Nikolai Vasilievitx Gogol

Lehen kapitulua

Zertarako erakutsi ororen aurrean gure bizitzaren miseria eta gure akats goibelak, jendea gure erresuma honetako bazter lekuetatik eta zokogune galduetatik ateraz? Baina zer egin autorea horrelakoa bada, eta bere akatsek gaizkiturik badago eta bere buruak ezinbestez agerrarazten badio gure bizitzaren miseria, jendea gure erresuma honetako bazter leku urrun eta galduetatik ateraz? Berriro gaude, beraz, bazter leku batean, berriro heldu gara zokogune galdu batera!

Baina oi zer-nolako bazter lekua, oi zer-nolako zokogune galdua!

Mila versta eta gehiagoko bidean bizkor igarotzen ziren mendilerro bihurriak, ordokien gainean zut, gotorleku azkengabe bateko harresi eskerga bailiran, hemen horma-moduko malkar horixkak osatuz, sakongune eta haitzartez josirik, hor biribil-formako konkor berdexkak eratuz, motzondoetan hazitako zuhamuxka gazteek estalirik, astrakan-larruz jantzirik baleude bezala, eta han, azkenik, aizkorak artean ukitu gabeko baso ilunez oparo horniturik. Erreka batek, bere ertz garaiei leialtasunez atxikirik, sigi-saga eta ikur-makurka zeharkatzen zuen inguru guztia; hor-hemen, atzean uzten zituen mendiarteak, eta, belardietan barna hainbat itzulinguru eginik, sua bezala dirdirka eguzkitan, atzera gordetzen zen urkidi, lertxundi eta haltzadietan, eta pixka bat aurrerago lasterka ateratzen zen handik, urak harro, zubi, errota eta presek lagundurik, bihurgune bakoitzean errekarekin bat egin eta berarekin batera joan nahi balute bezala.

Leku batean, mendi-hegal malkartsua ingurukoak baino gorago iristen zen, baso sarriaren hostaila joriak oinetik tontorreraino estalirik. Nahas-mahas zegoen dena hor: astigarrak, madariondoak, sahats txikiak, urki gazteak, izeiak, otsaihena otsalizarretan kiribildurik. Beste leku batean, berriz, tarteka atzematen ziren lurjabeen eraikuntzetako teilatu gorriak, zurezko zaldi-buru eta gangarrak izba ezkutuetako gailurretan zizelaturik, eta jauretxearen goiko aldea. Eliza zahar batek bere bost kupula distiratsuak agertzen zituen zuhaitz eta teilatu haien guztien gainetik. Kupulek urrezko gurutze bana zuten, urrezko katez lotuak, halako moldez, ezen urreak airean zintzilik eta ezeri lotu gabe balego bezala distiratzen baitzuen urrunetik. Zuhaitzak eta teilatuak goikoz behera islatzen ziren errekan, elizarekin batera. Sahats zaharrek, itxuragabe bezain xarmagarri, ur-ertzean batzuk eta uretan bertan beste batzuk, beherantz makurturik zeuzkaten adarrak eta hostoak, luzaroan bizi izanagatik beti lilura berberaz ikusiko zuten koadro hura berriz ere miretsi nahi balute bezala.

Ikuspegia oso ederra zen berez, baina are ederragoa zen goitik begiraturik, jauretxearen goiko aldetik ordokirantz eta ortzemugarantz. Ez zegoen gonbidaturik edo bisitaririk balkoian halako zirrara berezi bat sumatzen ez zuenik. Liluraturik, gauza bakarra esan ahal izaten zuten denek: «Ene Jainkoa, zeinen eremu zabala!». Eremu zabal hark ez baitzuen azkenik. Han urrun, oihantxoz eta ur-errotaz josiriko belardiez harantzago, berde eta urdin ageri ziren baso sarriak, itsasoaren edo lainoaren irudiko. Basoez haratago, hareatza horixkak begiztatzen ziren aire lanbrotsutik zehar. Hareatzez haraxeago, ortzemuga urruna urratzen zuten kretazko mendien tontorrek, zuritasun itsugarriz dirdirka noiznahi, baita egun euritsuetan ere, eguzkiak beti argituko balitu bezala. Hor-hemenka, hodei-antzeko ke-adar gris urdinxkak atzematen ziren mendi haien artean. Giza begiak ezin ikusizko herrixka urrunak ziren. Txinpart baten antzera ñirñirka, elizaren urrezko kupula nagusiak soilik adierazten zuen herri jendetsua eta handia zela hango hura. Isiltasun erabatekoak biltzen zuen hori guztia, airea betetzen zuten kantari hegalarien soinuek ere isiltasun guztizko hura hausten ez zutela, nekez iristen baitziren belarrietaraino. Hitz batean, ez zegoen gonbidaturik edo bisitaririk balkoian halako zirrara berezi bat sumatzen ez zuenik, eta bi orduz ikuskari hura miresten egon ondoren ere, aurreneko minutuko oihu berbera jaulkitzen zitzaien guztiei: «Ene Jainko zeruetakoa, zeinen eremu zabala!».

Nor bizi zen herri hartan, zeinera, gaztelu menderakaitza bailitzan, ez baitzegoen zuzenean iristerik, baizik eta itzulingurua eginez zelai eta galsoroetan barrena eta, azkenik, inguruko berdetasunean oso modu pintagarrian hedatzen zen artadi bakana zeharkatuz izbetaraino eta jauretxeraino bertaraino? Zein gizaki zoritsurena zen bazter leku hura? Nor zen herri hartako biztanlea, haren jauna eta jabea?

Bada, Andrei Ivanovitx Tentetnikov, hogeita hamahiru urteko jaun gaztea bera, Tremalakhanski barrutiko lurjabea, kolejio-idazkaria, ezkongabea.

Nolakoa zen gizon hura? Nolako izaera, ezaugarriak eta berezitasunak zituen Andrei Ivanovitx Tentetnikov lurjabeak?

Inondik ere, auzoei galdetzea dugu onena. Auzoetako batek, brulot-koronel familia bateko kidea bera, labur-labur azaltzen zuen nolakoa zen: «Astakirten hutsa!». Handik hamar verstara bizi zen jeneral batek, berriz, honela deskribatzen zuen: «Gizon gaztea, nahikoa buruargia, baina oso egoskorra. Nik mesede ugari egin niezazkioke, baditut-eta lagunak Petersburgen, eta baita...». Jeneralak ez zuen esaldia bukatzen. Barrutik hartako polizi kapitainak honakoa oharrarazten zuen: «Bulegari erdipurdikoa da, hutsaren hurrengoa. Bihar bertan joango naiz berarengana zorrak kobratzera». Haren herriko mujikek, nagusi jauna nolakoa zen galdetzen zietenean, ez zuten ezer erantzuten. Hitz batean, hari buruzko iritzi orokorra txarra zen ona bainoago.

Baina, egia esan, Andrei Ivanovitx ez zen ez ona ez gaiztoa; alfer zuria baizik ez zen. Mundu honetan hainbeste jende alferkerian bizi denez gero, zergatik ez zen, bada, Tentetnikov ere alferra izango? Dena dela, hona hemen haren bizitzako egun oso bat hitz gutxitan laburturik. Irakurleak berak atera dezala hortik nolakoa zen Tentetnikov!

Oso berandu esnatzen zen goizean, eta, agondu ondoren ere, luzaz egoten zen ohean eseririk, begiak igurtzitzen. Zoritxarrez-edo, txikiak zituen begiak, eta, horren ondorioz, denbora izugarri luzea ematen zuen igurtzitze-lan horretan. Bitarte horretan guztian, atean zutik egoten zen Mikhailo izeneko zerbitzari bat, konketa eta eskuoihala eskuan. Mikhailo errukarria ordu bat edo bi egoten zen han geldirik, sukaldera joaten zen gero, handik atzera itzuli, eta jauna artean ere begiak igurtzitzen aurkitzen zuen, ohean eseririk. Azkenean, ohetik jaiki, garbitu, etxeko mantala jantzi, eta egongelara joaten zen tea, kafea, kakaoa eta esne jetzi berria edatera. Zurrutadatxo bat egiten zion edari bakoitzari, gupidarik gabe papurtzen zuen ogia, eta inguru guztia zikintzen zuen piparen errautsaz, inolako eskrupulorik gabe. Bi ordu ematen zituen gosaltzen, eta, hori gutxi balitz bezala, katilua te hotzez bete eta patiora ematen zuen leihora hurbiltzen zen. Leihoaz bestaldean eszena berbera errepikatzen zen beti.

Aurrena, orro egiten zuen Grigorik, janaritegiaz arduratzen zen morroi bizartsuak, Perfilievna giltzainari honelakoak esanez:

— Andretxo zekena, ezdeusa halakoa! Isilik egon hadi, emakume zital hori, isilik egon hadi!

— Hire esanek bost axola niri, hordiputz amorratu hori! —erantzuten zion ezdeusak, edo Perfilievnak.

— Hirekin ez zegon ondo etortzerik, administratzailearekin berarekin ere liskartuko hintzateke huskeria batengatik, zikoitza alaena! —oihukatzen zion Grigorik.

— Lapurra galanta administratzailea, hi bezala! —erantzuten zion ezdeusak, hain ozenki, ezen herri osoan entzuten baitziren haren deiadarrak—. Mozkor pare ederra zuek biok, upel hondogabeok, hondamena ekarriko diozue nagusiari! Zer uste duk?, nagusi jaunak ez dakiela nolakoa haizen? Bada, hortxe zegok, hire hitz guztiak entzuten!

— Non dago, gero, nagusia?

— Hortxe, leiho alboan eserita; dena ikusten dik hortik.

Eta, izan ere, nagusi jauna leiho alboan eseririk zegoen eta dena ikusten zuen handik.

Zalaparta hura asko ez zela, neskame baten haurtxoa eztarria urratu beharrean garrasika ari zen, amak belarrondokoa eman zion eta; erbi-zakur bat, berriz, intzirika ari zen atzeko hanken gainean jarririk, sukaldariak sukaldeko leihotik bota zion ur irakinaren eraginez. Hitz batean, ezin jasanezko oihu eta garrasi zen dena. Nagusiak guztia ikusi eta entzuten zuen. Eta hango zarata ezer egin gabe egotea bera eragozteraino jasanezin bihurtzen zenean soilik bidaltzen zuen norbait zalaparta apur bat motel zezatela eskatzera.

Bazkaldu baino bi ordu lehenago, Andrei Ivanovitx bere langelara joaten zen, buru-belarri eta gogor lan egitera. Izan ere gogorra baitzen haren eginkizuna. Ikerketak egin nahi zituen, aspalditik buruan jira-biraka zebilkion obra mamitsu bat idazteko. Obra horrek Errusiaren berezitasun eta alderdi guztiak bildu behar zituen, sozialak, politikoak, erlijiozkoak zein filosofikoak; erantzuna eman behar zien denboraren joanean sorturiko arazo eta galdera korapilatsuei, eta, azkenik, argi eta garbi iragarri erresumaren etorkizun loriazkoa; hitz batean, izugarri lan zabala zen. Baina ikerketak ez ziren inoiz bukatzen; idazluma marraskatua izaten zen, marrazkiak agertzen ziren paperean, eta gero, hori guztia bazterrera utzirik, liburu bat itsasten zitzaion eskuan ikertzaileari, eta ez zitzaion askatzen bazkaltzeko ordua jo arte. Zoparekin, saltsarekin, jaki beroekin eta are bazkalburuko gozokiekin batera irakurria izaten zen liburu hura, halako moldez, ezen jaki batzuk hotz geratu eta beste batzuk dastatu ere egin gabe kentzen baitzizkioten irakurleari. Horren ondotik, katilu bete kafe edan eta pipa erretzen zuen, eta gero xake-jokoan aritzen zen bere buruarekin. Ordutik afarira bitarteko denborari dagokionez, egia esan, zaila da zer egiten zuen esatea ere. Nonbait, ez zuen ezer egiten.

Horrela igarotzen zuen denbora, bakar-bakarrik [mundu] osoan, hogeita hamabi urteko gizon gazte hark, egonean, etxeko mantala jantzirik, gorbatarik gabe. Ez zen paseatzen, ez zen inora joaten, sekula ez zen, herriaren inguruko ikuspegi zabala mireste aldera, etxearen goiko solairura igotzen, inoiz ez zuen, aire freskoa gelan sar zedin, leihoa zabaltzen, gogo-izpirik ere ez horretarako, eta bazirudien ederraren ederraz bisitari guztiak liluraturik uzten zituen ikuspegi hura existitu ere ez zela egiten etxeko nagusiarentzat.

Egun arrunt batean zer egiten zuen jakinik, irakurlea aise ohartuko da ezen Andrei Ivanovitx Tentetnikov Rusen hain ugariak diren eta, besteak beste, artaburuak, alferrontziak edo gibel-handiak esaten zaien gizon horietakoa zela.

Ez dago jakiterik ezaugarri hori jaiotzetik bertatik duten ala geroago sortzen zaien. Erantzun beharrean, uste dut hobe dela Andrei Ivanovitxen haurtzaroaren eta heziketaren nondik norakoa kontatzea.

Haurtzaroan mutiko azkar eta buruargia izan zen, ernea batzuetan eta gogoetatsua beste batzuetan. Zoritxarrez edo zorionez, ohi ez bezalako ikastetxe batera igorri zuten. Zuzendaria, zenbait apeta gorabehera, oso gizon berezia zen. Aleksandr Petrovitxek errusiarraren izaera aditzeko dohaina zuen, eta ondo menderatzen zuen berarekin erabili beharreko hizkera. Ez zegoen ikaslerik haren eskuetatik burumakur ateratzen zenik; aitzitik, are errietarik garratzenaren ondotik ere, guztiek sumatzen zuten halako adore berezi bat eta halako irrika bizi bat eginiko hutsak eta okerrak zuzentzeko. Haren ikasle-jendea hain zen itxuraz bihurria, ozarra eta urduria, ezen inolako ordenarik gabeko haur-saldo hezikaitz iritziko baitziokeen beste edonork. Baina irudipen okerra zen hori: pertsona bakar baten agintea aski zen haur-saldo hura onbideratzeko. Haurrik bihurrienek eta barrabanenek ere beren kabuz jotzen zuten irakaslearengana, eta bihurrikeria guztiak aitortzen zizkioten. Bururatzen zitzaizkien okerkeria guztien berri jakiten zuen. Ohi ez bezalako jokabidea erakusten zuen beti. Esan ohi zuenez, beste ezer baino lehenago handinahia piztu beharra dago gizabanakoarengan —gizakia aurrera bultzatzen duen indarrari deitzen zion berak handinahia—, hori gabe ez bailioke ezeri ekingo. Ez zituen erabat eragozten bihurrikeria eta gaiztakerietako asko: ezaugarri espiritualen garapenaren hasiera ikusten zuen aurreneko bihurrikerietan. Beharrezko zitzaizkion, zehatz-mehatz igartzeko zer gordetzen zen haur bakoitzaren baitan. Horrelaxe jokatzen du sendagile argiak ere: gorputzean azalduriko pikor eta orbanak behingoan desagerrarazi beharrean, patxadaz aztertzen ditu, ziurtasunez jakiteko zein gaitz ezkutatzen den gaixoaren barnean.

Ikastetxean irakasle gutxi zituenez, Aleksandr Petrovitxek berak ematen zituen ikasgai gehienak. Eta, hala baita egia, esan beharra dago ezen, irakasle gazteek hain gogoko dituzten hitz pedanteak, hizkera jasoa eta azalpen puztuak oro bazterturik, bazekiela zientziaren muina hitz gutxitan azaltzen, halako moldez, ezen haur txikiek ere argi eta garbi ikusten baitzuten zertarako behar zuten zientzia. Gizabanakoak, haren ustez, bizitzearen zientzia du guztietan premiazkoena, zeren eta, zientzia hori jakinez gero, berez jakingo baitu zein dituen eginbeharrik behinenak.

Ikastaro berezi batean irakasten zuen bizitzearen zientzia, eta ikaslerik onenak soilik onartzen zituen ikastaro horretan. Ikasteko gaitasun motela erakusten zutenak, aldiz, lanera bidaltzen zituen lehen ikasmaila amaitutakoan, uste baitzuen alferrik zela haiekin neke handirik hartzea: aski zuten jasankorrak eta langile finak izatera ohitzea eta harropuzkeriarik eta etorkizunerako asmo handirik ez izatea. «Luzaz jardun behar dut, ordea, buruargiekin, ikasteko dohainaz horniturik daudenekin», esan ohi zuen. Aleksandr Petrovitx zeharo bestelakoa agertzen zen ikastaro berezi horretan, eta lehen egunean bertan jakinarazten zien ikasleei adimen arrunta soilik eskatu ziela ordu arte, baina goi-mailako adimena eskatuko ziela aurrerantzean. Ez ergelari adarra jotzen eta haren lepotik barre egiten dakien eta, aldi berean, ergelaren irainak haserretu gabe eramateko eta barkatzeko gai den adimen hori. Gainerako guztiek haurrei eskatzen dietena eskatzen hasten zen orduan bera ere. Adimenaren goren maila deitzen zion horri. Gizabanakoak beti berekin behar duen lasaitasun goren hori atxikitzea nahigaberik saminenen erdian ere, horra zeri deitzen zion berak adimena! Bitzitzearen zientzia zertan zen bazekiela erakutsi zuen Aleksandr Petrovitxek ikastaro horretan. Jakingai guztien artean, ikasleengan sorterriarekiko atxikimendua sorraraz zezaketenak soilik hautatu zituen. Eskolak, oro har, hala Estatuaren zerbitzuko lanean nola norberaren jardunean arlo eta maila guztietan zain zeukatenari buruzko kontakizunak ziren. Inolako edergarririk gabe biltzen zituen ikasleen begien aurrean bidean kausituko zituzten atsekabe eta oztopo guztiak eta aurrean agertuko zitzaizkien tentaldi eta zirikaldi guztiak, bat bera ere ezkutatu gabe. Dena zekien, maila eta kargu guztietatik igaro balitz bezala. Hitz batean, marrazten zien etorkizuna ez zen batere atsegina. Eta, hala ere —bai harrigarria!—, zela handinahia indar handiz esnatua zelako jadanik ikasleen barnean, zela ezohiko irakaslearen begiek gaztearen adorez «Aurrera!» oihukatzen zutelako —hitz horrek eragin miragarria baitu errusiarrarengan—, zela horregatik edo zela beste arrazoiren batengatik, gazte haiek zailtasunak soilik bilatzen zituzten hasieratik bertatik, lan zailetan eta kemen handia erakutsi behar zen lekuetan soilik jarduteko irrikaz zeuden. Haien bizitzan bazen zerbait zentzuzkoa. Aleksandr Petrovitxek denetariko saioak eta probak egiten zituen haiekin, ahalik eta modurik mingarrienean iraintzen zituen —[noiz] berak zuzenean, noiz ikaskideen bitartez—, baina, hori guztia bereganaturik, are zuhurrago bilakatzen ziren. Gutxik burutu zuten ikastaro hura, baina gutxi haiek gazte irmoak ziren, zernahitarako jende kementsua. Zerbitzuan, tinko irauten zuten lekurik labainenetan ere, eta haiek baino askoz ere jakintsuagoak baina eraman gutxiagokoak ziren beste askok, aldiz, bertan behera uzten zuten zerbitzua eragozpenik ñimiñoena aurkitu bezain laster, bertan behera uzten zuten dena, edo, ezertaz arduratu gabe, alproja eta ustelen eskuetan erortzen ziren. Baina Aleksandr [Petrovitxek] hezitakoek, gizakiaren eta arimaren ezagutzak zentzudun bihurturik, aldarorik ez egiteaz gain, eragin moral handia izaten zuten funtzionariorik ustelengan eta makurrenengan ere.

Baina Andrei Ivanovitx dohakabeak ez zuen lortu ikasketa haiek dastatzea. Ikaslerik onenetako gisa goi-mailako ikastaroan onartua izateko ohorea izan bezain laster, ezbeharra gertatu zen: ustekabean hil zen onespenezko hitz bakoitzarekin halako zirrara gozo bat eragiten zion irakasle ohiz kanpoko hura. Dena aldatu zen ikastetxean: Fiodor Ivanovitx izeneko batek bete zuen Aleksandr Petrovitxen tokia; gizon ona eta saiatua zen, baina guztiz bestelakoa zuen gauza guztiei buruzko ikusmoldea. Lasaikeriatzat hartu zuen lehen mailako haurren askatasun trabarik gabea. Kanpoko arau batzuk sartzen hasi zen haien artean; une orotan isilik eta lasai egoteko eta gehienez ere binaka ibiltzeko eskatzen zion gazte-jendeari. Bikote batetik bestera uzten zuten tartea neurtzen ere hasi zen. Hobeto ikusteko, adimenaren arabera barik goibehearen arabera eserarazten zituen ikasleak mahaira, halako moldez, ezen adimen laburrekoei puskarik onenak egokitzen baitzitzaizkien, eta buruargiei, aldiz, hondarrak. Arrangura eragin zuen horrek guztiak, batez ere zuzendari berriak jakinarazi zuenean —bere aurrekoari kontra egin nahi balio bezala— adimenak eta ikasketetako emaitza onek ez zutela inolako garrantzirik berarentzat eta jokaera soilik hartzen zuela kontuan, eta, norbait txarto ikasi baina ondo gobernatzen bazen, nahiago zuela hura ikasle buruargia baino. Hala ere, Fiodor Ivanovitxek ez zituen bere helburuak erdietsi. Ikasleek, harrezkeroztik, ezkutuan egiten zituzten bihurrikeriak, eta, jakina denez, agerikoak baino okerragoak izaten dira horiek. Egunez zintzo-zintzo ibiltzen ziren denak, baina gauez sekulako parrandak antolatzen zituzten.

Ikasgaiak irakasteko moduari zegokionez, buru-buztanik gabeko nahastea ekarri zuen zuzendari berriak. Asmorik onenarekin, askotariko ikasgai berriak sartu zituen, desgaraian sartu ere. Irakasle berriak hartu zituen, ikuspuntu berriekin eta iritzi berriekin. Maisutasun handiz irakasten zuten, hitz eta termino berri ugari jaurtitzen zizkieten ikasleei. Nabariak zituzten arrazoibideen logika eta aurkikuntza berrien alderako mirespena, baina ai!, bizitasun guztia kentzen zioten zientziari. Ikasleak haien irakaspenak ulertzen hasi orduko, hilik agertzen zitzaien dena begien aurrean. Espero zenaz bestera gertatu zen dena. Baina txarrena izan zen ikasleek agintarien eta boterearen alderako begirunea galdu zutela: barre egiten hasi ziren irakasleen eta maisuen lepotik; Fedka, Bulkoi eta bestelako gaitzizenak jarri zizkioten zuzendariari; hain gauza larriak gertatu ziren, ezen ikasle asko egotzi behar izan baitzituzten ikastetxetik.

Andrei Ivanovitx baketsua zen. Ez zuen parte hartzen gaueko orgietan, zeinetara ikaskideek, zuzendariak zorrotz zaintzen bazituen ere, zortzi lagunentzako maitale bat eraman ohi baitzuten, ez eta bestelako okerkerietan ere, zeinetan sakrilejioraino iritsi eta iseka egiten baitzuten erlijioaz beraz ere, zergatik eta, soil-soilik, zuzendariak elizara sarritan joatera behartzen zituelako eta apaiz txarra suertatu zitzaielako. Baina bera kikildu egin zen. Handinahia indar handiz esnatua zen haren baitan, baina ez zuen non jardun, non hazi eta garatu. Hobe zukeen esnatu ez balitzaio! Eskolak ematean hain kartsuki mintzatzen ziren maisu berri haiei entzun, eta gogora etortzen zitzaion lehengo irakaslea, zeinak, batere berotu gabe, modu ulergarrian hitz egiten baitzekien. Kimika ikasi zuen, eta filosofia, eta zuzenbidea; politika-zientziei buruz irakasleek emaniko azalpen sakon eta zehatzak aditu zituen; gizadiaren historia unibertsala ere irakatsi zioten, hain ikuspegi zabalez, ezen irakasleak hiru urte behar izan baitzituen Alemaniako hiri batzuetako gizartearen garapenari buruzko atariko argibideak emateko. Baina zati itxuragabeak bailiran geratu zitzaion hori guztia buruan. Berezko buruargitasunari esker, susmatzen zuen ez zela horrela irakatsi behar, baina ez zekien zein zen irakasbide zuzena. Sarritan oroitzen zen Aleksandr Petrovitxez, eta hainbesteraino tristatzen zen, ezen ez baitzuen aurkitzen tristuraren zama arintzeko biderik.

Baina gazteek badute etorkizunik. Ikasketak amaitzeko garaia hurbiltzen zen neurrian, lastertu egiten zitzaizkion bihotz-taupadak. Bere artean esaten zuen: «Hau ez duk bizitza, hau bizitzarako prestakuntza besterik ez duk: zerbitzuan zegok benetako bizitza. Hortxe emango ditiat neure onenak». Eta, gonbidatu-bisitari guztiak liluraturik uzten zituen bazter zoragarriari begiratu ere egin gabe, gurasoen gorpuzkiei agurrik egin gabe, Petersburgera joan zen, handinahi guztiek ohi duten bezala, zeren, jakina denez, hara jotzen dute gure gazte sutsuek Ruseko bazter guztietatik, hara oldartzen dira, Estatuaren zerbitzuan lan egitera, gizartean nabarmentzera, baten edo besteren mesedeak lortzera edo, besterik gabe, han ikasten den itxurazko gizalege engainagarri, kolorge eta izotza baino hotzagoaren puska batzuk eskuratzera. Hala ere, Andrei Ivanovitxen asmo askonahikoak hasieratik bertatik zapuztu zituen osabak, Onufrii Ivanovitx estatu-kontseilariak. Oharrarazi zion kaligrafia zela garrantzitsuena, ez besterik, eta hori gabe ez zegoela ministro edo estatu-kontseilari izatera iristerik, eta Tentetnikovek gutun bat idatzi zien guztiei, zeinari buruz esan baitzuten: «Piztia baten atzaparrak idatzi du hau, ez gizakibaten eskuak».

Neke handiz eta osabaren laguntzari esker, bi hilabete kaligrafia ikasten aritu ondoren, lana aurkitu zuen azkenean Estatuaren bulego batean, kopiatzaile gisa. Lehen egunean, gela argitsu batera eraman zuten, nonahi ikusi zituen han eskribauak, idazmahai bernizatuen aurrean eseririk, idazlumekin zarata ateratzen eta burua alde batera okerturik; bera ere eserarazirik, bertantxe eskatu zioten idazki bat kopia zezala, eta sentimendu bitxi eta berezi bat sumatu zuen orduan bere baitan. Une batez iruditu zitzaion haur txikientzako eskola batean zegoela, alfabetoa berriz ikasteko, eta, okerren bat egin zuelako-edo, goiko maila batetik beheko batera aldatu zutela. Ikasleen antza hartu zien inguruan eseririk zeuzkan gizon haiei. Haietako batzuk eleberriak irakurtzen ari ziren, liburua ondo ezkutaturik xede horretarako berariaz aukeraturiko txosten bateko orri handien artean; txostena aztertzen ari zirelako itxurak egiten zituzten, eta dardaraka hasten ziren nagusia azaltzen zen bakoitzean. Bat-batean, gogora etorri zitzaion bere eskola-garaia, ezinbestez betiko galduriko paradisua bailitzan. Kopiatzaileen zeregin hutsalarekin alderaturik, goi-goikoa begitandu zitzaion irakasleen eginkizuna. Zerbitzua bera baino goratsuago iritzi zion zerbitzurako prestalanari. Eta, bat-batean, haren pentsamenduetan agertu zen, bizirik balego bezala, Aleksandr Petrovitx, inola ere aldatuko ez zukeen maisu miragarri eta paregabe hura, eta ibaika isuri zituen malkoak bi begietatik. Jira-biraka hasi zitzaion gela, zanbuluka mahaiak, aldaroka funtzionarioak, eta kordea galtzeko zorian egon zen lipar batez. «Ez —esan zuen bere artean, senera etorririk—, nahiz eta hasieran hutsal iritzi, lanari ekingo zioat!» Gogoz bestera bazen ere, adorea bildu, eta gainerako guztiek bezala zerbitzatzea erabaki zuen.

Non ez da plazerrik? Petersburgen ere badira, hiriak itxura latz eta goibela izan arren. Hogeita hamahiru graduko hotz gogorra dago kalean, bisutsak orro egiten du deabru amorratu baten antzera, oinezkoek burua babesten dute beroki eta longainen idunekoarekin, izoztu egiten dira gizonen biboteak eta abereen muturrak, baina abegitsu distiratzen du leiho txiki batek hor goian, etxebizitza bateko laugarren solairuan; gela atsegin eta epel batean, gantzezko kandela xume baten argitan, samovarraren marmarra lagun, bihotza eta arima berotzen ditu solas gozo batek, Jainkoak Errusiari eman dizkion poeta goiargitu horietako baten orri gogoangarriak irakurtzen dira, eta gazteen bihotzak beste edozein lurraldetan baino sutsuago, Hegoaldeko zeru zoragarriaren azpian baino adoretsuago pilpiratzen dira hor.

Tentetnikov laster ohitu zen zerbitzura, baina, hasieran uste izan zuenaz bestera, ez zuen hartu bere zeregin eta helburu nagusitzat, bigarren mailako jardueratzat baizik. Denbora sailkatzeko balio izan zion, aisialdiko minutuak gehiago prezatzen lagundu zion. Osaba estatu-kontseilaria pentsatzen hasita zegoen ilobak atarramendu ona aterako zuela, baina ilobak huts egin zuen ustekabean. Esan beharra dago Andrei Ivanovitxen adiskideetako bi jendeak erretxinak deritzen horietakoak zirela. Oso bereziak ziren, eta izugarri urduriak: ezin zuten ezaxolatuki jasan ezein bidegabekeria edo, areago, haiek bidegabekeriatzat jotzen zuten ezein egintza. Onak izaten ziren hasieran, beren jokabidean ez zuten inolako araurik, baina besteei ez zieten hutsegiterik txikiena ere barkatzen. Haien hizkera sutsuak eta haserre itxuraz zintzoak eragin handia izan zuten Tentetnikovengan. Minbera eta suminkor bihurtu zuten, eta lehen aintzat hartzen ez zituen huskeria guztiei errepararazi zioten. Goizetik gauera, begitan hartu zuen Fiodor Fiodorovitx Lenitsin, beraren bulegoko burua, nahiz eta itxuraz ezin atseginagoa zen. Ezin konta ahal akats aurkitzen hasi zen harengan, eta gorroto hartu zion, zergatik eta iruditu zitzaiolako ezti gehiegi jartzen zuela aurpegian goikoekin hitz egiten zuenean, baina ozpina besterik ez mendekoekin mintzatzen zenean. «Barkatuko nioke —esaten zuen Tentetnikovek—, aurpegiera hain agudo aldatuko ez balu. Baina aldi berean ikusi dizkiot nik eztia eta ozpina!» Begi zorrotzez zelatatu zuen handik aurrera. Iruditzen zitzaion Fiodor Fiodorovitx buruiritziegia zela, eta agintari xeheen ohitura guztiak zituela, hala nola gogoan hartzea jaiegunetan zorionak ematera joaten ez zitzaizkion guztien izenak eta, areago, atezainaren zerrendan agertzen ez ziren guztiez mendekatzea; gainera, hala onek nola gaiztoek izaten dituzten ezaugarri bekatuzko horietako askoren jabe ere bazela iruditzen zitzaion. Nazka neurotikoa hartu zion. Fiodor Fiodorovitxi zerbait gogaikarria egiteko gogo gaiztoa sumatzen zuen. Halako atsegin berezi batez, luzaz ibili zen horretarako abagunearen bila, eta aurkitu zuen. Halako batean, hain garratz hitz egin zion, ezen nagusiek bi aukera eman baitzizkioten: barkamena eskatzea edo zerbitzua uztea. Dimisioa aurkeztu zuen. Osaba estatu-kontseilariak berarengana jo zuen erreguka eta izuturik.

— Kristoren izenean, Andrei Ivanovitx! Zer egin duk, gero! Zerbitzuan hain bide onetik hasi, eta bertan behera utzi hire gustukoa ez den nagusi bat egokitu zaialako... Horrelakorik! Denek hire antzera jokatuko balute, ez lukek inortxo ere geratuko zerbitzuan. Pentsa ezak ondo. Garaiz hago oraindik! Utzi alde batera harrotasuna eta heure buruarenganako estimua eta hoa barkamena eskatzera!

— Kontua ez da hori, osaba —esan zuen ilobak—. Niretzat ez litzateke zaila izango barkamena eskatzea, batez ere kontuan izanik erruduna naizela. Nire nagusia da, eta inondik ere ez nion horrela hitz egin behar. Kontua zera da: ahaztu egin zaizu nik badudala beste eginkizun bat ere; hirurehun nekazari-arimaren jabe naiz, etxaldea egoera tamalgarrian dago eta administratzailea ergel hutsa da. Estatuak ezer gutxi galduko du nire ordez beste kopiatzaile bat esertzen bada bulegoan, baina galera izugarria izango du hirurehun nekazarik zergak ordaintzen ez badizkiote. Lurjabea naiz, eta hori ez da munta gutxiko lana. Neure esku dudan jendea zaintzeaz, mantentzeaz eta haren zoria hobetzeaz arduratzen banaiz eta Estatuari hirurehun jopu zintzo, edan-urri eta langile aurkezten badizkiot, txarragoa izango al da nire zerbitzua Lenitsinen tankerako nagusi batena baino?

Osaba estatu-kontseilaria aho zabalik geratu zen, harriduraren harriduraz. Ez zuen horrelako hitz-jariorik espero. Apur batean hausnartu, eta honela mintzatu zen:

— Hala eta guztiz ere... hala eta guztiz ere... nolatan biziko haiz hi herrian? Nolako gizartea aurkituko duk mujiken artean? Hemen, dena dela, kalean jeneral batekin edo printze batekin topo egiteko aukera duk. Hemen, nahi baduk, Estatuaren eraikin ederren inguruetan paseatzera joan haiteke, Neva ibaia ikustera joan haiteke; herrixkan, ordea, mujikak eta mujiken emazteak besterik ez duk aurkituko. Zergatik kondenatu heure burua hil artean giro ziztrin horretan bizitzera?

Horrela mintzo zen osaba estatu-kontseilaria. Bere bulegoko bidea beste kalerik ez zuen zapaldu bere bizitza osoan, eta kale horretan ez zegoen Estatuaren eraikin ederrik batere; inoiz ez zen ohartu jeneralik edo printzerik ba ote zen kalean aurkituriko jendearen artean, sekula ez zen gozatu hiriburuetan jendearen lasaikeria-egarria asetzen duten jolaskeriez, eta behin ere ez zen antzerkian izan. Gaztearen handinahia kitzikatzeko eta irudimena ernatzeko bakarrik esan zion hori guztia. Baina ez zuen arrakastarik izan: Tentetnikovek setatsu eutsi zion bere erabakiari. Bulegoez eta hiriburuaz gogaitzen hasita zegoen. Herrixka, arian-arian, hesirik gabeko babesleku gisa agertzen hasi zitzaion buruan, bere uste eta asmoak gauzatzeko eremu gisa, zeregin onuragarrietarako jardunleku bakar gisa. Elkarrizketa hura izan eta bi aste geroago, bere haurtzaroko herriaren inguruetan zegoen. Zenbat oroitzapen etorri zitzaizkion gogora!, nolako indarrez pilpiratu zitzaion bihotza aitaren herrixkatik hurbil zegoela sumatu zuenean! Ahazturik zeuzkan hango bazterretako asko, eta ikusminez begiratu zien alderdi zoragarri haiei, lehen aldiz ikusiko balitu bezala. Sakan mehar bat zeharkaturik, askotariko basalandarez oparo jantziriko baso sarri batean sartu zen bidea, eta han ikusi zituen Tentetnikovek, goian eta behean, gainean eta azpian, hirurehun urteko haritzak, hiru gizaseme adinako enbortzarrekin, izei, zumar eta makalekin nahasirik, eta galdetu zuen: «Norena da baso hau?», eta erantzun zioten: «Tentetnikovena». Bideak, basotik irtenda, aurrera egin zuen belardietan barrena, lertxundi txikien albotik, sahats eta aihen zahar zein gazteen aldamenetik, han urrun mendien tontorrak atzematen zirela, eta, ziztu bizian, behin eta berriro igaro zuen erreka berbera hainbat zubitatik, ura noiz eskuinean eta noiz ezkerrean utziz, eta berriro galdetu zuen orduan Tentetnikovek: «Norenak dira belardi hauek eta lur urperakoi hauek?», eta erantzun zioten: «Tentetnikovenak». Aldapan gora igo, eta mendi-bizkar lauetatik joan zen gero bidea, galsoro, garagardi eta zekale-alor igitatu gabeak alde batean, eta bestean, berriz, Tentetnikovek hainbestetan ibilitako lekuak, bat-batean agerturik han urrun, oso irudi pintagarria osatuz; gero, eguna apurka-apurka ilunduz zihoan bitartean, tapiz berdearen gainean herrixkaraino bertaraino hor-hemen inolako ordenarik gabe sakabanaturik ageri ziren urkila-formako zuhaitz zabalen itzalpean sartu zen, eta tarteka agertzen hasi ziren mujiken izbak eta lurjabeen eraikuntzetako teilatu ederrak; Tentetnikovi indar biziz pilpiraka hasi zitzaion bihotza, eta, inori galdetu beharrik gabe nora iritsia zen jakinik, ezin eutsizko jarioan kanporatu zituen etengabe pilatuz joan zitzaizkion sentipen guztiak, hitz hauekin gutxi gorabehera: «Zein ergela izan naizen orain arte! Printzea bainintzan, patuak erabakirik zeukaan Lurreko paradisu honen jabe izan behar nuela, eta nik bulego batean lotu diat neure burua, eskribau! Eskolatua nauk, ondo hezia, buru-jantzia, ezin hobeto prestaturik nagok, gai nauk jendea gobernatzeko, eskualde oso baten egoera hobetzeko, lurjabearen eginkizun guztiak betetzeko, aldi berean epaile, zuzendari eta ordena-zaintzaile jarduteko, eta, hala ere, administratzaile ezjakin baten esku utzi diat hori guztia, eta paper-kopiatzailea izatea hobetsi, edozein soldaduren seme eskolagabeak askoz hobeto egingo lukeen lan bat aukeratu!». Eta, berriz ere, ergela deitu zion bere buruari Andrei Ivanovitx Tentetnikovek.

Eta, bitartean, beste ikuskizun bat zeukan zain. Nagusi jauna iristear zegoela jakinik, jauretxearen aurrean bildu ziren herrixkako biztanle guztiak. Nonahi ikusten ziren, plaza osoa harturik, sorbalda-oihal ñabarrak, xingolak, buru-zapiak, oihal latzezko beroki lodiak eta mota guztietako bizarrak: pala-formakoak, haizemaile-itxurakoak eta mutur-bakarrak, ilegorriak, gaztainkara argiak eta zilarkarak. Mujikek oihuka errepikatzen zuten: «Zure zain geunden, gure ongilea!». Emakumeek ozenki aldarrikatzen zuten: «Urrezkoa, zilarrezkoa duzu bihotza!». Urrun samar zeudenak elkar joka ari ziren, jendetzaren artetik bidea urratu nahirik. Madari ihar baten antzeko atso zahar zimel batek, besteen hanken artean aurrera eginik, Tentetnikovenganaino hurbildu, besoak espantuz elkartu, eta garrasika esan zion: «Gure umetxoa, zeinen argal hagoen! Gose handiak pasarazi dizkiate hiri madarikatu horretan!». «Alde hemendik! —esan zioten oihuka pala-formako, haizemaile-itxurako eta mutur bakarreko bizarrek—. Hago isilik, atso zatar hori!» Soilik mujik errusiarrei barrerik eragiten ez dieten hitz gordin horietako bat erantsi zion baten batek horri. Nagusi jauna, barregurari ezin eutsirik, barre-algaraka hasi zen, baina, nolanahi ere, halako zirrara bat nabaritu zuen arimaren sakonean. «Zenbaterainoko maitasuna! Zergatik baina? —zioen bere artean—. Inoiz ez ditiat gizon-emakume hauek ikusi, inoiz ez nauk haietaz arduratu. Hitzematen dizuet aurrerantzean zuen lanak eta nekeak nireak ere izango direla! Nire esku dagoen guztia egingo diat zuen alde, barru-barruan erroturik daukazuen ontasun horrek merezi duen bezala lagunduko dizuet, erakusten didazuen maitasun hori zergatikorik gabea izan ez dadin, benetan zuen ongilea izan nadin!»

Eta, izan ere, Tentetnikovek gogotik ekin zion etxaldea gobernatzeari eta zuzentzeari. Bertantxe ikusi zuenez, administratzailea —herriko emakume arrunt bat— ergel hutsa zen eta administratzaile txarren ezaugarri guztiak zituen, hau da, zehatz-mehatz zenbatzen zituen emakumeek eramaten zizkioten oilarrak, arrautzak, hariak eta ehunak, baina fitsik ere ez zekien haziak ereiteaz eta uzta biltzeaz, eta, gainera, hil nahi zutelako susmoa hartzen zien mujik guztiei. Lanetik egotzi zuen emakume ergel hura, eta administratzaile azkarrago bat hautatu zuen haren ordez. Huskeriei jaramonik egin gabe, funtsezko gauzetan jarri zuen arreta, zergak arindu zizkien nekazariei, berarentzat lan egin beharreko egunen kopurua murrizu zien eta, horrenbestez, denbora gehiago eman zien beren probetxurako lan egin zezaten, eta pentsatu zuen ezin hobeto joango zela dena handik aurrera. Esku hartzen zuen lan guztietan, sarritan agertzen zen soroetan, larrain estalietan, azao-idortegietan eta errotetan, eta kaian egoten zen zura garraiatu behar zuten alak eta gabarrak kargatzen zituzten bitartean.

«Nagusia ez da egonean egoten, gero!», hasi ziren esaten mujikak, eta garondoan hatz egiten zuten, herriko emakumeak etxaldea administratu zuen denbora luzean alfer zotz bilakatu ziren eta. Baina egoera horrek ez zuen luze iraun. Mujik errusiarrak azkarrak eta asmotsuak dira: berehala ohartu ziren nagusia oso arduratsua zela eta gauza asko egin nahi zituela, baina ez zuela asmatzen bere xedeak gauzatzeko bidea. Hizkera jasoegia eta bilatuegia erabiltzen zuen, eta ez zuen inolako ahaleginik egiten mujikek uler ziezaioten. Nagusiak eta mujikek ez zuten elkar aditzen, bakoitzak bere soinua jotzen zuen eta ez zuten inoiz lortzen nota berbera ematea. Tentetnikov ohartzen hasi zen bere lurretan mujiken sailetan baino okerrago zihoala dena: lehenago erein, eta beranduago ernetzen ziren haziak. Eta bazirudien ondo lan egiten zutela: bera aurrean izaten zen, eta vodka emateko agintzen zuen, haien kemena saritze aldera. Mujiken alorretan aspaldi burutu zen zekalea, aletu oloa eta hazi artatxikia, eta beraren lurretan, aldiz, artoa garatzen hasi berria zen eta garia hozitu gabe zegoen oraindik. Hitz batean, nagusi jauna jabetzen hasi zen mujikek, onura guztiak gorabehera, ziria sartzen ziotela. Kargu hartzen saiatu zen, baina honela erantzun zioten: «Nolatan pentsa dezakezu, jauna, nagusiaren kaltean jokatzen dugula? Zuk zeuk ikusi duzu nolako kemenaz goldatu eta erein dugun: vodka emateko agindu zenuen, gure ardura saritze aldera». Zer erantzun horri? «Orduan, zergatik doa dena hain txarto orain?», galdetu zien nagusiak. «Batek daki! Nonbait, sustraiak jan dituzte harrek, eta begira nolako uda izan dugun: ez du batere euririk egin.» Baina nagusiak ikusten zuen harrek ez zituztela jan mujikek ereindakoaren sustraiak, eta oso modu bitxian egin zuela euria, atalka bezala: mardul-mardul mujiken lurretan eta tantarik ez nagusiaren galsoroetan. Are zailagoa zitzaion emakumeekin ondo konpontzea. Berarentzako lanean ez aritzeko baimena eskatzen zioten txitean-pitean, kexuka, nagusiari eman beharrekoak zama astunegia zirela esanez. Bai harrigarria! Izan ere, nagusiak indarrik gabe utzi zuen ehunak, baiak, onddoak eta intxaurrak eman beharra, eta erdira murriztu zizkien gainerako lanak, uste baitzuen emakumeek etxeaz arduratzeko, josteko, senarrentzako jantziak egiteko eta baratzeak joritzeko erabiliko zutela denbora. Horrelakorik ez, ordea! Alferkeria, liskarrak, berritsukeria eta istiluak nagusitu ziren sexu ederrekoen artean, hainbesteraino, ezen mujikek behin eta berriro jotzen baitzuten nagusiarengana, honelakoak esanez: «Jauna, zentzuan sartu emakume madarikatu hori! Deabrua da, gero! Ez dago berarekin bakean bizitzerik!». Behin baino gehiagotan, gogoz kontra bazen ere, zorrotz jokatu nahi izan zuen. Baina nolatan izan zorrotza? Emakumeek negar batean jotzen zuten berarengana, itxura ezinago tamalgarria zutela, makaldurik, gaixorik, Jainkoak daki nondik ateratako piltzar zatar eta zikinez jantzirik. «Alde, alde nire begien bistatik, zoaz Jainkoarekin!», esaten zien Tentetnikov dohakabeak, eta gero, hor ikusi behar izaten zuen nola gaixoak, atetik irten bezain laster, arbi bat zela-eta auzolagun batekin liskarrean hasi eta mujik sendo batek baino bortizkiago astintzen zizkion saihetsak. Nekazarientzako eskola-moduko bat antolatzen saiatzea ere bururatu zitzaion, baina hain burugabekeria handia gertatu zen asmo hura, ezen guztiz lur jota geratu baitzen; hobe horrelakorik bururatu ez balitzaio! Horrek guztiak erabat hoztu zion etxaldea gobernatzeko eta epaileei dagozkien auziez arduratzeko karra, baita, bereziki, lanerako gogoa ere. Ia arretarik jarri gabe ikuskatzen zituen nekazarien zereginak, gogoa urrun eta begiak munta gutxiko gauzetan josirik. Belarra ebakitzen zuten bitartean, ez zien begiratzen igitai ugarien jasoaldi lasterrei, ezta haien azpian erritmikoki eta hots leuna ateraz erortzen ziren belar-izpiei ere; horren ordez, bazterrera begiratzen zuen, errekaren bihurgune batera, zeinaren ertzean astiro baitzebilen martin mokogorri hankagorri bat —hegazti bat, alegia, ez gizaki bat—; adi begiratzen zuen nola martin horrek zeharka eusten zion mokoan arrain bati —jango zuen ala ez pentsatzen balego bezala— eta erne so egiten zuen aldi berean errekan gora, han urrun beste martin bat ikusten baitzen, oraindik arrainik harrapatu ez zuena baina adi-adi begiratzen ziona jadanik arrain bat harrapatu zuen martinari. Uzta batzen zuten bitartean, ez zuen begiratzen nola pilatzen zituzten azaoak, batzuetan metak edo gurutzeak osatuz eta beste batzuetan, berriz, elkarren gainean nolanahi jarriz. Metak eta azaoak nagiki edo bizkor egin, axola gutxi berari. Begiak txiloturik eta burua zeru zabalerantz jasorik, zelaien urrina ase arte aditzen uzten zion usaimenari, eta belarriei, berriz, liluratzeraino gozatzen abeslari airetarren ahotsez, nonahi entzuten baitziren, hala zeruan nola lurrean, hots bakarreko korua osatuz eta elkarri trabarik egin gabe. Poporroka ari da galeperra, karakaz dabil uroiloa belar artean, txioka burugorriak batera eta bestera hegaz, noranahi hedatzen da hegazabalen txorrotxioa airezko zurubi ikusezinean barrena, bazter batean aditzen da kurrilo-saldoen kantua, zilarrezko tronpeta baten soinuaren berdin-berdina, ozen entzuten dira espazio hutsean kantu horiek guztiak, airezko mortua dardaraziz. Nekazariak harengandik hurbil ari baziren, haiengandik urrun jartzen zuen gogoa; urrun ari baziren, ordea, inguru hurbila arakatzen zuen begiekin. Ikasle adigabearen antza zuen: liburua dauka begien aurrean, baina ikaskideek egiten dizkioten imintzioei begira dago. Azkenean, erabat utzi zion lanera joateari, ez zen gehiago arduratu zuzenbideaz eta zigortzeko moduez, bere gelan itxi zen eta uko egiten zion administratzailearen txostenak irakurtzeari ere.

Noizean behin, etxera inguratzen zitzaizkion auzolagunetako batzuk, hala nola bazter guztiak piparen keaz betetzen zizkion husar-teniente erretiratu bat, edo brulot-koronel bat, edozein gaiz mintzatzea gogoko zuen hizlari iaioa bera. Baina gogaitzen hasi zen horretaz ere. Mamigabetzat jozen hasi zen solasaldi haiek; nabarmenegiak eta ozarregiak iruditzen hasi zitzaizkion haien manera bizi eta arinak, belaunetan ematen zizkioten zapladatxoak eta gainerako familiartasun guztiak. Adiskide haiekikoa haustea erabaki zuen, eta nahikoa zakarki eten zituen harreman haiek. Egun batean, Varvar Nikolaitx Vishnepokromov, brulot-koronel guztien ordezkari nagusia, edozertaz gaingiroki mintzatzea hain gogoko zuen hura bera, politikaz, filosofiaz, literaturaz, moralaz eta are Ingalaterrako finantzen egoeraz hitz eta pitz jarduteko asmoz etxera inguratu zitzaiolarik, morroi bat bidali zuen esatera ez zegoela etxean, eta bitartean, batere zuhurtasunik gabe, leihoan agertu zen bera. Elkarrekin topo egin zuten bisitariaren eta etxeko jaunaren begiradek. Batak, inondik ere, hortz artetik murduskatu zuen: «Astakirtena halakoa!»; eta besteak, berriz, zerriak gogorarazten zituen zerbait esan zuen ahapeka. Horrela amaitu ziren haien harremanak. Harrezkeroztik, inork ez zion bisita gehiagorik egin. Bakartasun erabatekoa nagusitu zitzaion etxean. Ez zen inoiz ateratzen, etxeko mantalaz jantzirik egoten zen beti; nagikeriari eman zion gorputza, eta Errusiari buruzko obra mamitsua prestatzeari, berriz, burua. Irakurleak dagoneko ikusi du nola prestatzen zuen obra hori. Bata bestearen atzetik etorri eta joaten ziren egunak, denak berdinak eta kolore hits berekoak. Nolanahi ere, ezin esan daiteke uneren batean edo bestean loaldi hartatik esnatzen ez zenik. Postariak, aldian behin, egunkariak, aldizkariak eta liburu berriak ekartzen zizkion, eta, haien orrietan aspaldiko lagunen izenak irakurtzen zituenean, ezkutuko tristura isil batek astintzen zion bihotzaren hondoa, ikusirik gora egin zutela Estatuaren zerbitzuko lanean edo beren onenak eman zizkiotela zientziari eta hezkuntza unibertsalari, eta, nahi gabe, bere nagikeriak halako arrangura goibel, isil eta triste bat eragiten zion. Horrelakoetan, nazkagarri eta arbuiagarri irizten zion bere bizitzari. Ezohiko indarrez berpizten zitzaion gogoan behialako eskola-garaia, eta, bat-batean, begien aurrean ikusten zuen Aleksandr Petrovitx, bizirik balego bezala... Malko mardulak isurtzen zituen orduan, eta negar-zotinka ematen zuen ia egun osoa.

Zer esan nahi zuten negar-zotin haiek? Agerrarazten al zuen haien bitartez arima gaixoak bere eritasunaren misterio tristea? Zergatik egiten zuen negar? Arimaren sakonean eratzen hasi zen gizon guztiz bikaina osatu eta sendotu ez zelako? Gaztaroan ezbeharren aurkako borrokan zaildu ez zenez ez zuelako lortu gizartearen goi-mailetaraino igotzea eta oztopo zein eragozpenetatik indarberriturik ateratzea? Sentimendu prestuen emari oparoa metal berotuaren antzera urtu zitzaionean ez zuelako azken gozatua hartu eta orain zurrun eta ahul zeukalako nahimena? Ohiz kanpoko irakasle hura goizegi hil zitzaiolako eta orain mundu osoan ez zegoelako inor haren kemen zalantza betierekoek astindua eta malgutasunik gabeko nahimen ahula jasotzeko eta altxatzeko indarra zuenik? Ez zegoelako inor ahots bizi eta ernagarriz «Aurrera!» oihukatuko zionik?, errusiarra irrikaz baitago beti hitz bihotz-altxagarri hori entzuteko, edonon eta edonoiz, kargua, titulua eta lanbidea edozein duelarik ere.

Non da errusiarron arimari ama-hizkuntzan «Aurrera!» hitz ahalguztiduna esateko gai izango dena? Non da errusiarron izaeraren sakoneko ahal eta bertute guztiak ezaguturik keinu magiko baten bidez errusiarra goi-bizitzara gidatzeko gai izango dena? Nolako hitzekin, zenbaterainoko maitasunez ordainduko liokeen hori errusiar esker onekoak! Baina mendeak joan, mendeak etorri, lozorro luzean daude milioi erdi nagitzar, artaburu eta gibel-handi, eta Rusen bakanka jaiotzen dira hitz ahalguztidun hori esateko gai diren gizonak.

Nolanahi ere, izan zen gertaera bat Tentetnikov ia esnatu eta haren izaera ia irauli zuena. Maitasunaren antzeko zerbait izan zen, baina ezerezean geratu zen berehala. Inguru haietan, herrixkatik hamar verstara, jeneral bat bizi zen, zeinak, ikusi dugunez, ez baitzuen oso iritzi onik Tentetnikovi buruz. Jeneral hura jeneral guztiak bezala bizi zen, abegi ona egiten zien beti bisitariei, eta laket zitzaion auzolagunak gizalegezko diosalak egitera inguratzea; berak, esan gabe doa, ez zituen bisitak itzultzen, ahots erlatsez mintzatzen zen, liburuak irakurtzen zituen, eta bazuen alaba bat, paregabea eta bitxia, emakumea bainoago irudipen fantastikoa ematen zuena. Gizakiak horren antzeko zerbait ikusten du batzuetan ametsetan, eta aurrerantzean alegiazko ikuskari horrekin amets egiten du bere bizitza osoan, errealitatetik bereizten da behin betiko, eta harrezkeroztik ez da ezertarako gauza izaten. Ulinka zeritzon. Heziketa bitxi samarra jaso zuen. Errusieraz hitzik ere ez zekien emakume ingeles batek hezi zuen. Haurra zelarik, ama hil zitzaion. Aitak ez zuen berarekin egoteko denborarik izaten. Alaba txoratzeraino maite zuenez, mainatu besterik ez zuen egin. Izugarri zaila da haren potreta pintatzea. Zerbait bizia zen, bizitza bera baino biziagoa. Atsegina zen, polita bainoago; ona, buruargia bainoago; txairoa eta liraina, emakume klasikoak bezala. Ezin esan genezake zein erresumak utzi zuen bere aztarna haren hazpegietan, antzinako kamafeuetan izan ezik nekez aurki baikenezake inon harenaren antzeko soslairik edo aurpegirik. Txikitan erabateko askatasunean hezitako haurrarengan bezala, berarengan dena zen apeta eta nahikeria. Norbaitek ikusiko balu nolako haserre bat-batekoek zimurtzen zizkioten bekokiko izur eratsuak eta nolako suaz liskartzen zen aitarekin, izaki apetatsua zela pentsatuko luke. Baina baten bati bidegabekeriaren bat edo azpikeriaren bat egin ziotela entzuten zuenean soilik sumintzen zen. Hala ere, haserrea berehala iraungitzen zen haserrarazi zuenari ezbeharren bat gertatzen zitzaiola ikusten bazuen; berehala luzatuko ziokeen bere diru-zorroa, jokabide hori zuhurra ala ergela zen pentsatu gabe, eta, zauriturik egonez gero, bere soinekoa zarrastatuko zukeen lotailuak egiteko! Haren baitan bazen halako suhartasun bat. Hitz egiten zuenean, ematen zuen bera oso-osorik oldartzen zela pentsamenduen atzetik: aurpegiera, eskuen mugimenduak, soinekoaren tolesak, bazirudien norabide berean oldartzen zela dena, eta bera ere hegan ateratzen zela bere hitzekin batera. Ez zuen ezer ezkutukorik. Batere beldurrik gabe agertzen zituen bere iritziak edonoren aurrean, eta ez zegoen indarrik isilaraz zezakeenik hitz egiteko grina pizten zitzaionean. Xarmagarria zen, berezia, paregabea, haren ibilera hain zen erabakia eta zalua, ezen, nahi gabe ere, bidea egiten baitzioten denek. Gizon gaiztoak aztoratu eta mututu egiten ziren haren aurrean; gizon onak —are herabetienak ere— bizitza osoan inorekin sekula hitz egin ez zuten bezala mintzatu ahal ziren berarekin, eta —uste bitxia!— elkarrizketaren aurreneko minututik iruditzen zitzaien nonbait eta noizbait ezagutu zutela, antzina-antzinako haurtzaroan, aitaren etxean, jai alaitsu batean, ume-tropelaren jolas alaien artean, eta, horren ondotik, gizakia zentzatzen deneko adina gogaikarria iruditzen zitzaien puska luze batean.

Andrei Ivanovitx Tentetnikovek ezin azal zezakeen nola gertatu zen, baina betidanik ezagutzen zuelako irudipena izan zuen lehen egunetik bertatik. Sentimendu berri eta ezin adierazizko bat sortu zitzaion ariman. Haren bizitza gogaikarria argitu egin zen tupustean. Denboraldi batez, erantzi egin zuen etxeko mantala. Ez zen hain luzaz geratzen ohean, nagiak ateratzen; eta Mikhailo ez zen hain luzaz egoten ate ondoan, konketa eskuan. Ireki egiten zituen gela guztietako leihoak, eta, hain lur zoragarrien jabea izaki, luzaz ibiltzen zen bere lorategiko zoko-bazter ilunetan barrena, eta orduak eta orduak ematen zituen urruneko ikuspegi zoragarriei begira.

Jeneralak nahikoa abegi on eta adeitsua egiten zion hasieran Tentetnikovi; baina ezinezkoa zitzaien elkarrekin guztiz ondo etortzea. Elkarrizketak eztabaidan amaitzen ziren beti, eta halako sentsazio gozakaitz bat geratzen zitzaien biei. Jeneralak ezin zuen eraman inork kontra egitea edo beraren iritziak zalantzan jartzea, baina, bestetik, atsegin zuen inola ere menderatzen ez zituen gaiez hitz egitea. Tentetnikov ere gizon erretxina zen. Hala ere, alaba bitarteko zela, gauza asko barkatzen zizkion aitari, eta haien harremanak baketsuak izan ziren jeneralaren etxera bi senide agertu ziren arte: Boldireva kondesa eta Juziakina printzesa, alarguna bata eta neskazaharra bestea, gorteko ohorezko damak biak garai batean, berritsuak biak, mihi-luzeak biak. Zakar samarrak ziren beren maneretan, baina itzal handiko ezagunak zituzten Petersburgen, eta jeneralak burua makurtzen zuen haien aurrean. Tentetnikovi iruditu zitzaion ezen, haiek iritsi ziren egunetik, jeneralak hotzago jokatzen zuela berarekin, ez ziola jaramon handirik egiten eta iritzi propiorik gabeko gizona edo bulegoetan paperak kopiatzeko erabiltzen diren funtzionario ziztrin horietakoa bailitzan tratatzen zuela. Lagun deitzen zion batzuetan, adiskide maitea beste batzuetan, eta hi esan zion behin batean. Andrei Ivanovitx bere onetik atera zen; burura bildu zitzaion zainetako odol guztia. Aurpegia amorruz gorriturik eta barrenak irakiten bazeuzkan ere, bere burua menderatu eta, hortzak estuturik, behar adinako odol hotza izan zuen ahots samur eta leunez esateko:

— Eskerrak eman behar dizkizut, jenerala, zure begikotasunarengatik. Hi hitza erabiliz, adiskidetasunik estuenerako deia eta gonbita egiten didazu, eta, horrenbestez, hi esan beharko nizuke nik ere zuri. Baina uztazu oharrarazten zure adinaren eta nirearen artean dagoen aldeak eragotzi egiten dituela horrelako familiartasunak gure harremanetan.

Aztoratu egin zen jenerala. Hitzak eta ideiak lotura argirik gabe eta modu nahasi samarrean josiz, hor hasi zen esaten ez zuela zentzu horretan erabili hi hitza, eta batzuetan zaharrek zilegi dutela gazteei hi esatea (aipatu ere ez zuen egin haren gizarte-maila).

Esan gabe doa hortxe amaitu zela haien adiskidetasuna, eta amodioa, berriz, sortu eta batera itzali zela. Bat-batean iraungi zen bizitza une batez argitu zion egunsentia, eta horren ondotik are ilunago bilakatu zen ilunabarra. Alferrontziak berriro jantzi zuen etxeko mantala. Etzanda eta egonean egoteari lotu zitzaion berriro. Zikinkeria eta desordena nagusitu ziren etxean. Erratza gelaren erdian egoten zen egun osoa, zaramarekin batera. Galtzak edonon, are egongelan bertan ere. Dibanaren aurreko mahai dotorearen gainean galtza-uhal zikinak ageri ziren, gonbidatuentzako oparia bailiran, eta hain bilakatu zen hutsal eta zabar haren bizimodua, ezen, auzolagun guztiek berarenganako begirunea galtzeaz gain, etxeko oilarrek mokoka eraso baitzioten ia. Orduak eta orduak ematen zituen adarrak, etxetxoak, izbak, telegak eta troikak paperean nagiki marrazten, edo «Jaun agurgarri hori!» behin eta berriro idazten, letra guztiekin eta amaieran harridura-marka ipiniz. Batzuetan, guztiaz ahazturik, berez mugitzen zitzaion luma, berak eragiten ez ziola, eta, marra fin eta zorrotzak eginez, buru txiki bat pintatzen zuen, gorantz jasoriko ile-xerlo arin batekin, orraziaren azpitik ateratzen ziren kizkur mehe luzeekin, beso gazte biluziekin, hegan ari balitz bezala, eta Tentetnikovek harriturik ikusten zuen nola sortzen zen ezein margolarik ezin pinta zezakeen emakume haren potreta. Eta gehiago tristatzen zen orduan, eta, munduan zorionik ez dela sinetsirik, etsia hartuta eta burumakur ematen zuen egun osoa.

Horixe zen, beraz, Andrei Ivanovitx Tentetnikoven gogo-aldartea, noiz eta egun batean, ohi zuenez pipa eta katilua eskuan leihora hurbildu zelarik, ezohiko mugimenduak eta joan-etorriak atzeman baitzituen patioan. Sukalde-mutila eta garbitzailea lasterka joan ziren gurdi-atea zabaltzera, eta hiru zaldi agertu ziren gurdi-atean, garaipen-arkuetan zizelatu edo margotzen dituztenen berdin-berdinak: mutur bat eskuinerantz, mutur bat ezkerrerantz, mutur bat aurrerantz. Zaldien gainetik, gida-aulkian eseririk, kotxezaina zetorren, eta haren aldamenean lekaioa, zapi batez loturiko jaka lasai batez jantzirik. Haien atzean, berriz, jauna, kapelua buruan, longaina soinean eta zapi ñabarra lepo inguruan. Kotxeak etxe aurrean hainbat itzulinguru egiten zituen bitartean, argi ikusi zen britxka bat zela, baleztaduna eta arina. Jauna, itxuraz oso gizon gisakoa bera, jauzi batez jaitsi zen kotxetik, militarrak bezain zalu eta bizkor ia.

Beldurtu egin zen Andrei Ivanovitx. Gobernuaren funtzionarioren bat zela uste izan zuen. Esan beharra dago afera burugabe batean nahasirik ibili zela gazte-denboran. Filosofia gogoko zuten husar batzuek, ikasketak burutu ez zituen ikasle txar batek eta diru guztia jokoan xahutu zuen jokalari batek halako elkarte filantropiko bat sortu zuten. Agure bat zuten elkartearen buruzagi goren; alproja hutsa zen, masoia, kartazale amorratua, mozkortia eta ele-ederra. Elkartearen helburu nagusia zen zoriontasun iraunkorra ekartzea gizadi osoari, Tamesi ibaiaren ertzetik hasi eta Kamtxatkaraino. Diru asko behar zuten horretarako, eta elkarteko kideek, oso eskuzabalak izaki, kopuru izugarri handiak eman zituzten. Buruzagi gorenak bakarrik jakin zuen zer gertatu zen dirutza horrekin. Jendeak erretxinak deritzen lagun horietako bik sartu zuten Tentetnikov elkartean. Mutil onak ziren, baina mozkor porrokatuak, zientziari, kulturari eta aurrerabideari eginiko topa ugarien eraginez. Tentetnikov laster jabetu zen egoeraz, eta utzi egin zuen lagunarte hura. Baina ordurako elkarteak denbora izan zuen aitoren semeentzat batere gisakoak ez ziren beste kontu batzuetan ere nahasteko, eta azkenean arazoak izan zituen poliziarekin... Eta, horregatik, elkartea utzi eta gizadiaren ongileekiko lotura guztiak eten bazituen ere, ez da harritzekoa Tentetnikov lasaitasunari eutsi ezinik bizitzea. Kontzientzia ez zitzaion erabat baretu. Eta, halatan, ikaraz begiratu zuen ate aldera, une horretan irekitzen ari baitzen.

Hala ere, izua berehala ezabatu zitzaion bisitariak trebetasun harrigarriz diosal egin zionean, burua apur bat okerturik edukiz puska batean, begirunezko jarreran. Hitz urri baina zehatzak erabiliz jakinarazi zion aspalditik zebilela Errusian barrena, beharrak eta jakin-nahiak akuilaturik; esan zion ezen gure erresuman ezin konta ahal gauza miragarri daudela, lekuen ederra, lanbide ugaritasuna eta mota askotako lurrak kontuan hartu gabe ere; ezen liluraturik utzi zuela beraren herriaren kokapen ezin zoragarriagoak; ezen, herriaren kokapena ezin zoragarriagoa izanik ere, sekula ez zela ausartuko desorduko bisita horrekin enbarazu egiten, baldin eta britxkari arotzaren eskuen laguntza behar zuen zerbait gertatu ez balitzaio; azkenik, aitortu zion ezen, britxkari ezer gertatu ez balitzaio ere, nekez ukatuko ziola bere buruari herrixka hartako lurren jabeari gizalegezko diosalak egitera joateko plazerra.

Solasaldia amaiturik, bisitariak oso modu atsegin eta liluragarrian jo zuen lurra orpoarekin, eta, gorputzaren lodia gorabehera, gomazko pilota bat bezain zalu egin zuen urrats bat atzerantz.

Andrei Ivanovitxek pentsatu zuen irakasle jakintsu ikasnahi bat zela inondik ere, eta bere ikerlanetarako landareak eta are fosilak ere biltzeko asmoz zebilela Errusian barrena. Jakinarazi zion prest zegoela edozertan laguntzeko; bere orgagile, arotz eta forjari guztiak eskaini zizkion, britxka konpontzeko; bere etxean balego bezala jokatzeko eskatu zion; Voltaire estiloko [besaulki] handi batean eserarazi zuen hain bisitari adeitsua, eta haren kontakizunak entzuteko prestatu zen, inondik ere jakintza-gaiei eta natur zientziei buruzkoak izango baitziren.

Bisitariak, hala ere, gizakiaren barneko munduarekin zerikusia zuten hainbat gairi buruz hitz egin zuen nagusiki. Zoriaren gorabeherez mintzatu zen aurrena; itsaso zakarraren erdian haizeak alde guztietatik astinduriko ontziarekin alderatu zuen bere bizitza; esan zion sarritan aldatu behar izan zuela bizilekuz eta lanbidez, asko sofritu zuela justiziaren zerbitzuan aritzeagatik, etsai asko zituela eta bizia kentzen saiatu zirela behin baino gehiagotan; beste gauza asko ere kontatu zizkion, eta Tentetnikov, hori guztia entzunik, oroz gaindi gizon praktikoa zela konturatu zen. Azkenean, batistazko sudur-zapi bat atera, eta Andrei Ivanovitxek sekula inori entzun zion baino ozenago zintz egin zuen. Batzuetan, tronpeta zahar bat egokitzen da orkestran, eta jotzen dutenean ateratzen duen karranka orkestran bainoago noberaren belarrian bertan entzuten dela ematen du. Bada, horrelakoxeko hots batek burrunbatu zuen etxe lokartuko gela esnarazietan, eta, horren ondo-ondotik, batistazko sudur-zapiari emaniko astindu arinek kolonia-uraren lurrina zabaldu zuten etxe osoan.

Beharbada, irakurleak honezkero igarri du bisitaria nor eta gure Pavel Ivanovitx Txitxikov agurgarria zela, zeina bazter utzirik izan baitugu aspaldion. Apur bat zaharturik zegoen: ikusi dugunez, estualdi eta kezka ugari izan zituen azken boladan. Bazirudien fraka bera ere apur bat zaharkiturik zegoela, eta britxka, kotxezaina, lekaioa, zaldiak eta zaldi-tresnak, berriz, higaturik eta andeaturik. Bazirudien haren finantzak ere ez zeudela oso egoera irrikagarrian. Aurpegiera, gisakotasuna eta manerak, ordea, lehengo berak zituen. Haren jokabidea eta hizkera lehen baino atseginagoak ziren, lehen baino liraintasun handiagoz tolesten zituen hankak besaulkietan esertzen zenean; lehen baino samurrago ebakitzen zituen hitzak, neurritasun zuhurragoa erakusten zuen berbetan eta esamoldeetan, lasaitasun handiagoz gobernatzen zen eta tentu handiagoa jartzen zuen gauza guztietan. Elurra baino zuriago eta garbiago zeuzkan idunekoa eta paparrekoa, eta, bidaia luzea egin bazuen ere, hauts-izpirik ere ez zeukan frakean; gala-bazkari batera joateko moduan zegoen! Hain zeuzkan leun eta ilegabe masailak eta kokotsa, ezen itsua izan beharra baitzegoen haien mardultasuna eta biribiltasuna ez miresteko.

Itxuraldatu egin zen etxea. Haren erdia, leihotapa guztiak iltzez josita zeuzkala ordu arte itsuturik egon baitzen, ikusmena berreskuratu eta argitu egin zen bat-batean. Puskak ateratzen hasi ziren britxkatik. Apurka-apurka, gauza bakoitzak bere lekua hartu zuen gela argitu berrietan, eta handik gutxira honelako itxura zuen etxeak: lotokitzat eman zioten gelan, gaueko garbiketarako premiazkoak ziren gauzak ipini zituzten; bulegotzat eman zioten gelan, berriz... Baina aurrena jakin beharra dago gela horretan hiru mahai zeudela: idazmahaia, dibanaren aurrean; joko-mahaia, leihoen artean hormaren ondoan; zoko-mahaia, logelako ateak eta altzari herrenez beteriko gela huts batera ematen zuen ateak osaturiko angeluan. Maletatik ateratako jantziak jarri zituzten zoko-mahai horren gainean, honako hauek hain zuzen ere: frakarekin batera janzteko galtzak, jakarekin batera janzteko galtzak, galtza grisak, txalekoak —belusezko bi eta satenezko bi—, longaina eta bi frak. (Kotoizko txaleko zuria eta udako galtzak komodan gorde zituzten arropa zuriarekin batera). Bata bestearen gainean ipini zituzten janzki horiek guztiak, piramide bat osatuz, eta sedazko sudur-zapi batez estali zituzten. Beste zoko batean, atearen eta leihoaren artean, lerro-lerro ipini zituzten oinetakoak: bota ez guztiz berriak, bota berri-berriak, oinbularreko berriekiko botak eta txarolezko bota laburrak. Haiek ere, ahalke onez, sedazko sudur-zapi batez estali zituzten, halako moldez, ezen bai baitzirudien han ez zegoela ezer. Bi leihoen aurreko mahaian kutxa jarri zuten. Dibanaren aurreko idazmahaian, berriz, paper-zorroa, kolonia-uraren ontzia, lakrea, hortzetako eskuila, egutegi berria eta bi eleberriren bigarren tomoak. Arropa zuri garbia logelako komodan gorde zuten; garbitu beharrekoa, aldiz, ohe azpian sartu zuten, bilgo bat eginik. Maleta ere, hustutakoan, ohe azpian sartu zuten. Sablea ere logelan jarri zuten, iltze batetik esekerik ohearen alboan. Ezohiko itxura txukun eta garbia hartu zuten bi gela haiek. Ez zen inon ageri paper-puskarik, luma-muturrik edo hauts-izpirik. Bazirudien airea bera ere araztu egin zela. Arropa zuria higatzen ez duen, bainuetxera joan ohi den eta igandeetan gorputza belaki heze batez igurtzitzen duen gizon garbi eta osasuntsuaren usaina nagusitu zen airean. Petrushka lekaioaren hatsa bebarruaz jabetzen ahalegindu zen puska batean, baina laster aldatu zuten Petrushka sukaldera, zegokion bezala.

Andrei Ivanovitx beldurrak egon zen aurreneko egunetan, uste baitzuen burujabetasuna galduko zuela, gonbidatuak nola edo hala lotuko zuela, ohiko bizimodua eragotziko ziola edonolako aldaketak ekarriz, eta goitik behera irauliko ziola bere egunerokotasun hain ondo antolatua, baina funsgabeak gertatu ziren goganbehar haiek guztiak. Edozertara jartzeko malgutasun harrigarria erakutsi zuen gure Pavel Ivanovitxek. Ontzat eman zuen etxeko jaunaren patxada filosofikoa, hari esker ehun urte biziko zela esanez. Sutsuki goretsi zuen bakartasuna, gizabanakoaren pentsamendurik goitsuenak elikatzen dituela adieraziz. Liburutegiari begiratu bat eman, eta laudoriozko hitzekin mintzatu zen liburuei buruz orokorrean, gizabanakoa laxotasunetik salbatzen dutela oharraraziz. Hitz batean, hitz gutxi esan zituen, baina mamitsuak. Are tentu handiagoa agertu zuen bere jokabidean. Une egokian azaltzen zen, eta une egokian alde egiten; etxeko nagusiak hizketarako gogorik ez zuenetan, ez zion ezeren galderik egiten, ez artegatzearren; atseginez aritzen zen xake-jokoan berarekin, eta, orobat, atseginez egoten zen isilik. Batak piparen kea hodeitxo kizkurrak eratuz jaregiten zuelarik, besteak, ez baitzuen piparik erretzen, bitarte horretarako egokiak ziren denbora-pasako jolasak asmatzen zituen: esaterako, zilarrezko toxa nielatua sakelatik atera, eta, ezkerreko hatz biren artean eusten ziola, azkar birarazten zuen eskuineko hatz batez, Lurraren esfera ardatzaren inguruan jira-biraka aritzen den bezala, edo, besterik gabe, tarrapatekoa jotzen zuen atzamarrekin toxa gainean, doinuren bat txistukatzen zuen bitartean. Hitz batean, ez zion inolako enbarazurik egiten etxeko nagusiari. «Aurreneko aldiz ikusten diat gizabanako bat zeinarekin bizi ahal den —esaten zuen Tentetnikovek bere artean—. Gure erresuman inor gutxik dik trebetasun hori. Ugariak dituk hemen gizon-emakume buruargiak, ikasiak eta onak; baina jende beti atsegina, beti neurritsua, etsaitu gabe bizitza osoan bizilagun izan daitekeen jendea, ordea, ... ez zekiat gure artean horrelako askorik aurkitzerik dagoen! Hauxe duk nik ikusi dudan lehena eta bakarra!» Horixe pentsatzen zuen Tentetnikovek bere gonbidatuaz.

Txitxikov, bere aldetik, oso pozik zegoen, aldi baterako hain jaun baketsu eta lasaiaren etxean ostatu hartu zuelako. Gogaiturik zegoen ijito-bizimoduaz. Hilabete batez besterik ez bazen ere, zelai zabalez inguraturik eta udaberria esnatzen hasia zela hain herrixka ederrean atseden hartzea onuragarria zen are odoluzkientzat ere. Nekez aurkituko zuen atsedenleku hoberik. Udaberriak edertasun paregabez jantziak zituen hango bazterrak. Zeinen distira biziak zelaien berdetasunean! Nolako freskotasuna airean! Zein txori-kantu ederrak lorategietan! Nolako alaitasuna nonahi! Paradisua ematen zuen! Algaraka eta zalapartaka aritzen zen herrixka osoa, jaio berria bailitzan.

Txitxikovek txango ugari egiten zituen inguru haietan barrena. Mendi-bizkar lauetan ibiltzen zen, eta bere zabaltasun osoan ikusten zuen handik beheko harana, zeinean aintzira handiak geratzen baitziren oraindik, uholdeen ondorio; edo mendiarteetan sartzen zen, non zuhaitzak, txorien habiek zamaturik, hostoz janzten hasi berriak baitziren, non gorgarriro entzuten baitziren beleen krazkak, belatxingen marrakak eta ipar-beleen karrankak, txori haiek guztiak airean gurutzatzen zirela, zerua ilunduz; edo behera jaisten zen, urek azpian harturiko alderdietara eta presa gaineztuetara, eta han geratzen zen ikusten nola urak, lasterka bizian eta zarata sorgarria ateraz, errotarriei eragiten zien; edo urrunago joaten zen, kairaino, nondik, ur lasterrak eramanik, lehen gabarrak ibaian behera abiatzen baitziren, ilarrez, oloz, garagarrez eta galzuriz zamaturik; edo soroetara inguratzen zen, udaberriko lehen lanak ikustera, esaterako: nola lur irauli berriaren ildo beltzak alorrak zeharkatzen zituen, edo nola ereile trebeak haziak esku-ahurrean hartu eta zehaztasun harrigarriz barreiatzen zituen, mugimendu beti-berdinez, hazi bakoitza zegokion tokian eta ez beste inon erortzen zela. Solasean aritzen zen administratzailearekin, mujikekin eta errotariekin, eta galdetzen zien zer eta nola ereiten zuten, nolako uzta espero zuten, nola lantzen zuten lurra, zenbatean saltzen zuten garia, zenbateko laka jasotzen zuten udaberrian eta udazkenean eho-lanarengatik, nola zeritzon mujik bakoitzari, nor ziren bakoitzaren senideak, non erosten zituzten behiak, zerez bazkatzen zituzten zerriak..., hitz batean, dena galdetzen zien. Zenbat mujik hil ziren ere jakin zuen. Banaka batzuk soilik. Gizon argia zenez, berehala ohartu zen Andrei Ivanovitxen etxaldea txarto zihoala. Zabarkeria, arduragebekeria, lapurreria eta mozkorkeria ziren han nagusi. Eta bere artean esaten zuen: «Alajaina, bai astakirtena Tentetnikov! Urtean gutxienez berrogeita hamar mila errubloko etekina eman zezakeen etxalde baten jabe izan, eta batere zaindu ez!». Eta, hain haserre bidezkoari barnean eusteko indarrik gabe, errepikatzen zuen: «Astakirtena galanta, bai horixe!». Ibilaldi haietan, behin baino gehiagotan amesten zuen ezen, egunen batean —ez orain, jakina, ezpada geroago, bere zeregin nagusia burutu eta premiazko baliabideak eskuratzen zituenean—, hura bezalako etxalde baten jabe baketsua izango zela bera ere. Horrelakoetan, ugazabandre gazte bat irudikatu ohi zuen, lerdena, azalmintz zurikoa eta bizia, merkatari-familia batekoa beharbada, baina ikasia eta aitoren alaba baten antzera hezia musika ere ulertzeko, nahiz eta, jakina, musika ez zen garrantzitsuena, baina, ohiturek hala agintzen zutenez, zergatik joan uste orokorraren aurka? Txitxikov abizenari iraunarazi behar zion belaunaldi gaztea ere irudikatzen zuen: seme erne bat eta alaba polit bat, edo bi mutiko, edo bi eta are hiru neskatila ere, sorterriaren lotsagarri ez izateko, jende guztiak jakin zezan benetan existitu eta bizi izan zela, ez zela mamu edo itzal baten gisa igaro mundu honetatik. Orobat, pentsatzen zuen ez letorkiokeela batere txarto gizarte-maila gorago bat jasotzea: estatu-kontseilaria, esaterako, itzal eta ospe handiko maila baita hori... Eta beste amets asko ere etortzen zitzaizkion burura, sarritan gizakia kilikatu, zirikatu, inarrosi eta unean uneko errealitate aspergarritik ateratzen duten horietakoak, sekula gauzatuko ez diren ziurtasuna badu ere gizabanakoari hain atsegingarriak gertatzen zaizkion horietakoak.

Gustatu egin zitzaien herrixka Pavel Ivanovitxen zerbitzariei ere. Nagusiak bezalaxe, aise etsi zuten bizileku berrian. Petrushka laster asko konpondu zen Grigorirekin —janaritegiaz arduratzen zen morroiarekin, alegia—, nahiz eta hasieran ezin jasanezko moduan zirikatu zuten elkar, zein baino zein harroputzago agertuz bestearen aurrean. Grigori txunditu nahirik, Petrushkak esan zion Kostroman, Jaroslavl-en, Nijnin eta are Moskun ere izana zela, eta Grigorik harrokeria apaldu zion hitzetik hortzera, Petersburg aipatuz, Petrushka ez baitzen sekula han izan. Norgehiagoka, Petrushkak jakinarazi zion bera izaniko lekuak izugarri urrun zeudela, baina Grigorik brastakoan aipatu zion ezein mapatan ezin aurki zitekeen leku bat, gutxienez hogeita hamar mila verstara zegoena, eta Petrushka, nahasirik eta ahoa zabal-zabalik, barregarri geratu zen neskame-morroi guztien aurrean. Baina, kontuak kontu, lagun minak egin ziren azkenean: osaba Pimen burusoilak «Akulka» izeneko taberna ospetsu bat gobernatzen zuen herriaren amaieran; hantxe aurkitzen zituzten biak eguneko edozein ordutan. Han bilakatu ziren adiskide, edo, herri xeheak dioenez, tabernako bezero leial

Beste amu batek erakarri zuen Selifan. Herriko neska-mutilek udaberriko kantak eta dantzak abestu eta dantzatu ohi zituzten arratsero, biribilean jarririk. Lirainak eta sasoi ederrekoak ziren hango neskak, haien parekorik beste inon nekez aurkitzeko modukoak, eta Selifanek orduak ematen zituen haiei begira, leloturik. Zaila zatekeen esatea zein zen guztietan ederrena: zuria zuten denek bularraldea, zuria lepoa, handiak begiak, ilauna begirada, harroa ibilera eta gerrirainokoa txirikorda. Selifanek berak ezin azal zezakeen zer gertatzen zitzaion barnean neskekin batera biribilean poliki mugitzen zenean, bi eskuekin haien esku zuriak harturik zeuzkala, edo gainerako mutilekin lerrokaturik nesken ilararantz hurbiltzen zenean, eta sua bezalako arrats gorrixka itzali, inguru osoa arian-arian ilundu, eta han urrun, errekaz bestaldean, doinu beti tristearen oihartzun berdina entzuten zenean. Horren ondotik, luzaz, esna zein ametsetan, goizean zein iluntzean, iruditzen zitzaion neska haien esku zuriei oraturik zegoela eta haiekin batera dantzan ari zela biribilean. Eskuari eragin, eta esaten zuen: «Neskatila malapartatuak!».

Txitxikoven zaldiei ere gustatu zitzaien bizitegi berria. Bai troikaren erdiko zaldi zuri-horixkari, bai ezkerreko laguntza-zaldi gaztainkara argiari —Kontseilari zeritzonari, alegia—, eta are eskuineko izpildunari ere —Selifanek «maltzurra» esaten zion horri, hain zuzen—, oso atsegina iruditu zitzaien Tentetnikoven egoitzako bizitza, izugarri gozoa oloa eta ezin erosoagoa zalditegia. Elkarrengandik banandurik zeuden, tartean hesitxo bana zutela, baina, zorionez, elkar ikusi ahal zuten hesitxoaren gainetik, eta, halatan, baten bati —are urrunenari ere— irrintzika hasteko gogoa pizten bazitzaion, besteek berehala erantzun ahal zioten.

Hitz batean, etxean bezala sentitzen ziren denak han. Beharbada, irakurlea harriturik egongo da Txitxikovek artean ez zuelako zorioneko arimen aipamenik egin. Bada, bururatu ere ez zitzaion egin! Pavel Ivanovitx oso zuhur bihurtu zen kontu horri zegokionez. Munduko ergelik ergelenekin tratuan ibiltzea egokituko balitzaio ere, ez lieke tupustean eta besterik gabe horren berririk emango. Nolanahi ere, Tentetnikovek liburuak irakurtzen zituen, filosofatzen zuen, gauza guztien arrazoiak eta zergatikoak azaltzen saiatzen zen beti... «Ez, deabruak daramala! Agian, hobe nikek gaiari beste mutur batetik helduko banio!» Horrela pentsatzen zuen Txitxikovek. Mendekoekin askotan hitz egiten zuenez, haiengandik jakin zuen ezen, garai batean, nagusia sarritan joaten zela handik hurbil bizi zen jeneral baten etxera, jeneralarenean bazela andereño bat, atsegin zitzaiola andereñoa nagusiari, eta orobat nagusia andereñoari... baina gero, ustekabean, istiluren bat gertatu zela-eta, etsaitu eta elkarrengandik bereizi zirela. Bestetik, konturatu zen Andrei Ivanovitxek elkarren antz handia zuten halako burutxo batzuk pintatzen zituela askotan, arkatzez zein lumaz. Egun batean, bazkalostean, ohi bezala hatz batez zilarrezko toxa ardatzaren inguruan birarazten ari zela, honela mintzatu zen:

— Zuk dena daukazu, Andrei Ivanovitx, gauza bat izan ezik.

— Zer, gero? —galdetu zuen Tentetnikovek, ke-hodeitxo kizkur bat jaregiteaz batera.

— Emaztea —esan zuen Txitxikovek.

Andrei Ivanovitxek ez zuen deus esan. Hortxe amaitu zen elkarrizketa.

Txitxikovek, amore eman gabe, beste abagune bat bilatu zuen, eta, afaltzen hasi baino lehentxeago, honetaz eta hartaz hitz egiten ari zirela, bat-batean esan zuen:

— Egia esan, Andrei Ivanovitx, ezkontzeak ez lizuke batere kalterik egingo.

Tentetnikovek ez entzunarena egin zuen; bazirudien gogaikarri zitzaiola gai hori aipatze hutsa.

Txitxikovek ez zuen amore eman. Hirugarren aldiz, beste abagune bat bilatu zuen, eta afalostean esan zion:

— Izan ere, zure egoera zenbat eta sakonago aztertu, orduan eta argiago ikusten dut ezkondu beharra daukazula: hipokondrian erortzen ari zara.

Zela Txitxikoven hitz haiek aurrekoak baino limurgarriagoak izan zirelako, zela Andrei Ivanovitxen gogo-aldartea irekitasunerako bereziki gertu zegoelako, kontua da hasperen egin zuela, eta, piparen kea gorantz igorriz, esan: «Edozertarako ere, zorte oneko jaio beharra dago, Pavel Ivanovitx». Eta zehatz-mehatz kontatu zion nola egin zuen jeneralaren ezaupidea eta nola hautsi zen haien adiskidetasuna.

Hasi eta buka entzun zuen Txitxikovek gertatutakoaren kontakizuna, eta zor eta lor geratu zen ikusi zuenean hi hitz soilak eragin zuela istorio hura. Apur batean Tentetnikovi begietara zorrotz so egin, eta ondorio hau atera zuen: «Ergel hutsa duk!».

— Andrei Ivanovitx, mesedez! —esan zion, bi besoetatik heldurik zeukala—. Hori iraintzat hartzea ere! Nondik nora da iraingarria hi hitza?

— Hitza bera ez da iraingarria —esan zuen Tentetnikovek—; hitzari emandako zentzua, hitz hori esateko erabilitako doinua, horixe da iraingarria. Hik zera esan nahi du: «Gogoan izan hutsaren hurrena haizela; inguru honetan hi baino hoberik ez dagoelako bakarrik onartzen haut etxean, baina Juziakina edo beste printzesaren bat etorriz gero, badakik non dagoen hire tokia: kale gorrian». Horra zer esan nahi duen!

Hori zioelarik, Andrei Ivanovitxek, zen bezalako lasaia eta otzana, bi txinpart eginik zeuzkan begiak, eta sentimena mindu dioten gizonaren haserrea atzematen zitzaion ahotsaren doinuan.

— Eta zentzu horretan esan balu ere, zer? Zergatik gaizki hartu? —esan zuen Txitxikovek.

— Nola? —esan zuen Tentetnikovek, begirada Txitxikoven begietan josirik—. Horrelako jokabidearen ondotik, haren etxera joaten jarraituko nuela uste duzu?

— Zein jokabidez ari zara, gero? Hori ez da jokabidea! —esan zuen Txitxikovek.

«Bai gizon bitxia Txitxikov hau!», pentsatu zuen Tentetnikovek bere artean.

«Bai gizon bitxia Tentetnikov hau!», pentsatu zuen Txitxikovek bere artean.

— Ez, hori ez da jokabidea, Andrei Ivanovitx, hori jeneralen ohitura besterik ez da: hi esaten diote mundu guztiari. Eta, gainera, merezimedu ugariko gizon ohoragarri batek ez al du zilegi hori?

— Hori besterik da —esan zuen Tentetnikovek—. Buruiritzia, harroputza eta jenerala izan beharrean, zaharra eta errukarria balitz, onartu egingo nioke hi esatea; are gehiago, ohore handitzat hartuko nuke.

«Ergela alaena! —pentsatu zuen Txitxikovek bere kolkorako—. Edozein arloteri, onartu egingo liokek, baina jeneral bati ez!» Eta, gogoeta hori egin ondoren, goraki ihardetsi zion:

— Ondo da; demagun hark irain egin dizula, baina zuk ordaina bihurtu diozu: kito zaudete. Zentzuzkoa iruditzen al zaizu huskeria batengatik betiko etsaitzea! Egundo horrelakorik! Zergatik bertan behera utzi hasi berria den harreman bat? Behin jomuga aukeratuz gero, zuzenean jo behar da hara. Zergatik hartu kontuan inoren erdeinua? Gizakiak beti erdeinatzen du nor edo nor; gaur egun, mundu osoan ez zenuke aurkituko inor erdeinatzen ez duen gizabanakorik.

Hitz horiek entzun zituenean, zer esan ez zekiela geratu zen Tentetnikov; harriduraren harriduraz, Pavel Ivanovitxi begietara so egin, eta bere artean pentsatu zuen: «Benetan ohiz kanpokoa Txitxikov hau!».

«Bai gizon xelebrea Tentetnikov hau!», pentsatu zuen Txitxikovek bere artean.

— Ondo baderitzozu, saiatuko naiz arazoa konpontzen —esan zuen goraki—. Harengana joan ninteke azaltzera gaizki-ulertu bat izan dela, gaztea zarelako gertatu dela hori, oraindik ez dituzulako ondo ezagutzen jendea eta mundua.

— Ez nago prest haren aurrean burua makurtzeko! —esan zuen Tentetnikovek irmoki.

— Jainkoarren, ez dizut burua makurtzeko eskatzen! —esan zuen Txitxikovek, gurutzearen seinalea eginez—. Azalpenak eman nahi ditut, bitartekari zentzudun gisa, inori burua makurrarazteko asmorik gabe... Barkazkidazu, Andrei Ivanovitx, nire asmo onak eta zuri laguntzeko ahalegina, ez nuen uste [nire] hitzak hain zentzu iraingarrian hartuko zenituenik!

— Barkadazu zuk niri, Pavel Ivanovitx, nirea da errua! —esan zion Tentetnikovek, hunkiturik, esker onez bi besoetatik heltzen ziola—. Estimatzen dizut hain laguntza asmo onekoa, benetan! Baina utz dezagun elkarrizketa hau, hemendik aurrera inoiz ez dugu gai honetaz berriro hitz egingo.

— Orduan, besterik gabe joango naiz jeneralarenera —esan zuen Txitxikovek.

— Zertara? —galdetu zuen Tentetnikovek, harriturik Txitxikovi begira.

— Gizalegezko diosalak egitera —esan zuen Txitxikovek.

«Bai gizon bitxia Txitxikov hau!», pentsatu zuen Tentetnikovek.

«Bai gizon bitxia Tentetnikov hau!», pentsatu zuen Txitxikovek.

— Nire britxka oraindik konpondurik ez dagoenez —esan zuen Txitxikovek—, utziko zenidake zure kalesa erabiltzen? Bihar goizean joango naiz haren etxera, hamarrak aldera.

— Nola ez! Gizon zuzena zara, aukera ezazu nahi duzun zalgurdia. Hemen, zeure eskumenean duzu dena.

Elkar agurtu, eta lotara joan ziren, bestea oso bitxia zela pentsatzen biak.

Biharamunean, zaldiak ekarri zizkiotenean, jauzi batez igo zen Txitxikov kalesara, militarrak bezain zalu ia, eta, soinean frak berria, gorbata zuria eta txalekoa jantzirik zeuzkala, jeneralari gizalegezko diosalak egitera joan zen, eta gauza zinez harrigarria jazo zen orduan: aspaldian sentitu ez bezalako ezinegona sumatu zuen Tentetnikovek ariman. Halako urduritasun larri bat jabetu zen haren pentsamenduen ildo herdoildu eta logaletuaz. Bat-batean, kirioen dardar bizi batek bortizki inarrosi zizkion sentimendu guztiak, ordu arte alferraren nagitasun zabarrean murgildurik eduki baitzituen. Dibanean esertzen zen, leihora hurbiltzen zen, liburu bat hartzen zuen, hausnartzen saiatzen zen —alferrikako saioak!, ez baitzitzaion ideiarik etortzen burura. Ezertan ez pentsatzeko ahaleginak ere egiten zituen: alferrikako ahaleginak!, buruko zoko-bazter guztietan atergabe sortzen baitzitzaizkion pentsamendu-antzeko puska itxuragabe batzuk eta ezin konta ahal oldozpenen muturrak eta buztanak. «Hau egoera bitxia!», esan zuen berekiko, eta, leihora hurbildurik, hariztia zeharkatzen zuen bidera begiratu zuen, eta kalesa gero eta urrunagoak harroturiko hautsa begiztatu zuen bidearen amaieran, artean ez baitzuen lurrera jaisteko astirik izan. Baina utz dezagun Tentetnikov eta goazen Txitxikoven atzetik.

"Nikolai Vasilievitx Gogol / Arima hilak" orrialde nagusia