«Hastrman»

        Hotz handia egonik ere edo eguzkiak gogor berotuta ere, txanoa eskuan zuela ibiltzen zen beti karriketan barna. Gehienez, behin edo behin, hegal zabaleko txistera motz bat erabiltzen zuen, guardasol gisara, bere burua babesteko. Bere kalpar urdinduan artesi zuzena zuen, buru-azala ongi agerian utzi eta atzeko aldean mugitu ere egiten ez zen motots batean bukatzen zena, hain zegoen estuki lotua mototsa; Pragako azken mototsetako bat zen, Pragan bi edo hiru besterik ez zegoen garaikoa. Bere frak berdea, urre-koloreko botoiekikoa, aurrealdean soin-neurri laburrekoa zen. Bizkarraldean, berriz, hegal luzeak zituen eta hegalek pausoro Rybar jaunaren aztal meheak jotzen zituzten bere gorputz ttar meharra kale haietan barna paseatzen zuenean. Bularra txaleko zuri batekin estaltzen zuen, eta galtzak, beltzak, ez zitzaizkion ailegatzen belaunpeaz haratago. Galtza-barrenetan zilarrezko bi belarri dotore zituen. Handik beheiti galtzerdiak elurra bezain zuriak, eta haien azpian berriz ere zilarrezko beste bi belarri eta zapata pare bat, aski handiak. Ez dakit zapata pare horrekin eman ote zuen bizi osoa, baina bai esan dezakedala itxuragatik Pragako kotxe zaharreneko kapotako larru zartatuenaz eginak ematen zutela beti.

        Rybar jaunaren aurpegi ihar kokots-zorrotza irribarre batek argitua egoten zen beti. Karrikan ibiltzen zenean oso itxura xelebrea izaten zuen: hogei pausotik behin gelditu eta ezker-eskuin begiratzen zuen. Ematen zuen pentsamenduak ez zihoazela bere barrenean, berari segika baizik, zor den errespestuaz pauso bat edo bi atzerago, ateraldi umoretsuak esanez bezala Rybar jaunari, noizean behin irri eragiteko eta adar-jotzaileek hari erreparatzeko. Norbaiti diosal egitean, eskuineko eskuko behatz erakuslea altxatu eta, xuabe, txistu egiten zuen. Rybar jauna solasean hasten zenean ere txistu-hots fin hori aditzen zen, «Djo» batekin batera, adostasuna adierazten baitzuen.

        Rybar jauna Hluboca Cestan bizi zen, Petrindik hurbil. Etxera ailegatzen ari zen, baina hori berdin zitzaion, zeren, Rybar jaunak, bere etxeko ate aurre-aurrean egonda ere, kanpotar bat Hradcanyetara bidean ikusten bazuen, berehala atzetik joaten zitzaion, eta kanpotarra goian plaza zabalean gelditu eta gure «Praga urrezkoaren» edertasuna miresten ikusten bazuen, Rybar jauna hari hurbildu, behatz erakuslea goititu eta txistu egiten zuen: «Djo! Itsasoa! Itsasotik hurbil biziko bagina!». Ondotik, kanpotarrei segika joaten zen gazteluraino, eta haiek han, San Wentzeslaoren kaperan, Bohemiako harri bitxiz betetako paretak ikusiz, berriz harriturik aho zabalik gelditzen zirenean, Rybar jaunak berriz txistu egin eta esaten zuen: «Bai, horixe! Gurean artzainek harrika egiten diete ardiei, eta harriek, batzuetan, artalde osoak baino askoz gehiago balio izaten dute». Eta ez zuen besterik esaten.

        Bere izenagatik, frak berdeagatik eta beti «Itsasoa!» esaten zuelako, Hastrman deitzen zioten. Baina izengoiti hori ez zen mespretxuzkoa batere; aitzitik, begirune handia genion, bai zaharrek bai gazteok. Rybar jauna Turnov ondoko herri bateko epaitegiko funtzionario jubilatua zen, baina orain Pragan bizi zen, ahaide batekin: andre gazte bat, behe mailako funtzionario batekin ezkondua, bere bizpahiru umeen aita. Rybar jauna izugarri aberatsa zelako esamesa zebilen; harri bitxitan dirutan baino gehiago. Jendeak zioenez, bere logelan armairu beltz altu bat zuen, eta barrenean ez zegoen deus kaxa batzuk besterik; kaxa beltzak ziren, baxuak eta luzeak, barrenean paper zuriz estaliko koadrotan banatuak, eta koadro bakoitzean, kotoi garbi-garbiaren gainean, harri bitxi distiratsu bat zegoen. Batzuek beren begiz ikusiak zituztela ziurtatzen zuten. Eta esaten zuten, gainera, denak Kozak mendian aurkitu eta bildu zituela. Mutikoon artean esan ohi zen sajveldarren etxean —horrela deitzen ziren Rybar jaunaren jendakiak— zola garbitzen zutenean, parrastaka harea zuria bota beharrean azukre xehetua botatzen zutela par-par. Larunbatetan —garbiketa eguna— sekulako inbidia izaten genien sajveldarren seme-alabei. Behin, Bruskako Atearen ezkerraldean irekitzen den lubakiaren gaineko barandan jarrita egon nintzen, Rybar jaunaren etxetik hurbil. Han egon ohi zen Rybar jauna ere eguraldi oneko egunetan; belar gainean luze etzaten zen eta ordubete ematen zuen horrela, pipa erretzen. Egun hartan, halabeharrez, Unibertsitateko bi ikasle pasatu ziren han barna. Haietako bat irriz hasi eta esan zuen: «Tipo hori bere amaren menirakearen forrua erretzen ari da». Harrezkeroztik, amaren menirakearen forrua erretzea bakarrik jende dirudunaren esku zegoen plazerra zela pentsatu nuen nik.

        Horrela paseatzen zen Hastrman, —baina ez dezagun horrela deitu, ez gara haurrak eta!—, Bruskako harresietan betiere. Paseoa haraino luzatutako kalonjeren batekin topo egiten bazuen, gelditu eta harekin hitz goxo batzuk egiten zituen. Noizean behin —nik gogokoa izaten nuen jende helduaren solasaldiak entzutea—, banku batean eserita egon ohi ziren bi kalonjerekin hitz egiten aditzen nion. Gogoratzen naiz egun batean bera zutik zegoela. Frankreichez mintzo ziren, Frantziaz, eta askatasun hitza aipatzen zuten; den-denak, gauza bitxiak. Bat-batean Rybar jaunak bere behatz erakuslea goititu eta txistu egin zuen: «Djo! Ni Rosenauren aldekoa naiz! Rosenauk honela dio: Askatasuna jaki goxoak eta ardo azkarrak bezalakoxea da; horietara ohituak daudenak horiekin elikatu eta bizkortu egiten dira; ahulak, ordea, mozkortu, gainbehera etorri eta erori». Ondotik bere txisterarekin agurtu eta alde egin zuen.

        Kalonjeetan handien eta lodienak esan zuen gero: «Nor ote da hainbestetan aipatzen duen Rosenau hori?». Txikienak, ez baitzen meheago, erantzun zuen: «Idazle bat; idazle bat noski».

        Nik, edozein moduz, jakinduria osoaren muina balitz bezala gorde nuen esaldi hura gogoan. Rosenauz zein Rybar jaunaz oso iritzi ona nuen. Geroago, ia gizon egina, mota guztietako liburuak irakurtzera ailegatu nintzen eta ohartu nintzen Rybar jaunak zehaztasun osoz aipatu zuela esaldi hura, oker bat bakarra eginez, ez baitzuen Rosenauk idatzi, baizik eta Rousseau izeneko batek. Egokiera maltzurrak nonbait nahi izan zuen Rybar jaunak arinkeriaren ondoriozko inprenta-akats batekin topo egitea.

        Baina horregatik ere harenganako begirune berdin-berdina nuen. Gizon ona, hobea ezin!

* * *

        Abuztuko egun zoragarri bateko arratsaldeko hirurak inguru izanen ziren. Halabeharrez Ostruha kalean zehar zihoazenak gelditu egiten ziren; beren etxe atarian zeudenek barrenekoei abisatzen zieten presaka, eta jendea dendetatik eta etxeetatik ateratzen zen. Denak gelditu eta begira gelditzen ziren. Rybar jauna zen, kalean beheiti heldu zela.

        — Segur aski bere aberastasunez arrandian ibiltzera joanen da norabait —esan zuen Herzl jaunak, Bi Astroak ostatuaren jabea.

        — Bo! —erantzun zuen Vitous jaunak, kale izkinako dendaria—. Oso larritua egon behar du. Saltzera doa!

        Aitortu beharrean nago auzoan ez ziotela begirune handirik Vitous jaunari. Behin kiebra jotzeko zorian egon omen zen, eta gaur egun oraindik ere Mala Stranako seme jator batek ez dio besteei bezala begiratzen inola ere behin erreka jotako merkatariari.

        Baina Rybar jaunak bere bidean aurrera egin zuen, lasai, beste batzuetan baino bizixeago. Ezkerreko besapean, jende guztiaren ahotan zebiltzan kaxa luze beltz haietako bat zeraman. Tinko estutzen zuen bere gorputzaren kontra, halako moldez, non kapela —ohi bezala eskuan zuen— zangoari itsatsia zegoela baitzirudien. Eskuineko eskuan kanaberazko makila bat zeraman, marfilezko eskutokikoa; Rybar jauna norabait bisitan zihoan seinale zen hori, beste batzuetan ez baitzuen makila eramaten. Jendeak agurtzen zuenean, Rybar jaunak makila goratu eta ohi baino askoz txistu-hots ozenagoa egiten zuen.

        Ostruha kaletik atera zen, San Nikolas plaza gurutzatu eta Zamberecka deritzan etxera sartu zen. Han bizi zen, bigarren bizitzan, Mühlwenzel jauna, katedratiko, matematikari eta naturalista, kultura paregabeko gizona garai haietarako. Bisitak ez zuen luze iraun.

        Irakaslea umore oneko gizona zen. Bazkaldu ondoren atseden hartua eta siesta egina zegoen. Ile zuria, kopeta zimurgabearen koroa iduri, nahasita zeukan. Bere begi urdin erneak, beti goxotasunaren ispilu, dirdiratsu. Matrailak, gorri antzak, sutan. On-aurpegi hura zulo sakonek aski desitxuratua zegoen, baztangak pikatua, eta horrek irakasleari txiste bat egiteko bide ematen zion, beti berbera: «Horrelakoxea da mundua —esan ohi zuen—: neskatxa batek irribarre egin eta bere matrailan zulotxo bat ateratzen bazaio, orduan polita dela esaten dute; niri aldiz, irri egiten dudanean, ehun zulotxo ateratzen zaizkit, eta itsusia naizela esaten dute».

        Irakasleak sofan jartzeko erregutu zion Rybar jaunari, eta galde egin zion:

        — Zertan nahi duzu laguntzea?

        Rybar jaunak kaxa mahai gainean paratu, estalkia jaso eta kolore guztietako harri distiratsuak utzi zituen agerian.

        — Zenbatsu balio duten jakin nahi nuke, besterik ez —zezelkatu zuen.

        Ez zuen besterik esan, eta erantzunaren zain gelditu zen, kokotsa bere makilaren eskutokian bermatuta.

        Irakasleak begiratu bat eman zien harriei. Gero bat atera zuen, iluna, harria haztatu eta argiaren kontra begiratu zion.

        — Hau moldavita da —esan zuen.

        — Nola?

        — Moldavita.

        — Djo! Moldavita! —egin zuen txistu Rybar jaunak. Aurpegian ezagun zuen bere bizitzan hitz hori aditzen zuen lehenbiziko aldia zela.

        — Harri hau —segitu zuen irakasleak— oso ongi etorriko litzaiguke Akademian dugun bildumarako. Gaur egun oso bitxiak dira; salduko zeniguke harri hau?

        — Ikusi beharko litzateke... Zenbatsu balioko du?

        — Hiru florin ordain litezke honen truke. Nahi baduzu...

        — Hiru florin! —txistu-hots isila egin zuen Rybar jaunak. Kokotsa altxatu eta berriz eskutokiaren gainean erori zitzaion—. Eta gainerakoak? —galdetu zuen handik puska batera. Hitzak zintzurrean trabatzen zitzaizkion.

        — Kaltzedoniak, jaspeak, amatistak, topazioak... Deus gutxi.

        Handik denbora-tarte batera, Rybar jauna bueltan zen berriz Ostruha kaleko izkinan. Mantso zebilen. Estrainekoz auzokoek kapela buruan zuela ikusi zuten. Kapelako hegal zabalak kopeta estaltzen zion ia. Makila lurrean arrastaka zeraman eta klik-klik aditzen zen galtzadarrietan. Ez zion inori erreparatu, txistu-hots bakar bat ere ez zuen egin. Atzera begiratu ere ez zuen egin. Begibistan zen ez ziola segitzen bere sentimendu bakar batek ere: denak barrenean zituen, barren-barrenean gainera.

        Egun hartan ez zen etxetik atera; gaztelura ere ez zen joan, ezta Bruskaren atzealdera ere. Eguraldi zinez zoragarria egin zuen.

* * *

        Gaueko hamabiak jotzeko ziren. Zeruaren urdina egunsentikoaren antzekoa zen; ilargiaren argia zoragarria, ezin ederragoa; izarrak ñir-ñirka ari ziren, txinpart zurien gisan. Petrin zilarrezko gandu batek estalia zegoen; errezel bat, zilarrez ehundua bezala, Praga osoan hedatua.

        Argi alaia Rybar jaunaren logela barrenera ere sartzen zen. Bi leihoak aldez alde zeuden irekirik, eta haietako baten aurrean Rybar jauna zegoen, zutik. Hortxe zegoen, estatua baten gisara, zurrun. Urrunean, Vltava ibaiko uharketan, uraren marmarra aditzen zen; soinu handi eta etengabea, gauaren isila hausten zuena. Aditzen ote zuen xaharrak?

        Halako batean zirrara batek inarrosi zuen bere gorputza. «Itsasoa! Zergatik ez dugu itsasorik?», esan zuen ahots apalean, ezpainak dardarati.

        Ezinegonak joa zegoen, itsaso harrotuko olatuak bezalaxe.

        «E!», esan zuen gero, eta jiratu zen. Lurrean, barreiaturik, kaxa irekiak zeuden, eta bere begiradak haietako batekin egin zuen topo. Hurbilen zegoen kaxa emeki hartu eta bere eskuan hustu zuen. «Errekarriak dira, besterik ez!». Eta leihotik bota zituen.

        Beheiti krask-hotsa aditu zen, kristal batzuen kontra jo baitzuten. Rybar jauna ez zen oroitzen beheitian, lorategian, berotegi bat zegoenik ere.

        «Osaba, zertan ari zara?», —ahots goxo bat aditu zen, dudarik gabe ondoko leihotik heldu zena.

        Rybar jaunak ustekabean pauso bat eman zuen atzera.

        Logelako atea ireki eta sajvel jauna sartu zen. Gau zoragarriak leihoan egonarazi izanen zuen noski. Edo osaba zaharrari ohi ez bezalako ezinegona sumatu izanen zion, ondoko gelan luzaro zirauen harat-honata. Edo zaharrari leihotik hasperen batzuek alde egin izanen zioten.

        — Osaba, ez dituzu bota nahiko harri polit horiek guztiak, ezta? —esan zion.

        Asaldatu zen, eta ondoren apal-apal esan zuen, begirada Petrinen finkatuta:

        — Ez dute deus balio... Errekarriak, errekarriak baizik ez dira!

        — Zuk esan gabe ere badakit ez dutela asko balio. Baina, halere, beren balioa dute zuretzat eta guretzat. Ederki saiatuta egin zenuen bilduma. Utzi mesedez, osaba, egidazu kasu. Gure haurrentzat izanen dira denak. Horiekin ikasiko dute, eta zuk beren balioaz hitz eginen diezu...

        — Zuek pentsatu izanen zenuten ni aberatsa nintzela —murmuriatu zuen xaharrak, ahots erlastuaz, sekulako eginahala eginez—, eta, egia esanda, ...

        — Osaba maitea —esan zuen orduan sajvel jaunak ahots dardaragabe baina goxoaz, attonari eskutik helduta—. Zu gurekin izanda ez al gara aski aberats? Zu gabe nire haurrek ez lukete aitonarik izanen eta nire andreari aita faltako litzaioke, eta ongi dakizu zoriontsu garela zure ondoan eta zu gurekin egotea bedeinkazio bat bezalakoa dela etxe honetan.

        Bat-batean zaharra leihora hurbildu zen. Ahoa dardarka zuen eta begi-ondoan sekulako zama sentitzen zuen. Kanpora begiratuta ere ez zuen deus ikusten. Denak dirdir egiten zion, diamante urtu batek bezala; dena inarrosia zegoen, olatuak balitu bezala; olatuak begietaraino iristen zitzaizkion!... Itsasoa!... Itsasoa!...

* * *

        Ez dut segituko kontatzen. Ezin.

© Jan Neruda

© itzulpenarena: Fernando Rey