XII

        Oraingo honetan ere jaso nuen bizkarra. Sarritan jasotzen nuen egun haietan. Beti espero izandako triskantza iritsia zen. Argi zegoen Torinok, urrutian lasai, basoetako bakardadeak eta baratzeak ez zutela zentzurik ordurako. Eta halere, denak berdin jarraitzen zuen. Goiza sortzen zen, gaua erortzen, fruta umotzen. Itxaropen bat piztu zitzaidan, jakin-nahi irrikaz betea: hondamenetik bizirik irten, astia eduki geroko mundua ezagutzeko.

        Bizkarra jaso bai, baina zurrumurruak edan egiten nituen. Aldi batzuetan belarriak tapatzen banituen ere, hori zen ondo nekielako, ondotxo jakin ere, zer ari zen gertatzen, eta aurrez aurre begiratzeko kemena falta nuelako. Salbazioak egunetako kontua ematen zuen, orduetako kontua beharbada, eta irratiari pega-pega eginda egoten ginen, zerua aztertu eta aztertu egiten genuen, itxaropenezko bihotzondoko batez esnatzen ginen goizero.

        Salbazioa ez zen iritsi. Iritsi ziren, xuxurlaturik, odolari buruzko lehen berriak. Ahotsa nola apaltzen zuten azkeneko aldiz, uztaileko egun batean, entzun nuen Il Pinoko ostatu hartaz oroitu nintzen, eta poliki-poliki itzuli nintzen, atzera begira. Leku batera iristean, batez ere jendea bizi baldin bazen, atzera begiratu eta belarria luzatu egiten genuen orain. Arrean jarri gabe zeuden kontrol-postuak, baina ordurako mehatxua, ustekabea zintzilik zeuden edonon. Errepide eta zelaiak iheslariz irakiten zeuden, ziratan, piltzarretan edo jaketan bildu eta hiri eta kuarteletatik ihes egindako soldaduz, haietan alemanak eta neoeskuadristak amorruz jokatzen ari baitziren. Torino borrokarik gabe hartua izan zen, ur handiek herrixka bat bere menpe hartzen duten bezala; aleman hezurtsu eta muskerrak bezain berdeak ezarriak ziren kuarteletan eta geltokian; jendea joan-etorrian zebilen, harrituta ez zelako ezer gertatzen, ez zelako ezer aldatzen; iskanbilarik ez, odolik ez kaleetan; bakarrik, etengabe, apalik, lurpean, iheslarien, soldaduen emana, karriketatik, elizetan, hiriaren kanpoaldean eta trenetan isuria. Beste gauza bitxi batzuk gertatzen ziren. Caterengandik jakin nuen, Dinorengandik, haien zurrumurru eta elkar adituaren keinuetatik. Fonso eta besteak armak pilatzen ari ziren, almazenak eta ganbarak husten zituzten; Le Fontanen ere ezkutatu zuten zerbait. Kanpoaldeko auzoetan, zibil jantziak erortzen ziren leihoetatik soldadu iheslarien gainera. Non amaitzen ote zuten alemanengandik ihesi zihoazenek? Bakarren bat bere etxera zihoan, noski; baina besteak, etxetik urrun zeudenak, siziliarrak eta kalabriarrak, gerrak arrastaka eramandakoak, non ematen ote zituzten horiek gauak eta egunak, non geratzen ote ziren bizitzen? — Hemen, gerra ez bada berehala amaitzen —esan nien Egle eta Elvirari—, bidelapur sartu beharko dugu denok—. Halaxe esan nuen, haiek aztoratuta ikustearren. Eta hauxe erantsi gero:

        — Ongi merezia dute etxe burges horiek, eta alemanekin bildu ziren jeneralen landetxeek—. Baina gero, Caterekin hizketan ari nintzela, isiltzeko esan zidan. Dinok jakinarazi zidan, beti kanpoan baitzebilen, jende asko igarotzen zela Le Fontanetik —baten bat nik ere jo nuen begiz, halako ordu batzuetan iritsita—, bizardunak, zarpailak, gosetuak. Han zeuden beti Giulia edo Nandoren beraren emaztea, eta iheslariek hitz egiten zuten, elkar hartzen, ogia marruskatzen zuten. Dinok zin egin zuen ingeles bat ere igaro zela, gerrako presoa, ciao besterik esaten ez zekiena.

        Ordurako ohikoa zen nahaste-borraste hura, jendearen borrokatu eta isuri behar isil hura, hartzen den arindu bat bezalakoa zen, irratiko eta egunkarietako albiste onartezinen ordain itsusia. Gerra urrun gogortzen zen, metodikoki eta alferrik. Gu berriro erori ginen, eta oraingo honetan erremediorik gabe erori ere, lehenagoko eskuetan, baina orain trebatuagoak eta odolez zikinduagoak ziren esku horiek. Atzoko nagusi alaiak, amorruaren amorruz, larruaren eta azken itxaropenen alde borrokatzen ziren. Guretzat, erremedioa nahastean bakarrik zegoen, edozein legeren erorketan bertan. Atxilotua eta identifikatua izatea heriotza zen. Bakea, edozein bake, uda partean gerta zitekeela iruditu zitzaigun, baina iseka bat zen orain. Gure patu horri azkeneraino egin behar zitzaion aurre. Zeinen urrunak iruditzen zitzaizkigun erasoak. Gaueko suteak eta hondamenak baino okerragoko zerbait hasten ari zen.

        Il Pinoko ostatuan entzun nuen hori aipatzen, ezkutuan bertaratzen nintzelarik igaroleku bat zelako. Belarria erne jartzen nuen, ea inork ikusi ote zuen alemanik edo faxistarik. Goiz batean soldadu bat aurkitu nuen —jantzita zituen oraindik botak eta azpantarrak—, zira higatu bat zeukana bularralde biluziaren gainean. Toskanako mutil bat zen, barre egiten zuen begien hondo-hondotik. Hitz egiten zuen, berriketan aritzen zen gurekin, bezerookin, eta Frantziatik nola alde eginda zegoen kontatzen zuen, hamar egunez ihesi, lagunak aipatzen zituen, barre egiten zuen, Valdarnora iristea espero zuen. Ez zigun eskatu ez jaten ez edaten. Zurbila zen, ez bizardun ez bizargabe, baina elkar hartuta edo zegoen lokaleko neskarekin, beronek, arropan bil-bil egina eta begi okerrak zituela, begiekin jaten baitzuen mostradore atzetik.

        — Haraneko behealdea zainduta zeukaten sasikume horiek —zioen—. Ez sekulan igaro ageriko lekutik. Tiro egiten zuten. Hainbat herri ikusi ditut erretzen.

        — Baina hemen, mendian, ez da gerrarik batere egon —esan zuen halako batek.

        — Ze gerra? Errepresaliak —beste batek—. Herri batek soldadu bat gorde, eta alemanek su ematen diote.

        — Gau batean, zubi batean nengoela... —kontatzen ari zen Toskanakoa, eta zeharka begiratzen zion neskari.

        Adi jarri ginen denok, txistua irentsiz. Toskanakoak zigarrotxo bat eskatu zuen, alai. Beste istorio batzuk etorri ziren segituan. Bezeroek kontatu zituzten, nekazari lasaiak ziren denak. Istorio hotzak, sinetsi ezinezkoak, emazte eta umeak atxilotzen zituztela gizona harrapatzeko, makilaka erabili ondoren, erremate moduan, jendeak eskaileretatik behera egiten zuela jauzi; uztak errausten zituztela, estortsioak, gorpuak plazan azaltzen zirela zigarroa ezpainen artean.

        — Hobe zen gerra bera —zioten. Baina denek zekiten gerra hauxe zela.

        — Eguraldi onak iraungo al du behintzat! —esan zuen Toskanakoak.

        Sarritan ibili nintzen bakarrik ohiko bideetatik, Le Fontanetik, Dinorengandik, Caterengandik eta bere hizketaldietatik ihesi; baina haietara erabat jarriak ginelarik, hizketaldiak eta afanak berriz sortzen ziren nonahi, sinestezintasun antsia batek, itxaropen hondar batek, oraindik zilegizkoa zen norberekeria batek piztuta. Orain, egun haiek ere ametsa diruditela eta salbatzeak ia zentzurik ez duelarik, topaketa guztietan, esnatze guztietan bada halako bake etsitu bat, halako harridura bat beste egun batez, beste ordu batez bizirik egoteagatik, poza ematen duena. Jadanik ez dago begirune gehiegirik, ez geure buruarekin ez besteekin ere. Adi egoten gara, axolagabetuta.

        Nahi gabe, egunsentian esnatu eta bizkor hurbiltzen nintzen irrati ondora. Ez zuen ezer esaten Elvirari eta haren amari. Pasara batean irakurtzen nuen egunkaria. Albiste bakoitzak zenbait hilabetez urruntzen zuen bukaera. Haraneko beste aldean, beldurra eragiten zidan Torinok. Ordurako ez suteak ez hondamenak ere —ez baitziren gertatu— ez ziren gu ikaratzeko aski. Gerra gure artera jaitsia zen, etxe barruetara, kale artera, kartzeletara. Tono izaten nuen gogoan, bere buru handi makurtua, eta ez nintzen ausartzen neure artean zer moduz ote zebilen galdetzera.

        Elvirak eta bere amak ama baten antzera erabiltzen ninduten, bekozko ilunez zertxobait, otzan. Halako bake bat zegoen etxe hartan, halako babes, halako bero bat, haurtzaroan bezalakoak. Zenbait goizetan, leihoan nengoela zuhaitz puntetara begira, nire pribilegio horrek noiz arte iraungo ote zuen galdetzen nion neure buruari. Leihoetako gortina zuri freskoak hosto sakonen aldera zabaltzen ziren, eta urrutiko isurkiaren aldera, non belardi bat baitzegoen baso erdian eta, beharbada, norbait zerupean lo. Zenbat urte ziren goizero ikusten nuela, belarrez berde edo gogortuta elurretan? Oraindik ere egongo ote ziren gauza horiek, ondoren?

        Ikasten saiatu nintzen, liburuak irakurtzen. Dinori zientziak irakasten hastea pentsatu nuen. Baina Dino bera ere mundu nahaspilatuko partaide zen; Dino itxia zen, helduezina. Konturatu nintzen gusturago zegoela Fonsorekin edo Nandorekin neronekin baino. Cateri esan nion goizero landetxera bidaltzeko, ez uzteko hain bakarrik bideetan: nirekin mahai baten aurrean eserita saiatu egingo zen. Gainera, eskolak ez zituzten berriro irekiko.

        — Bai horixe —esan zuen Nandok—, begien bistatik galduko dun. Behintzat ikasiko din, bazezaken eta.

        Hozkirri zegoen ordurako, arratsalde hartan. Sukaldean geunden, lapiko eta askaren artean. Fonso ez zegoen, ez eta neskak ere. Fonso ez zegoela, berriketaldia itzaliz joaten zen. Egun haietan inork ez zuen gehiago hitz egiten eztabaidatzearren. Horrela elkarrekin geundenean, argitan, ezkutuka begiratzen nien —Dinoren keinuei, emakumeen isilaldiei—, eta gauzarik biziena, piztuena, Nandoren begi harroak ziren, ikusia zuten gerrako arrastorik gordetzen ez zuten begi gazte horiek. Orain emaztea familia edukitzeko zeukan —lortu zuren, ez oherik ez etxerik ez zutela—, eta kezka hori politikaren kilikari erasten zitzaion bere baitan.

        — Irakasle jauna, eskolak emango al dizkiozu nire umeari? —esaten zuen barrez, baina alaitasuna eta itxaropena atezuan zeuden, desarmaturik; emazteak muturtuta begiratzen zigun.

        Estreinako kilker soinuekin joaten nintzen; isil ezkilaren hotsa ez zen goraino iristen, baina nolanahi ere bidezidor haiek erresumina ematen zidaten oinetan. Torinoko kaleetan tiro hots harroxkoak aditzen ziren, alprojak eta ordenua mantentzen zuten bandiduak —nor dabil hor— esaka —baita jolasak eta txantxak ere zuten orain odol zaporea—. Tono neukan gogoan, esku haietan eroria baitzen ordurako, eta Fonsok berari buruz ari zenean egiten zuen irribarre maltzurra. Fonso ustekabean azaltzen zen Le Fontanen, baita egunez ere noiz edo behin; galde egin nion ea nahita aldatu al zioten lantegiko ordutegia. Berak begi keinu bat egin eta mandatari eta gauzain baimen elebidun bat atera zuen. Guztiotatik bera zen hilabete haietan urduri jarri ez zen bakarra, bere ziriak zehatz eta dibertigarriagoak ziren orain. Lehen garaietako bere ateraldi urduriak, berriketa oldarkor eta txoroak irribarre zorrotz ziren orain. Argi zegoen lan bat zuela, zeregin bat zuela erabat bere mende hartzen zuena, baina ez zuen hitzik egiten horretaz. Astia edukiz gero, gustura egoten zen kontu-kontari. Gizon lanpetua zen.

        Arratsalde batean, Fonso ez zegoelarik, gerrari buruz jardun genuen, egunkarietako mapatxoak eta Dinori erakusteko eraman nuen atlasa erabiliz. Beretzat egiten nuen beste ezer ere ez zitzaion interesatzen; gutizia bat zeukan aspalditik, hirira itzultzea, han baitzeuden gauero Fonso eta beste ume batzuk, eta isil ezkila, alemanak, gerratea. Fonsok ematen zion konfiantzak eta Nandok Balkanetako gerrilari buruz kontatzen zituenek nigandik eta emakumeengandik apartatzen zuten. Nandok gauza beldurgarriak esan zizkigun Serbiako mendietako segada eta errepresaliei buruz. — Alemanak noranahi iristen direla ere, beti amaitzen da hola. Zintzurra elkarri mozten hasten da jendea.

        — Ez da horrenbeste alemanengatik —esan nuen—. Herri horietan baita bake garaian ere joaten da jendea merkatura eskopeta harturik.

        Atsoa, Cateren amona, guri begiratzera bueltatu zen askatik.

        — Ez dira alemanak, orduan? —marmaratu zuen Fonsoren arrebak.

        Eta atsoak: — Ez al da alemanen errua?

        — Ez da alemanen errua —nik—. Alemanek fatxada bota besterik ez dute egin, sinesgarritasuna kendu lehenagoko nagusiei. Gerrate hau ematen duen baino gogorragoa da. Orain gertatu da jendeak ihesi ikusi dituela lehenago agintzen zutenak, eta orain ezin inork uztarpean atxiki. Baina, kontuz, kontuak ez dauzkate alemanekin, ez haiekin bakarrik: lehenagoko ugazabekin dauzkate. Ez da soldaduen gerra bat, bihar bertan amaitu liteke eta; pobreen gerra da, etsituek gosearen, miseriaren, kartzelaren eta nazkaren kontra egiten duten gerra.

        Denak adi neuzkan berriz, baita Dino ere.

        — Begira gure jendea —esan nuen oraindik—. Zergatik ez dute beren burua defenditu? Zergatik utzi dira harrapatzen eta Alemaniara bidaltzen? Sinetsi dietelako ofizialei, gobernuari, lehenagoko nagusiei. Orain, berriro faxistak dauzkagula, orain hasi dira berriz mugitzen, eta mendira ihes egingo dute eta kartzelan amaitu. Oraintxe hasten da gerra, benetako gerra, etsituena. Eta ulertzekoa da. Eskerrak eman beharko genizkieke alemanei.

        — Baina akabatu ere bai —esan zuen Nandok.

        Aldi guztian begira neukan Dino, harri eta zur eginda denak niri adi eta isil isilik egon zirelako.

        — Beste haiek agudo iristen ez badira —esan nuen marmarka—, Montenegron bezala amaituko dugu guk ere.

        Atsoak begi gaiztoz begiratzen zigun, kinketako hotsak atereaz bere platerei.

        — Egunen batean —esan nuen zutituz—, hildakoak edukiko ditugu bide bazterretan, hemen, muinoan.

        Cate begira neukan, serio. — Horrenbeste gauza dakik, Corrado —esan zuen ahopean—, baina ez duk ezer egiten guri laguntzeko.

        — Bidali Dino bihar etxera —esan nuen barrez—, erakutsiko zizkionat gauza horiek.

© Cesare Pavese

© itzulpenarena: Koldo Biguri