VI

        Lehenengo rapsoda handik lau egunera iritsi zen bentara. Giro txarra egiten zuen. Haizeak zurezko leiho ataken kontra leherrarazten zituen euri tantak, kirrinka hots gogaikarria eraginez atakei berei. Shtiefen atean azaldu eta haren aurpegia ikusi orduko konturatu ziren irrikaz itxaron izan zuten gertaera gertatua zela azkenean.

        — Behean dago —xuxurlatu zien bentazainak, sekretu baten berri emanez bezala.

        Lahutaria beste eskualde batera omen zihoan, arazo pertsonal batzuk konpontzera, baina zihoan bide beretik itzuliko omen zen hamabost egun barru. Eta haiek esan ziotena zuzen ulertu bazien, orduan izango omen zuten egin nahi zutena egiteko, hau da, rapsoda bati kanta bera bi bider grabatu ahal izateko aukerarik egokiena.

        — Nahikoa egoskorra da lahutari jendea, eta ez dut nahi bezain erraz konbentzitu —jarraitu zuen Shtiefenek—. «Giro txarra dago, esan diot, eta nahikoa berandu da jadanik. Zernahi ere, nik neuk ez dut horretan batere interesik. Ohea dohainik daukazu, dena den, baina gauza bakarra eskatuko nizuke neure aldetik». Eta orduan adierazi diot zer nahi zenuten.

        Beheko solairuan, gela handian, menditar batzuk zeuden, zopa-zopa eginda. Haien artean rapsoda zein zen aurkitu baino lehen, lahuta ikusi zuten, hormaren kontra. Shtiefenek eskua ezarri zuen gero gizon haietako baten sorbaldan (larruzamarraren hego motza hasten zen aldean, hain zuzen) eta erbestetarren aldera jiratu zen hura. Hantxe bertan egin zuten akordioa. Rapsodak luze begiratu zion erbestetarretako bati, artean ere zalantzaren bat izaki, nonbait, eta hura burutik aldendu nahiz bezala. Gutxitan ikusi izan zituzten erbestetarrek harenak bezalako begiak, zeinak are ziztagarriago bihurtzen zituzten zeukaten kolore argiak eta kristal pitzatuan eratzen direnen antzeko printza haiek.

        Hitz egin eta hitz egin ari zitzaion bentazaina, baina rapsoda ez zegoen hari entzuten, itxura zenez. Bat-batean, ordea, burua makurtu zuen, «bai» esateko. Ez zuela, ohitura zaharrari jarraiki, inolako ordainik onartzen, baina gau hartako ostatu saririk ere ez zuela pagatuko; horretan gelditu omen ziren.

        Gelatik magnetofonoa jaisterakoan, lehen igotzerakoan bezalaxe, zalaparta handia sortu zen haren inguruan. Kutxatzar haiei jakin-minez bezala begiratzen zieten beheko solairutik menditarrek.

        Sartua zen gaua eta jadanik piztua zuen Shtiefenek egun handietan baizik erabiltzen ez zuen petrolio kriseilua. Giro berezia, festa giroa-edo nabari zen bentan. Bakarrik rapsoda zegoen, gau hartako protagonista bera zela jabeturik, besteetatik aparte, patxadatsu magnetofonoari begira. Willyk, jakin nahirik aparatu moderno hark lahutariarengan zer sentimendu sorrarazten zituen, harridura, beldurra edo aurrekoenganako —antzinako rapsodenganako— erruduntasuna, begiak haren gain ziztatzen zituen tarteka. Zerabilen lasai itxura haren atzean kezka larriren bat ibiliko zuela egin zuen azkenean Willyk. Hura baitzen rapsoda batek, bere ahotsa eta lahutaren soinua, ordu arte mendeetan zehar egin zen bezala infinituan barreiatzen uzteko ordez, metalezko kutxa batean bildurik utziko zituen lehenengo aldia, euritako ura bozaderan bezala; bozaderan bezala, edo... Rapsodak atzera egingo ote zuen beldurra sartu zitzaion bat-batean.

        Jendea biribilean eserita ikusi zuenean —lurrean berean eserita, gehienak—, orduan lasaitu zen. Erritua hasi zela eta ezerk eta inork ez zuela etengo, esan nahi zuen hark.

        Rapsodak lahuta hartu zuen azkenean. Hain zen haren soinua monotonoa, ezen bazirudien amets sorgingarriren batera gonbidatzen zintuela. Willyk eta Maxek elkarri begiratu zioten. Rapsoda abesten hasi zen gero, ordu arte atera zuenaren antzik batere ez zuen ahots batez. Naturaz besteko ahotsa zen hura, berdina bezain hotza, larrimina eragiten zuena jatorria beste munduren batean bailuen. Eta bizkarrezurrean hotzikara sentitu zuen Willyk. Saiatu zen behin eta berriz testuak zer zioen ulertzen, baina ahotsaren jario beti-bateko hark galarazten zion. Gero eta hutsago sentitzen zuen barrena, oskolago sabela, barrunbeak erauzten ari zitzaizkiola etengabe, hari mutur batetik tiraka galtzerdia askatzen den bezala. Entzulea barru hutsik uzten zuen haren ahotsak. Pixka bat gehiago, eta, banan-banan, bertan desegingo ziren guztiak. Ordea, hartara baino lehen isildu zen lahutaria.

        Bat-batean, aparatuaren burrunba hotsa entzun zen berriro, eta Maxi gogoratu zitzaion lehenengo botoietako bat sakatzera joatea.

        Orduan, berriz ere animatzen hasi zen taldea, sorginaldi batetik irten izan balitz bezala. Alde guztietatik zorionak ematen zizkioten lahutariari. Han joan zitzaizkion Willy eta Max ere milesker-ka albanieraz, baina haien hitzak apal entzun ziren gainerakoen laudorio, erritu zaharren arabera eginikoen ondoan.

        Rapsodak bigarren kantari ekin bitartean, aurrekoa ongi grabatu ote zen egiaztatu zuen Maxek. Magnetofonoan rapsodaren ahotsa entzun zenean —lehen baino ozentxeago orain—, txunditurik geratu ziren denak. Gizona begien aurrean zeukaten, ezpainak itxita, lahuta isilik, eta hala ere, entzun egiten ziren haren ahotsa eta musika tresnaren soinua. Benetan ezin sinetsizkoa zirudien bitan banatze hark. Bazen banaketa hartan, gizona bere atributuetatik bereizte hartan, gauza izugarri bat, izaera berekia eta autonomoa hartzen zuen zerbait.

        Aparatuaren inguruan bildurik zeuden denak, bi geztera txikiren modura biratzen ziren metalezko bobina haiei begira, ahozabal. Galderez lehertzear zeuzkaten begiak, baina ez ziren egitera ausartzen. Kutxa hartan zegoen beraz ahotsa, baina zein egitura moldetan pilaturik ordea?

        Atsedenaldi txiki bat egin ondoren, bigarren balada abestu zuen rapsodak.

        — Eta ez al dira ahotsak nahasten barruan? —galdetu zuen bidaiarietako batek azkenean, hatzarekin magnetofonoa seinalatuz.

        Barre egitear egon zen Willy.

        Oso berandu zen magnetofonoa itxi eta rapsodari eskerrak eman zizkiotenerako.

        — Bi aste barru, berriz etortzen zarenean, gaurko kanta berberak abestu behar dizkiezu —errepikatu zion Shtiefenek—. Esan nizun bezala, hori da nahi dutena, baladak konparatu eta ez dakit zer beste egin. Eman didazu hitza, betetzea dagokizu orain.

        — Ez kezkatu horregatik —esan zion rapsodak betilun.

        — Irauten al du ahotsak bi aste hor barruan? —galdetu zuen menditar gazte batek—. Eta ez da herdoiltzen?

        — Bai zera! —erantzun zion Willyk—. Hilabetetan, urtetan egon daiteke hor.

        Lahutaria magnetofonoari begira zegoen irudikor. Willyk kezka printza bat-edo sumatu uste izan zuen haren begiradan. Eta damutzen bazitzaion?, pentsatu zuen goganbeharrez. Eta ahotsa aparatu hartan zepoan harrapatuta bezala uztea adur txarreko iruditzen bazitzaion?

        Denei gabon esan ondoren, beren gelara igo ziren erbestetarrak. Shtiefenek petrolio kriseilua itzali zuen orduan eta ilun-ilun geratu zen gela handia.

        Willyk behean geratu ziren menditarren lo urduri eta neketsua berengana igotzen-edo sentitzen zuen orain. Hartu diagu, bai..., egin zuen bere baitan, berak ere nondik zetorkion ez zekien beldur sakon hura haizatu nahiz gauza logikoago eta argitsuagoetan pentsatu beharrez. Hartu diagu biharko adina lan!, egin zuen hasperen estalkia bere gainera tiratuz.

        Behin baino gehiagotan esnatu zen gauean, eguna argitu zuelakoan, baina hurbilago beharrean gero eta urrunago iruditzen zitzaion eguntxinta. Begiak azkenekoz zabaldu zituenean, eguna aurreratuxea zela konturatu zen.

        Biak beheko solairura jaitsi ziren gero. Harrituta geratu ziren bentako gela handia inor gabe aurkitzean.

        — Joan dira —esan zuen Shtiefenek, haien harridura sumaturik—. Goiz jaiki ohi dira menditarrak.

        Erdi irekirik zegoen kanpoko atea, eta beltz eta lodi ikusten zen zerua.

        — Dagoen giroarekin irten behar izatea ere! —erantsi zuen gero.

        Hartan, Martinen eskalapoi hotsa entzun zen, eta bera ikusi zuten hurrena atzeko atetik sartzen, balde bana ur zekarrela esku bakoitzean.

        — Egun on —esan zuen.

        — Egun on, Martin. Ongi lo egin al duzu? —galdetu zion Maxek.

        — Baah, hala-hola... Delako zuen... aparatu horrek kezkatzen ninduen.

        — Eta zergatik hori? —galdetu zion Willyk.

        — Baa... al dakit ba neronek ere —zezeldu zuen Martinek—. Edozer gerta daiteke, aizu.

        Beldur ilun bat nabari zen haren begietan, eta begikera hark, Willyri, igaro berri zuten gaua ekarri zion gogora, eta harako larrimin hura, beheko solairutik berenganaino igotzen zela iruditu zitzaion hura, beste milaldi batetik-edo zetorrena, eta...

Otsailak 27, Basidi Hezurreko bentan

        Ekin, gaur ekin diogu Homeroren enigma aztertze lanari.

        Behin eta berriz entzun ditugu jarraian, rapsodak abestu zituen kantak. Mila inguru bertso ditu bakoitzak.

        Egin ditugu argitaratu diren beste bertsioekin egin beharreko konparaketak, eta, espero bezala, alde handi samarrak daude bertsio batzuen eta besteen artean.

        Aikunek bere senar Muio adoretsuari traizio egin zioneko historia kontatzen du batak. Aikune hori albaniar epopeiako Helena Troiakotzat-edo daukate alemaniar jakintsuek. Alde bat badago, halere, Aikuneren historia inori hotzikara emateko modukoa dela.

        Zuk banderariari buruzko epopeiaren bertsio bat da bestea, inondik ere. Zaila dirudi hori baino istorio trajikoagorik asmatzea. Andre gazte bat dabil mendian arerioek herioz zauriturik utzi duten bere nebaren bila. Aurkitzen du azkenik, odoletan, ordea; zaurituak ura eskatzen dio, baina urruti dira iturriak eta andre gaztea beldur da ez ote duen, ondotik aldenduz gero, itzultzeko bidea asmatuko; zaurituak orduan, haren odoletan jantzi zerrenda bat bustitzeko eta joan ahala bidea odol tantaz seinalatzeko esaten dio; hala egiten du andre gazteak, baina euria hasten du eta urak bideko odol arrastoak ezabatzen ditu; andre gaztea galdu egiten da, beraz, eta noragabe han dabil mendian hara eta hona, harik eta bele bat eta hartz bat topatzen dituen arte; arestian zauritu baten begiak jan dituela esaten dio beleak, eta buruaren puska bat jan duela, hartzak; orduan, garrasika urruntzen da andre gaztea, mendi lainoz estalien artean.

        — Bai gauza lazgarria! —esan zuen Maxek, aparatua gelditzeko botoia sakatu ondoren.

        Balada hori aztertzen eman genuen egunaren gainerako partea eta baita hurrengo egunak ere.

Otsailaren azkena, Basidi Hezurreko bentan

        Rapsoda noiz itzuliko gaude, ezinegonik, irrikaz ez esateagatik.

        Zer helburuk ekarri gaituen ahazturik epopeiaren unibertsoan galduko ote garen beldurra lotzen zaigu batzuetan. Gu homerozaleak gara. Hori esaten diogu egunero geuron buruari, Albaniako epopeia ikertzera ez, baizik eta Homeroren enigma argitzera etorri garela gogoratu nahiz bezala.

        Errazago da esatea; zeren, nahi ezta ere, epopeiak bereganatzen baikaitu gero. Zenbait arazo, gainera, zainak lurpean ohi diren baino nahasiago loturik daude elkarrekin. Muioren emazte Aikuneren gorabeherak bi modutara kontaturik aurkitu ditugu, esate baterako; eta bakoitzak bere modura esplikatzen du haren historia. Helenaren ebasketari buruzkoei ere beste horrenbeste gertatu izango zitzaien poema prehomerikoetan, Homerok bertsio bat aukeratu zuen arte behintzat.

        Homeroren bertsioan bertan ere nabari da modu bat baino gehiagotara interpretatu izan zela lehenago Helenaren jarrera. Nahasbidez betea dago erregina haren ebasketa kontatzen duen pasarte guztia. Bere gogoz jarraitu ote zion Helenak Parisi, ala Parisek indarrez eraman ondoren maitemindu zen harekin? Maitatu ote zuen inoiz? Ez zen, ba, Parisen esklabo geratu izango! Zer gertatu zitzaion bestela? Hasieran liluratu bai, baina dezepzionaturik, ez zitzaion ba pixkana-pixkana grina hura hozten joango? Ez bazen, kontrara, Paris bera grinatu hasieran, eta hozten joan gero. Hori ere sarritan gertatzen baita harena bezalako kasuetan.

        Galdera horiek guztiak egiteko bidea ematen du Homeroren testuak. Ez Troiako gerraz ari den pasartean, eta ezta gerra bukaturik Helenak zergatik alde egin zuen argitu beharko lukeenean ere, ez da galdera horientzat erantzunik ageri. Gertaturiko guztiagatik Helenak halako damu bat-edo izan zuela bakarrik aipatzen da testuan, eta oso modu ilunean hori bera ere. Bere egiazko senar Menelaorengana zer sentitzen zuen ere ez dago batere argi: Gorrotoa? Erdeinua? Maitasuna?

        Albaniar epopeiako bertsioak, berriz, argiak eta garbiak dira horretan, Aikuneren jarreraz ematen dituzten esplikazioei dagokienez behintzat. Bertsioetako batean, Muioren arerio eslabiarrak ebatsi ondoren, gatibu eta, preso guztiak bezala, noiz askatuko zain agertzen da Aikune. Baina bada ebaslea Aikunez maitemintzen dela dioen bertsio bat ere, eta hainbesteraino maitemintzen, gainera, ezen, emaztea zapuzturik, erregina izendatzen baitu Aikune, eta, hortzen artean suziri bat duela, ondorengo beren maitasun gauetan argi egitera behartzen, emaztea. Bertsio horretan ez da Aikuneren sentimendurik aipatzen ezertarako. Baina oso garbi agertzen dira horiek beste bi bertsioetan: batean, erregina bilakatuarren, zintzo irauten du lehenengo senarrarekiko; bestean berriz, indarrez hartu orduko maitemintzen da bere ebasleaz. Gainera, lotsagabe tronpatzen du Muio, hura askatzera joaten zaionean. Hain zuzen ere, rapsodak azkeneko bertsio hori kantatu zuen: orobat tronpaturik eta bi maitaleen oheko hanka adarrari loturik, Muio, pinu adar irazeki bat ahoko zuloan zuela, haien maite jolasen argi egile azaltzen zenekoa, alegia.

        Bistan dago lau Aikune horiek dutela, honetan edo hartan, Helena Troiakoaren zerbait, edo hobeto esan, Helenaren irudian daudela Aikuneren lau jarrera horiek bateraturik. Helenaren pertsonaia nahikoa lauso ageri da, beraz, eta argiago ez Menelaoren jokaera.

Martxoak 1, Basidi Hezurreko bentan

        Eder du eki horrek leinuru, baina guti berotzen du...

        Hotz dago. Baina pozik gaude, eta bada zergatik. Aurkitu ditugu azkenean harako mundu ikuspegi greko-iliriko-albaniar orobateko hark azpian zituen zimentarriak. Erdi Aroko olerkari albaniarrek luze eutsi zioten halako zerbait bazelakoari, baina, poeten kontuekin sarritan ohi den bezala, berandu zen haiek ziotena aintzat hartu zenerako.

        Homeroren larruan nahi genuke sartu, orduko artista borborraldi kateaezin hura zer indar tiranikok lot ote zezakeen ulertu ahal izateko.

        Hasierako kezka bera datorkigu oraindik ere tarteka: ez ote gara kaos horretan sartuz gero galduko? Eta beste bat, zehatzagoa hau: itzuliko ote da gure rapsoda?

Martxoak 3, Basidi Hezurreko bentan

        Orduak aletuz gure lahutariaren zain geundela, espero ez genituen bi rapsoda iritsi ziren bentara.

        — Ez dago suerte hobea izaterik —esan zuen Shtiefenek—, denborak dira honen egun gutxian hainbeste rapsoda ikusi ez dela hemen.

        Isila eta lasaia zen bata, menditar guztiak bezala; urduria eta zirin hutsa, bestea, eseri eta altxa, atera joan, berri on nahiz txarren bat jakin edo zerbait azaltzen ikusi behar bailuen bide aldera begiratu, istant batez ere gelditzen ez zena.

        Harritu ginen, baina bigarren horrek onartu zuen, Shtiefenekin buruz buru hitz egin ondoren, atzerritarrontzat kantatzea.

        Lahutaz lagundurik kantatuko zuela uste genuen guk, baina gabe egingo zuela adierazi zuen. Lahutari sokaren bat eten zitzaiolako agian, edo eskua trenpu onean ez zuelako..., auskalo; ez zuen arrazoirik eman. Aurreko aldian bezala, jende guztia isildu egin zen gero, baina lahutariak, abesten hasi baino lehen, beso eskuina jaso eta, eskua zabaldurik, masailaren eta belarriaren artean jarri zuenean, eta haren hatz muturrak gandor baten modura garondoan azaldu zirenean, majekrah (hegal ertza), murmurikatu genuen gu biok, ia aho batez. Izan ere, tesi guztietan albanierako hitz itzulezin horren bidez adierazten zen antzinako keinua baikeneukan begien aurrean.

        Denboratxoa joan zen handik rapsoda kantatzen hastera. Hark baladari ekin, eta...

                Aspaldiko heriotza bati behar diot gaur mendeku hartu.

                Ez zaio munduan honen pareko mendekurik hartzea inori egokitu,

        ...bertsoak entzun orduko:

        — Zuk banderariaren balada! —oihu egin genuen Maxek eta biok aho batez.

        Bai, Zuk banderariaren balada zen, eta osorik oraingoan. Liluragarria benetan! Hura entzuteko zoratzen geunden epopeiaren mundua ikertzen hasi ginenez geroztik. Zerbaitegatik deitzen zioten albaniarrek albaniar Orestiada. Antzinako dramen osagai guztiak zituen: bai ama baten traizioa, bai alaba bat neba ama hiltzera bultzatzen duena, eta baita Furiak eta kastigua ere.

        Balada bukatu zuenean, berriz noiz etorriko zen galdetu genion rapsodari, baina hura gure harridura, eta batez ere Shtiefenena, ez zela Ordokira gehiago itzuliko esan zigunean.

        Ahozabalik geratu zen Shtiefen. Ezin zuen nola menditar batek Ordokia betiko utz zezakeen ulertu. Adur txarreko gauza, hondamendi gaiztoak iragartzen dituen horietakoa iruditzen zitzaion hura.

        — Garai zitalak, bizi garen hauek —esan zuen Shtiefenek—. Edozein erokeria espero izateko garaiak.

Martxoa

        Hutsik dago benta. Aurrera daramagu hartutako lana, baina barnean hutsune bat bezala sentitzen dugu noizbehinka: rapsoda ez da oraindik itzuli.

        Guretzat ikaragarrizko garrantzia du hura berriz etortzeak. Sinetsirik gaude ez dugula baladak behin eta bitan grabatzeko rapsoda faltarik izango, baina bihotzean zauri bat dugula, lehenbiziko maitea galtzean bezala geratuko gara hura etortzen ez bada.

        Errudun balitz bezala begiratzen digu Shtiefenek. Geu baino gehiago penatzen du rapsodaren luzapenak. Bentako atarira irten eta laino artean galtzen den errepide horretara begira egoten da noizbehinka; bide horretatik, ordea, itxaropen gutxi datorke, egun euritsuetan behintzat.

        Ohikoa ez den zarata bat entzun genuen atzo goizean, kafea hartzen ari ginela. Burrundara bat urrutian, eta zerena ote zen ikustera irten ginen.

        — Hegazkin zibil bat, hilean bitan igarotzen da —esan zigun Shtiefenek, gu bezala zerura begira.

        — Bidaiariak daramatzana?

        Maxek eta nik elkarri begiratu genion, baina begirada susmagarri hark ez zion Shtiefeni ihes egin, eta gugana hurbildu zen.

        — Ez kezkatu zuek —erantsi zuen isilka, zarata zetorren aldera eskuaz keinu bat egiten zuela—. Iparraldeko Ordokian ez da aireporturik, eta balitz ere, ez lirateke hemengo menditarrak hegazkin batean sekula sartuko.

        — Ah! —egin zuen Maxek—. Eta zergatik ez?

        — Arrazoi askorengatik, noski —esan zuen Shtiefenek—. Baina bat esanda ulertuko duzue: hemengo edozein menditarri bi edo hiru urtetako irabazia joango litzaioke biletean.

        Buruak astindu genituen gehiagoren beharrik ez zegoela adierazteko.

        — Nolanahi ere, rapsodak ez du huts egingo —jarraitu zuen Shtiefenek, hitzak astiro ebakiz—. Non eta... —erantsi zuen gero, ahots apalez—, ...non eta ez den lehenago hiltzen.

© Ismail Kadare

© itzulpenarena: Juan Mari Arzallus, Antton Olano