HITZAURREA
CHODERLOS DE LACLOS
Pierre-Ambroise Choderlos de Laclos 1741eko urriaren 18an jaio zen Amiens-en. Aita erregearen administrazioko idazkaria zuen. 1759an militar ikasketak hasi zituen La Fère-ko artileria eskolan. 1762an teniente izendatu zuten. 1763an Zazpi Urteko gerraren bukaera ekarri zuen bake hitzarmena sinatu zuen Frantziak, Laclosek gerran aintza lortzeko zituen ametsak ustel gertatu ziren, beraz. 1763tik 1779ra Toul, Estrasburgo, Grenoble, Besançon eta Valenceko gotorlekuetara bidali zuten; hango bizimodu lasai, geldi eta aspergarria urrun zegoen gerrako ekintza, oldarra eta suharretik. 1777an kapitain izendatu zuten. 1778an Frantziak hitzarmen bat sinatu zuen Ameriketako matxinoekin Ingalaterraren aurka borrokatzeko. Beraz, Frantziak atlantikoko uharteak eta kostaldea gotortu behar izan zituen ingelesen balizko erasoari aurre egin ahal izateko. Montalembert markesa izendatu zuten lan horren arduradun, eta honek Laclos deitu zuen 1779an Aix uharteko gotorlekuko buruzagia izan zedin. Baina itsasoan ingeles ontzirik ageri ez, Laclos gogotik aspertu bide zen eta idazten eman zituen hango ordu luzeak; han izan zuten beraz sorrera «Harreman arriskutsuak» liburuko lehenengo gutunek. Geroztik, bi oporraldi hartu zituen (bata 1780ko urtarriletik ekainera eta bestea 1781ko bukaeratik 1782ko maiatzera), Parisen finkatu zen eta han bukatu zuen Aix uhartean idazten hasitako izkribua. «Harreman arriskutsuak» 1782ko martxoan argitaratu zen, lau liburukitan, Durand Neveu argitaletxean. Liburuak arrakasta handia izan zuen eta eskandalu are handiagoa sortu zuen. Egilea eta liburua gaitzetsiak izan ziren, agintari militarrek zigortu egin zuten Laclos eta Bretainiara bidali berehala, baina apirila bukaeran kalean zen jadanik liburuaren bigarren argitaraldia. Urte hartan bertan, Laclosek beste eskandalu bat jasan behar izan zuen: Marie-Soulange Duperré ezagutu eta harekin hasi zen harremanetan, handik bi urtera seme bat izan zuten, artean ezkondu gabe; baina 1786an ezkondu egin ziren azkenik eta Laclosek semetzat ezagutu eta aitortu zuen aldez aurretik izan zuten haurra; geroztik beste bi seme-alaba izan zituzten.
1788an Laclosen bizitzak aldaketa nabarmen bat izan zuen, gudarostea aldi baterako utzi eta politikari lotu baitzitzaion. Orleanseko dukearen zerbitzura hasi zen lanean idazkari gisa. Orleanseko dukea Luis XVI.a Frantziako erregearen lehengusua zen, eta Frantziako gizonik aberatsenetako bat halaber. Haren gerizan parte hartu zuen Laclosek Frantziako Iraultzan. 1789an Londresen erbesteratu behar izan zuen Orleanseko dukearekin eta 1790ean, Parisa itzulirik, Jakobinoen klubean sartu zen, eta «Journal des Amis de la Constitution» («Konstituzioaren Adiskideen Kazeta») jakobinoen aldizkariaren zuzendari izan zen. 1792an gudarostean sartu zen berriz, Gerra Ministeritzako komisario izendatu zuten eta Châlons-sur-Marnera bidali, han gudaroste iraultzailearen aurka borrokatu zen Valmy-ko guduan; gero Pirinioetako gudarosteko gudalburu izendatu zuten.
1792an Orleanseko dukea diputatu hautatu zuten, Luis XVI.aren heriotzaren aldeko botoa eman zuen, eta urte hartan bertan baztertu zituen noble izateak ematen zizkion eskubide bereziak, hori zela eta «Philippe Égalite» ezizena jarri zioten; baina monarkia berriro aginpidean jarri eta bera errege izateko asmotan zebilela egotzirik hil zuten 1793ko azaroan. Laclos ere arriskuan egon zen, 1793an bi aldiz atxilotu zuten, apirilean l'Abbaye presondegian eta azaroan Picpus-en, Orleanseko dukearen alde azpijokoan ari izan zelakoan; heriotza zigorraren beldur izan zen hura ere, baina 1794an askatu egin zuten. Gudarostean berriz sartzea eskatu zuen, baina uko egin zioten; Hipoteken Idazkari Nagusi izendatu zuten eta lanpostu horretan ihardun zuen gudarostean berriz onartu zuten arte. 1800ean, Bonapartek artileriako jeneral izendatu zuen eta Rhin-eko gudarostera bidali. Gero Italian borrokatu zen, eta 1803ko urtarrilean Napoliko gudalburu izendatu zuten. 1803ko irailaren 5ean hil zen Tarenton, Napoli inguruan, disenteriak eta malariak jota.
Esan liteke Laclos nobela bakarreko autorea dela. Izan ere, porrot egindako olerki saio batzuez bestalde, artikuluak, txostenak eta saiakera bat dira hark argitara eman zituen idazlanak. Hona lan aipagarrienak:
— «Les Souvenirs» (Oroitzapenak), 1773an «L'Almanach» aldizkarian argitaratua.
— «Ernestine» opera komikoa (1777), ikusleek gogor gaitzetsitako libretoa.
— «Quels seraient les meilleurs moyens de perfectionner l'éducation des femmes?» («Zeintzuk lirateke emakumeen heziketa hobetzeko baliabiderik onenak?»); Châlons-sur-Marne-ko akademiak egindako galderari Laclosek egin zion erantzuna, 1904an argitaratua.
— 1784an artikulu bat argitaratu zuen «Le Mercure de France» aldizkarian, «Cecilia» ingeles idazlanaz.
— «De l'éducation des femmes» («Emakumeen heziketaz») (1785), lehiaketa akademiko batean aurkeztutako liburua, emakumeen zapalkuntza gaitzesten zuena eta «Harreman arriskutsuak» liburuan ageri diren ideia batzuk lantzen zituena.
— «Lettre à MM. de l'Académie française sur l'éloge du Maréchal de Vauban» («Frantziako Akademiako jaunei egindako gutuna, Vaubango Mariskalaren goraipamenaz») (1786). Obra horretan gogor kritikatu zuen ordu arte oso aintzat hartua izan zen liburu bat eta horrek Gerrako Ministeritzaren gaitzespena ekarri zion.
— «De la Guerre et de la Paix» («Gerraz eta Bakeaz») (1795).
HARREMAN ARRISKUTSUAK
Lehen esan dugun bezala, Laclos 1779an hasi zen «Harreman arriskutsuak» idazten, Aix uhartean egon zen bitartean, eta 1781ean bukatu zuen, agintari militarrek eman zioten sei hilabeteko oporraldia bitartean, liburu horrek emango ziolakoan gerrak ukatzen zion aintza. Tillyko kondeak bere Oroitzapen Liburuan ematen digu Laclosen asmoen eta iritzien berri, Laclosek berak esan zizkion hitzen bidez: «...inork entzungo ez zituen hil eresi batzuk ondu eta irakurleen eta neronen onerako sekula inprimatuko ez diren neurtitzak idatzi ondoren, eta ez aitzinamendu handirik ez omen handirik ekarriko zidan lanbide bat ikasi ondoren, ohiko bidetik aterako zen liburu bat idaztea erabaki nuen, zarata handia egingo zuen liburu bat, ni hil ondoren haren oihartzunak lurraren gainean iraun zezan.» «Harreman arriskutsuak» beraz militar etsi eta gogaitu baten obra handinahia da, 1782an argitaratua, Durand argitaratzailearen etxean, lau liburukitan. Lehenengo argitaraldia 2.000 alekoa izan zen eta berehala agortu zen. Handik gutxira, Durand jaunak beste argitaraldi bat egin zuen. 1782ko urte hartan bertan, jatorrizko argitaraldiaz eta bigarren argitaraldi zuzenduaz bestalde, liburuak beste zazpi argitaraldi izan zituen. 1784tik 1796ra, Laclos bizi zelarik alegia, beste hamabi argitaraldi egin ziren, baina Laclosek arestian aipatutako lehenengo biak baizik ez zituen onartu, eta beste guztiak gaitzetsi. Berehala nobela horrek sekulako arrakasta izan zuen eta eskandalu handia sortu; haren oihartzunak zeharo gainditu zuen Laclosen itxaropena. Eta agintariek haren aurka hartu zituzten neurriek areagotu baizik ez zuten egin liburuaren ospea.
«Harreman arriskutsuak» nobela psikologikoen obra aitzindaria da, gutun bidezko nobelen eta literatura libertinoaren ekarria biltzen dituena besteak beste, eta, intriga eta azpijokoa ardatz harturik, XVIII. mendeko emakumeen egoera salatzen duen eta gizon-emakumeen arteko aginpidezko harremanetan sakondu duen maisu lan bikain eta zehatz idatzia.
XVIII. mendean gutun bidezko nobelak urrezko aroa izan zuen Frantzian, batez ere 1760 eta 1780 bitartean. Goraldi hori mende hartako gizartearen ispilu izan zen, izan ere, gutunak idazteko ohitura oso errotua zen gizarte hartako agintari, dirudun eta nobleziako jendeagan. Gizaldi hartan gizarte harremanek garrantzi handia zuten eta solaskideak elkarrengandik urrunduak ziren orduko, gutunak ordezkatzen zuen solasaldia. Gaurdaino gorde diren garai hartako benetako gutunek aski lekukotasun garbia ematen dute gutun haien literatur kalitateaz. Gizarte harremanetarako kode estu eta zehatzak zituen gizatalde baten ispilu dira gutunak; maiz gutunak ez zuen hartzaile bakarra izaten, lagunartean irakurtzeko xedez egina izaten zen, eta horretxek zekarren kalitate artistiko handia erakutsi nahia. Eta hala ere, lagunartearen begiradek norbera zelatan zuten gizarte hartan, gutuna mamitasunaren, isilmandatuaren eta sekretuaren eremua izan zitekeen. Esan dezagun gainera gutun bidezko harremana idazlan literariorik egitea bururatu ere egiten ez zitzaien gizataldeei zegokiela: aristokratei eta emakumeei. Aristokraten ustean, literaturgintzak ez zuen beren mailari zegokion duintasunik. Emakume askorentzat, berriz, gutuna zen adierazpide bakarra, eta gutun idazle gehienak emakumeak izan ziren, liburu honetan aipatua den Sévigné andrea gidari.
Gizarte ohitura horri jarraiki, XVIII. mendean gutun bidezko nobelak bilakaera luzea ezagutu zuen Frantzian; ahots bakarreko gutunetatik, ahots anitzeko gutunetara. Laclos izan zen hain zuzen genero horren baliabide guztiak maisu baten gisa erabiliz eta muturreraino eramanez maisu lan bat egitera iritsi zena.
Mende hartako lehen erdialdean gutun exotikoek arraskata handia izan zuten. Aipa ditzagun, besteak beste: «Lettres persanes» (Montesquieu, 1721); «Lettres d'une Turque», «Lettres moscovites», «Lettres chinoises»... 1730az geroztik gutun bidezko nobelak joera psikologikoa edo sentimenduzkoa agertuko du, Richardson ingeles idazlearen «Pamela» (1741) nobelaren eraginez. Ahots bakarra dute aipatu ditugun nobelek ezaugarri, eta bakarrizketarako joera hori, lehen esan dugun bezala, emakumeek landu zuten gehien. 1750. urteaz geroztik ahots anitzeko gutun nobelak agertuko dira, gutun bidezko elkarrizketak: «Lettres du commandeur de*** à Mlle de*** avec les réponses du chevalier Mouhy» (1753). Baina «La Nouvelle Héloise» (1761) da gutun bidezko nobelek eredutzat izan zuten nobela. Liburu horretan Rousseauk bikain erabili zituen genero horren baliabide anitzak ahots aniztasunaren mesedetan: maitaleen ahotsa, isilmandatariena, jakitunarena eta ezjakinarena, zuhurrarena eta maltzurrarena... Ahots, pertsonaia, doinu, estilo aniztasun hori ikasgai gertatu zitzaion Laclosi; Rousseauren itzala sumatzen da harreman arriskutsu hauetan, eta Laclosek behin baino gehiagotan egin zuen bere liburuan «La Nouvelle Héloise»ren aipamen zuzena (Ikus CX. gutuna).
Gutun bidezko literaturaren gailurra izateaz gainera, Laclosen liburuak badu beste aurrekari bat, bestea bezala genero haren bilakaerarako baliabide ezinago hobeak eskaintzen zituen XVIII. mende hartan gailendua: nobela libertinoa. Alderdi batzuetan antzematen zen zilegitasunaren eta aldi berean Antzinako Aroaren moralarekin eta erlijioarekin etenik egin ez zuen gizarte hark oso kontutan hartzen zituen debekuen arteko tirabira ongarri emankorra izan zen literatura libertinoarentzat. Genero horrek debekuak behar baititu; aisiarako denbora eta dirua baduen eta lan egiteko beharrik ez duen jendea behar du; eta behar ditu orobat elkarri gaizki esaka eta elkarren zelatan ibiltzea zeregin nagusi zuten eta XVIII. mendeko goi mailako gizarteak hain maite zituen lagunarte eta bilkura haiek. Halaber, genero horrek pertsonaien tipologia jakin bat, gertakizun multzo bat eta estilo zehatz bat du ezaugarri. Italiako Commedia dell'arte-n bezala, literatura libertinoan pertsonaia nagusiak eredu eta molde jakin baten arabera sortuak dira: gizon zitala, emakume gaiztoa, emakume xalo eta errugabea... Genero libertinoaren estilo baliabideak (ahalik gehiena iradokiz ahalik gutxiena esatea, esan gabe ulertutakoak, hitz jokoak, esanahi bikuneko perpausak, antitesiak) Laclosek beste estilo desberdinekin nahasten ditu, errejistro eta doinu aniztasuna emanez bere obrari.
«Harreman arriskutsuak» zorretan dago orobat XVIII. mendearen bigarren erdian arrakasta handia izan zuen genero batekin: sentimenduaren eta grinaren nobelarekin. Rousseauren «La Nouvelle Héloïse» eta Richardsonen «Clarisse» dira berriz ere genero horren aitzindariak. Erromantizismo aurreko liburu horiek gai berriak dakarzkiote XVIII. mendeko nobelari: grinaren goraipamena, izadiaren zentzua, misterioaren eta zehaztasunik ez duenaren garrantzia. Liburu honetako heroiak sentikorrak dira, eta nobela osoa malkoz josia dago; baina pertsonaia sentikorrak lotsagarri gelditzeraino dira batzuetan sentikorrak, eta ez dira halaber aipatzeke geldituko sentikortasunaren ondorio makurrak.
XVIII. mende bukaeran, arrakasta handia izan zuten baita ere beldurra, izua eta tragedia oinarri zuten nobelek. Liburu honetako izua eta drama ordea pertsonaien baitakoa da, eta ilunbeak etsipenak sortutako barne ilunbeak dira.
Gaizkiaren eta azpijokoaren gaia ere maiz agertzen da XVIII. mendeko nobelagintzan, eta Valmonteko bizkondearen eta Merteuileko markesaren pertsonaiak horren adierazgarri garbiak dira; haien kidetasun misteriotsuak elkarrekin egindako txikizioak ditu oinarri, ez dira txikizio fisikoak, psikologikoak ordea, baina hargatik maiz eragiten dute biktimen etsipena, lur jotzea eta heriotza. Emakumearen bortxaketa ere sail horretan sar genezake, eta nobela honetan nabarmen agertzen ez bada ere, aise soma daiteke Valmontek Tourvel andrea seduzitzen duen unea bortxaketa bat dela (CXXV. gutuna). XVIII. mendeak, Argien eta Arrazoiaren mendeak, oso kontutan hartua zuen eromenaren arazoa, eta interes horren lekukotasuna idazlan askotan ageri da, baita nobela honetan ere, Laclosek zehatz aipatzen baitu Tourvel andreak bere agonian bizi duen eromena (XLVII gutuna). Aipa dezagun baita ere estrategia militarraren eragina, Valmontek eta Merteuilek bere azpijokorako baliatua, eta Tourvel andrearen sedukzioaren kontaketa Merteuil andreari egiten dion gutunean Valmontek bereziki aipatua (CXXV. gutuna), ez alferrik Laclos militarra baitzen, ia bere karrera osoan gerran ibili gabeko militarra hain zuzen.
Nobela honetan nabarmena da erlijioaren, erlijio katolikoko sakramentu batzuen, eta batez ere erlijiozko mintzairaren aipamena eta eragina. Ez bakarrik erlijioari atxikiak ageri diren pertsonaietan, hala nola, Volanges andrea, Tourvel lehendakariaren emaztea eta Cécile (komentuko heziketaren eta bere amaren eraginez). Baita libertinoengan ere, eta askoz harrigarriagoa eta eragingarriagoa da libertinoek erlijiozko mintzairaz egiten duten erabilera, deboziozko mintzairaren imitazioa, beren asmoen arabera trebeki erabiltzeko. Nobelaren izenburuak berak ere deboziozko mintzairaren aipua dakar. Politikaren erretorika oraindik nagusitu ez zen garai hartan, galderak, errepikazioak eta sermoien erretorikak berezko dituen gisa horretako baliabideak Laclosek ezin hobeki erabili zituen.
Kontutan hartzekoak dira baita ere aitortzaren eta oliadurako sakramentuaren aipamen garbiak (CLXV. eta CLXIII. gutunak). Aitortzak eragina du gertakarien bilakaeran, eta pertsonaia batzuek berariaz erabiltzen dute beren probetxurako (LXXXI. eta LXXXI. gutuna); eta amaiera aldera, aita Anselme aitorlea Valmonten eta Tourvel andrearen artean bitarteko gisa erabilia izango da. Nobela honen oinarria den gutun bidezko harremana bera ere etengabeko aitortza baten gisara uler liteke.
Erlijioari dagokionez, esan dezagun halaber nobela honek kritika zorrotza egiten diola erlijioa ardatz zuten garai hartako ohiturei eta batez ere emakumeen heziketari. Komentutik atera berria den Cécileren ezjakintasuna nabarmena da eta ez dio inongo babesik ematen Valmonten eta Merteuilen erasoaren aurrean. Tourvel andreak ezingo du amodioaren indarra garaitu, erlijioak ematen dion segurantzari oso atxikia egon arren. Erlijioaren ergelkeria eta aurrejudizioak gorpuzten dituen Volanges andreak zorigaitza ekarriko dio bere alabari eta bere adiskide Tourvel andreari. Ironiaz eta erlijiozko mintzaira bere gisara erabiliz eta irauliz, Laclosek gogor kritikatu zuen erlijioaren itzala gailendua zitzaion eta, Frantziako Iraultzaren bezperan, gainbeheran zegoen gizarte hura, nahiz batzuetan erreparatua zion eta men egin zion mintzaira horren edertasunari.
Teatroa garrantzi handiko topaleku eta ikuskizuna izan zen XVIII. mendeko goi mailako gizartearentzat, eta orobat du garrantzia liburu honetan, gizarte harremanen metafora gisa. Bere izebaren gazteluan, Valmontek antzerki lan bat bailiran prestatzen eta betetzen ditu bere asmoak (XCIX. gutuna). Gertaldi patetikoak ere maiz samar agertzen dira (XXI. eta CV. gutunak).
Opera da idazlan honetako gertakizun askoren gertalekua eta haren oihartzuna eta aipua sarri agertzen dira. Parisen ia gauero egiten ziren opera emanaldiak, eta goi mailako jendeak opera zuen gizarte harremanetarako leku egokiena eta erabiliena. Operaren aurrealdea du gertaleku Tourvel andreak Valmont eta Émilie zalgurdi berean ikusi dituen gertaldi ikaragarriak (CXXXV. gutuna). Operari dagokio orobat Valmont bere izebaren etxera iristen den unearen deskribapenak (LXXVI. gutuna), eta liburuaren bukaerak berak ere opera lan baten amaiera iradoki dezake.
Idazketa bera da nobela honetako pertsonaiak definitu eta gorpuzten dituena. Gutun bidezko nobela bat denez, pertsonaiek idatzi egiten dute, eta norberaren idazkeraren eta besteen idazkeraren arteko tirabirak, estiloak alegia, definituko du pertsonaia bakoitza, idazketaren bidez kontatzen diren gertakariek, gogoetek eta asmoek bezainbat. Idazketarik ezak, egileak batzuetan ohartarazten duenez halako eta halako gutuna errepikazioaren beldurrez edo interesgarria ez delakoan ez argitaratu izanak, nahiz gutun hori existitzen den eta pertsonaiek aintzat hartua duten, irakurlearen jakinmina akuilatzen du eta zehatz adierazita ez dauden gertaerak eta irtenbideak iradokitzen dizkio. Idazketaren garrantziaz ari garela, azpimarra dezagun nobela honetan gutuna bera gertakizun bat dela eta hondamena dakarrela behin baino gehiagotan. Gutuna berez da arriskutsua, norbaiti adierazi nahi zaion baina beste norbaiti ezkutatu nahi zaion zerbaiten froga. Dancenyren eta Cécileren arteko gutunen berri Volanges andreak jakin izanak sekulako ondorioak ekarriko ditu eta nobelaren ardatzetako bat izango da. Era berean, Dancenyk Merteuil andrearen gutunak jendaurrean erakutsi izanak ekarriko du haren hondamena, nahiz ez idaztea eta haren jokabidearen frogarik idatziz ez uztea izan haren oinarrizko araurik nagusiena; arau hori Valmontengana ez bete izana larrutik ordaindu beharko du.
Gutuna hilgarria da gainera. Merteuil andreak idatzi eta Valmontek bere izenean Tourvel andreari bidaliko dion gutunak haren heriotza ekarriko du. Gutun hori, gainera, diktatua izan da, eta ez da bakarra; nobela honetan gutun diktatu asko dago eta horrek baliabideak ematen dizkio idazleari; gutuna irakur lezake gutuna bidalia izan ez zaion beste norbaitek ere, eta gutunaren sinatzailea ez da beti izaten gutuna idatzi duen pertsona bera.
Pertsonaia arketipoak sortu bainoago, Laclosek idazketa arketipoak sortzen ditu: xalotasun moldakaitzaren idazkera (Cécile, Danceny), maitasun grinarena (Tourvel andrea), libertinoen idazkera maltzur, landuago eta intelektualagoa (Valmont eta Merteuil andrea). Eta, jakina, idaztankera horien arteko nahasketa egiten du. Horretan, bi libertinoek, Valmontek eta Merteuil andreak, iristen dute goi maila, bere asmoen eta premien arabera aukeratzen eta baliatzen baitute unean uneko estiloa. Eta haiek dira orobat, bi pertsonaia xalo eta eskarmenturik gabeei, Cécileri eta Dancenyri, nola idatzi behar duten irakasten dietenak. (CXXI. eta CV. gutunak). Estiloen arteko kontrasteak edo errepikazioak efektu bereziak sortzen ditu, eta horretarako Laclosek bikain erabili zuen gutunen hurrenkera edo ordenamendua. Bestalde, Laclosek berak aitzinsolasean garbi adierazten du estiloari ematen dion garrantzia: gutunen estilo akatsak aipatzen ditu gaitzesgarriro, baina gutunon estilo aniztasunari merezimendu irizten dio.
Nobela honetako denbora nahiko bizia da, ez du amodiozko eta heziketazko nobelen gelditasuna, gainbehera baten bizkortasuna sumatzen zaio. Libertinoen denbora berez da bizkorra: bizkon ekin, bizkor garaitu eta azkenik harremana berehala hautsi eta beste bati lotu. Amodioaren denbora, berriz, iraunkortasunaren, jarraikitasunaren, gelditasunaren denbora da. Idazlan honen hasieran maitasunaren denbora da nagusi (Danceny-Cécile eta Tourvel-Valmont; nahiz Valmontek maiteminduta dagoela aitortu ez, Merteuil andreak behin baino gehiagotan egotziko dio maiteminduta egotea eta horrek dakarren gelditasuna, eta hain zuzen ere horixe izango da amaiera iragarriko duen seinalea eta, beraz, gelditasuna bizkortasun bilakaraziko duena). Gutunen datek ere oso zehaztu eta mugatzen dute nobelaren denbora.
Lehen esana dugu «Harreman arriskutsuak» gizarte baten ispilu direla, amaitzear zegoen Errejimen Zaharraren ispilu, alegia. Pertsonaiak arketipo jakin batzuetan oinarrituta daude; nobleziako kideak dira, ez denak ordea maila bereko nobleak. Ezin uka, nolanahi ere, diruak gizarte hartan eta nobela honetan duen garrantzia, eta zenbateraino tankeratzen eta baldintzatzen dituen pertsonaiak eta gertakariak. Dirua da Volanges andreak alabaren senarra hautatzerakoan duen irizpide nagusia, Gercourt Danceny baino askoz aberatsagoa baita. Baztangak eta eskandaluak bainoago, auzia galtzeak eta beraz dirurik gabe gelditzeak ekarriko dio hondamena Merteuileko markesari.
Pertsonaien sexuari eta adinari erreparatzen badiogu, sailkapen bat egin liteke. Bost pertsonaia nagusien artean, Cécile, Tourvel andrea, Merteuil andrea, Danceny eta Valmont, hiru emakumeak dira eta bi gizonak. Baina badira garrantzi handiko beste pertsonaia batzuk ere: Volanges andrea, Rosemonde andrea, Prévan eta, maila apalago batean, urrundanik mintzo den Gercourt. Pertsonaia banaketa horretan emakumeak nagusi beraz. Baina bi libertinoen sexu rolak anitzak dira; Valmont Tourvel andrearen eta Cécileren maitalea da, eta Merteuil andrearen maitale izana; Merteuil andrea, berriz, Dancenyren maitale izango da eta Valmonten maitale ohia da; horrez gainera, une jakin batean Prévanen maitale ere izango da, eta beste zenbaitetan Cécilekin duen harremanaren nolakotasuna anbiguoa gertatuko da (XX. eta LXIII. gutunak). Sexu banaketa horretan, Merteuileko markesa guztiz pertsonaia arauz kanpokoa da; nobela osoan zehar hura da beti gertakizunen eragile eta sortzaile, eta Valmonti zein Prévani nagusitzen zaio; jokaera hori ezohikoa da eta ez dator inondik ere bat XVIII. mendeko gizarteak emakumeari ematen zion rolarekin (puntu honi dagokionez argigarria da Merteuileko markesak LXXXI. gutunean bere bizitzaz, bere pentsaeraz eta bere arauez egiten duen kontaketa).
Pertsonaien adinak pertsonaiaren rola bera baldintzatzen du: Danceny eta Cécile pertsonaia gazte, xalo eta maltzurkeriarik gabeak dira hasieran, eta nobelaren bilakaerak berak egingo ditu maltzurrago eta, nolabait esateko, libertinoago. Zer esan nahi zuen Laclosek, adinean aurrera egin ahala xaloak libertino bilakatzen direla? Bestalde, pertsonaiek adinez duten aldea oso urte gutxikoa da eta ez du zerikusirik gure gaurko ikuspegiarekin. Garai hartako gizartean jendea gazte samar hiltzen zen eta nobeletako heroiak oso gazteak izaten ziren orobat. Gutunetan aipatua da Cécilek hamabost urte dituela, Dancenyk ere hortxe nonbait seguru asko; haien maisu eta gidari diren Valmont eta Merteuilek hogeita urte gutxi izango dituzte, eta Volanges andre ohituraren arabera oso gazte ezkonduak hogeita hamar bat urte inguru izan litzake. Rosemonde andrea da gure ikuspegiaren arabera ere adin handikoa den pertsonaia bakarra.
Nobela honetan paralelismo eta kontraste asko ageri dira, batzuk oso esanguratsuak. Aipa ditzagun horietako zenbait. Valmont-Cécile harremana eta Valmont-Tourvel harremana aldi berean eramanak daude hasieran. Tourvel andreak, maiteminduta egon arren, Valmonti gogor aurre egin izanak etengo du paralelismo hori. Alde ederra dago baita ere literatura libertinoak oso berezkoa duen gertakizun batean: emakumearen gelan gauez eta ezkutuan sartzen den gizona. Valmont zuzen eta bizkor sartu da Cécileren gelan, eta neskak berehala emango du amore; Prévan Merteuil andrearen gelan sartu izana ordea emakume horrek aldez aurretik pentsatu, antolatu eta kalkulatutakoaren arabera izango da. Adinez eta pentsaeraz ikusle eta kontalari rola betetzen duten bi pertsonaien arteko aldea ere ez da makala: Rosemonde andrearen zintzotasuna eta adimen bizia eta Volanges andrearen ergelkeria eta berekoikeria. Bestalde, paralelismorik garrantzitsuena gertakizunen ardatza bera izan liteke: bikoteen harremanak. Batetik libertinoak, Valmont eta Merteuil, eta bestetik pertsonaia xalo eta maltzurkeriarik gabeak, Cécile eta Danceny. Valmontek Cécile hezi eta seduzitzen du; Merteuilek Danceny hezi eta seduzitzen du; horrez gainera, bi bikoteak elkarrez maiteminduta daude; bikotekide aldaketa bat izango da beraz, Valmont-Merteuil eta Danceny-Cécile maiteminduak hasieran, Valmont-Cécile eta Merteuil-Danceny seduzituak gero. Parekotasun horiek sortzen duten oreka eta egonkortasuna Tourvel andrearen eta Valmonten arteko eta, neurri batean, Merteuilen eta Valmonten arteko maitasun grinak suntsituko du eta grina horrek berak sortuko du drama eta gertakarien bukaera.
Aipagarria da Valmonten eta Merteuilen arteko aginpidezko harremana. Liburuaren hasieran esaten zaigunez aspaldiko kidetasun batek lotzen ditu pertsonaiok, baina bukaera aldera jakingo dugu paper arriskutsu batzuk direla harreman horren lotura (CLXIX. gutuna). Nolanahi ere, harrokeria eta nork bere buruaz duen libertino erabateko eta beteginaren irudiari atxiki nahia dira elkarren arteko lehiaren ardatza, eta harrokeria horrek berak eginaraziko die elkarri erronka eta ekarriko du azkenik bien arteko gerra. Gerra horrek sortuko du hondamena: Valmonten heriotza eta Merteuilen porrota eta ihesa.
Nobelan adierazten denez, balirudike bertutea eta morala izan direla garaile, baina Michel Delon-ek aipatu duen bezala (Delon, Michel, Les liaisons dangereuses «Etudes littéraires», P. U. F., 1986) garaipena azken batean nobelagilearena da, Laclosena, zeren Rosemonde andreak bere eta Volanges andrearen izenean gertakizunak isiltasunean eta ahanzturan gordeak izan daitezen nahi eta eskatzen baldin badu ere, nobelagileak argitaratu egin ditu azkenik.
Nobela hau itzultzeko argitarapen hau erabili dut: «Les liaisons dangereuses, Pierre Choderlos de Laclos. Édition présentée, commentée et annotée par Béatrice Didier. Le livre de poche, 354». Hitzaurre honetan aipatutako datu eta argibide gehienak ere Béatrice Didier-ek edizio horretan bertan adieraziak dira.
Itzulpen honetako bizpahiru gutun Juan Garziak egindako itzulpenean oinarrituak dira. Eskerrak eman nahi dizkiet baita ere Joxean Muñoz, Antton Olano, Juan Mari Arzallus, Jose Luis Agote eta batez ere Josu Zabaletari itzulpen hau irakurtzeagatik eta egin dizkidaten oharrengatik. Orobat Ibaizabal argitaletxeko Joxe Antonio Sarasolari.
© Jon Muņoz