoratutako gizona zela. Baina borrokan hasi ere ez nintzen egin. Ederki asko nekien ez zuela axola biotatik zeinek heltzen zion uztaiari; hortaz, nire lekua utzi nion eta txopara joan nintzen, upelera. Ibiltzea ez zen gauza zaila; izan ere, ontzia seguru mugitzen baitzen, maila beti berean, zurrunbiloaren olatu eta mugimendu ikaragarriekin zabu eginez bakarrik. Ez al nintzen nire helduleku berrian kokatu, zabu ikaragarria egin genuen istribor aldera, eta zuzenean amildu ginen zulora. Otoitz isil labur bat egin nion Jainkoari, eta dena bukatu zela pentsatu nuen.

        »Beheraldiaren zorabioarekin, oharkabean estutu nituen eskuak upelaren gainean, eta begiak itxi nituen. Zenbait segundoz, berehalako suntsitzea espero bainuen, ez nintzen begiak zabaltzen ausartu, eta harritu ere egin nintzen ez nenbilelako uraren kontra heriozko borrokan. Baina han joan zen une bat bestearen ondoren, eta bizirik nengoen oraindik. Erortzearen sentipena eten egin zen; eta ontziaren mugimenduak aurreko bera zirudien, alegia, aparrezko eraztunean geundenean bezalakoa, ontzia lehen baino makurtuago zegoela izan ezik. Adore hartu, eta begiak ireki nituen ostera.

        »Inoiz ez dut ahaztuko nolako beldur, izumen eta miresmenez begiratu nuen nire ingurura. Ontzia zintzilik geratu zela zirudien, magiaz bezala, berehanzko bidearen erdian, zirkunferentziaz izugarri handia eta sakonean harrigarria zen inbutu baten barruko azalean. Inbutuaren horma guztiz leunak ebanoarekin nahastuko ziren, baldin eta lastertasun beldurgarriaz jiratuko ez balira, eta argitasun dirdaitsu fantasmagorikoa igorriko ez balute, zeren ilargi betearen izpiak, lehenago deskribatu dudan hodeien arteko soilune biribiletik irtenda, urre kolorezko uholde loriagarri bat osatuz sartzen baitziren horma beltzen artetik, eta baita askoz beherago ere, osinaren bazter barrenekoetaraino.

        »Ezeri erreparatzeko ere nahastuegia nengoen hasieran. Handitasun ikaragarri haren eztanda besterik ezin nuen ikusi. Neure onera itzultzen hasi nintzenean ordea, begiak berez joan zitzaizkidan beherantz. Osinaren azal makurtuan belaontzia zintzilik zegoen moduagatik, eragozpenik gabeko bista nuen norabide hartan. Gila galgatua zegoen, hau da, ontziaren gaina paralelo zegoen uraren planoari buruz, baina ura berrogeita bost gradutik gorako angeluan zegoen makurtuta, eta, hortaz, alboratuta geundela ematen zuen. Alabaina, konturatu nintzen ez nuela askoz neke handiagorik hartu behar neure buruari eusteko ontzia zuzen balego baino; biratzearen lastertasunari zor zitzaion hori nik uste.

        »Ilargiaren izpiek osinaren azken-azkenera iritsi nahi zutela irudi zuen. Hala ere, behea osorik biltzen zuen laino trinkoa zela-eta, ezin nuen ezer ondo bereizi. Ostadar bikain bat ageri zen lainoaren gainean, musulmanen ustez Denboraren eta Betikotasunaren arteko bide bakarra den zubi estu eta kulunkari hori bezalakoa. Laino hori, edo bitsa, inbutuaren pareta handien elkar jotzeak sortzen zuen dudarik gabe, behe-behean elkartzen baitziren denak; baina laino hartatik Zeruetara igotzen zen ulua, hori ez naiz deskribatzen ausartzen.

        »Goiko eraztun aparrezkotik osinera bertara erori ginenean oso urruti joan ginen maldan behera; baina ondorengo beheraldia ez zen inola ere aurrenekoaren parekoa izan. Jira eta jira aritu ginen, ez mugimendu uniformeetan, zabu eta astindu zorabiozkoetan baizik. Zabu eta astindu haiek iarda gutxi batzuk mugiarazten gintuzten zenbaitetan, eta besteetan berriz zurrunbiloaren jira osoa eginarazten ziguten ia-ia. Beherakada, bira bakoitzean, motela zen, baina erraz antzemateko modukoa halere.

        »Era horretan gindoazen ebanozko isuri zabal hartara begiratuz, laster konturatu nintzen gure ontzia ez zela zurrunbiloaren barruan zegoen gauza bakarra. Itsasontzi puskak ageri ziren gure gainetik nahiz azpitik, egur masa handiak eta zuhaitz enborrak, eta bestelako gauzak ere erruz, txikiagoak ordea, etxeko altzarien puskak, kutxa hautsiak, upelak eta oholak. Aipatu dut lehenago ere nire hasierako izu-laborrien lekua hartu zuen jakin-nahi naturaren kontrakoa. Nire patu beldurgarrira hurbildu ahala, jakin-nahi hori hazi egiten zela ematen zuen. Begira jarri nintzen, interes bitxiz, inguruan zebiltzan gauza ugarietara. Zoratuta behar nuen egon, zeren dibertsioa ere bilatzen bainuen, beheko aparraren alderako jaitsialdien lastertasun erlatiboen gainean gogoetan. «Izei zuri horrek», aurkitu nuen halako batean neure burua esaten, «horrexek jauzi egingo du hurrena, eta horixe desagertuko da», eta gero zapuztuta geratzen nintzen, ikusirik lehenago desagertzen zirela, zuhaitzari aurrea hartuta, salgai-ontzi holandar baten hondakinak. Azkenean, era horretako hainbat saio egin ondoren, eta denetan huts eginik, hortaz ohartzeak —alegia, huts egiten nuela beti—, beste hausnarbide batean abiarazi ninduen, eta zangoak berriz ere dardarka jarri zitzaizkidan, eta taupada lasterrean hasi zitzaidan ostera bihotza.

        »Ez zen ikara mota berri bat nigan hainbesteko eragina izan zuena, itxaropen zirraragarriago baten sorrera baizik. Itxaropen hori, partez, memoriatik sortzen zen, eta partez ikusten ari nintzenetik. Gogora etorri zitzaidan, nola, Lofodengo kostaldean barreiaturik, era askotako gauzak agertzen ziren, Moskoe-strömek beretuak aurrena eta egotziak gero. Gauza gehienak txiki-txiki eginda egoten ziren, modu harrigarrian: marraskatuta bezala eta ezpalduta irteten ziren, halako moduan non zotz mordoa baitziruditen; baina gero garbi-garbi gogoratu nuen nola izaten ziren gauza batzuk batere desitxuratu gabeak. Diferentzia hori ordea ezin nuen esplikatu, ez bazen pentsatuz guztiz irentsiak gertatu zirenak zirela gauza ezpalduak, eta besteak berriz itsasaldiaren beranduko aldi batean sartuko zirela zurrunbiloan, edota, zerbaitengatik, sartu eta hain mantso jaitsi zirela, non ez baitziren hondoa ukitzera iritsi itsasgora edo itsasbehera baino lehen, zer tokatzen zen. Iruditu zitzaidan, kasu batean zein bestean, gauza haiek zurrunbiloak berak itzuli ahal izan zituela itsasoaren azaleraino, eta ez zutela lehenago hondoratuak edo lasterrago irentsiak gertatu zirenen patu bera pairatu. Aldi berean, hiru gauza garrantzitsuz ohartu nintzen. Lehenik, arau orokor gisa, zenbat eta handiagoak gorputzak, lasterragoa izaten zen haien beheraldia; bigarren, neurri bereko bi masaren artean, esferikoa izanik bata, eta bestea beste edozein formatakoa, esfera jaisten zen beti lasterrena; hirugarren, neurri bereko bi masaren artean, bat zilindrikoa bazen, eta bestea beste edozein formatakoa, motelago hondoratzen zen zilindroa. Nire ihesaldiaz gero, frankotan hitz egin dut gai honen gainean gure barrutiko eskola-maisu batekin; eta harengandik ikasi dut nola erabiltzen diren "zilindro" eta "esfera" hitzak. Harexek esplikatu zidan —ahaztu zait ordea esplikazioa—, ur azalean zeuden pusken formaren berezko ondorioa zela nik antzeman nuena, eta erakutsi zidan nola zilindro batek, ur zurrunbilo baten azalean, erresistentzia handiagoa jartzen dion hondoratzeari, eta nekezago barneratzen den, neurri bereko gorputz batek baino, edozein delarik ere gorputz horren forma.

        »Bazen beste gertaera harrigarri bat ideia horiek biziki sendotzen zituena, eta ziurtatzeko grina piztu zidana; izan ere, upela zirudien gauza bat gainditzen genuen jira bakoitzean, edo ontzi baten bela-zurruna edo masta, eta haien antzeko beste asko. Eta non konturatzen naizen ezen, zurrunbiloaren zoragarria ikusi nahian begiak zabaldu nituenean, lehen gure maila berean egondako gauzak, gu baino askoz ere gorago zeuden oraingoan, eta ez zuen ematen askorik mugitu zirenik hasieran zeuden lekutik.

        »Ez nuen zalantzarik egin. Helduta nengon upelera estu lotzea erabaki nuen, hura karelpetik askatu, eta upelean lotuta uretara jauzi egin. Keinuka, gugandik hurbil zebiltzan upelak seinalatuz, abisu egin nion anaiari, eta ahal nuen modu guztietan ahalegindu nintzen nire asmoak adierazten. Azkenean iruditu zitzaidan ulertu zuela nire ideia; baina, ulertu ala ez, etsipenez eragin zion buruari, eta uko egin zion uztaiaren ondoko leku hartatik mugitzeari. Ezin iritsi nintzen berarengana; larritasunak ez zidan atzerapenerako betarik ematen, eta hala, borrokaldi latz baten ondoren, bere patuari jarrai zekion utzi nion; upela karelpean estekatzen zuten uhalez baliatuz, upel hartan bertan neure burua lotu eta jauzi egin nuen itsasora, duda-mudatan ibili gabe.

        »Espero nuen huraxe izan zen emaitza. Istorio hau neroni ari natzaizu kontatzen, ikusten duzu handik ihes egin nuela, eta nola ere badakizu. Aldez aurretik asmatuko duzu beraz esan behar dizudan guztia, eta, hortaz, labur amaituko dut nire istorioa. Ordubete-edo pasatuko zen ontzia utzi nuenetik, eta halako batean, ni baino askoz beherago joan ondoren, ontziak lau edo bost bira egin zituen segidan, oso laster, eta, nire anaia maitea berarekin zeramala, zuzen-zuzen murgildu zen, bat-batean eta betiko, beheko aparraren kaosean. Ozta-ozta jaitsia zen lotuta nengoen upela osinaren hondoaren eta ontzitik jauzi egin nuen lekuaren arteko distantziaren erdia baino beherago, eta, hartan, aldaketa handi bat gertatu zen zurrunbiloaren nolakoan. Gutxitzen hasi zen inbutu zabalaren alboen malda. Zurrunbiloaren birek indarra galtzen zuten pixkana. Mailaka-mailaka, aparra eta ostadarra desagertu ziren, eta osinaren behealdea goratzen ari zela irudi zuen. Zerua oskarbi zegoen, desagertua zen haizea, eta ilargi beteak distiratsu argitzen zuen mendebaldean, Lofodengo kostaldea begien bistan nuela, itsasoaren azalean agertu nintzenean, Moskoe-strömgo osina egondako lekuaren gainean. Barealdiaren ordua zen, baina, urakanaren ondorioz, olatu izugarrietan altxatzen zen oraindik itsasoa. Olatuek bultzatu ninduten Strömgo kanalera, eta minutu gutxian kostaldera heldu nintzen, arrantza lekura. Itsasontzi batek jaso ninduen, nekeak lehertuta, eta (desagertua baitzen arriskua) izumenaren oroitzapenarekin hitzik egin ezinik. Lankide zaharrak nituen ontzira igo nindutenak, eguneroko lagunak; ez ninduten ezagutu ordea, espirituen mundutik etorria ezagutuko ez zuten bezala. Bezperan bel-beltza nuen ilea, eta orain ikusten duzun bezain zuria nekarren. Aurpegiera ere guztiz bestelakoa omen nuen. Kontatu nien nire istorioa, baina ez zuten sinetsi. Orain zuri kontatzen dizut, baina ez dut espero Lofodengo arrantzale alaiek baino errazago sinetsiko duzunik.

© Edgar Alan Poe

© itzulpenarena: Koro Navarro