LEHEN PARTEA

        Hamar t'erdiak. Beste behin ere..., goizegi prestatu naiz. Nire lankide Brague-k, pantomiman hasi nintzenean lagundu zidanak, sarri aurpegiratzen dit hitz biziekin:

        — Utikan, amateurkume madarikatu hori! Sua ipurdian dunala habil beti. Hiri kasu egitera, zazpi t'erdietan egingo geniken hondoko makilajea, zizka-mizkak irentsiz batera...

        Hiru urtez music-hall eta antzerkian ihardun izanak ez nau aldatu, goizegi prestatzen naiz beti.

        Hamaikak hogeita bost gutxi... Zabaltzen ez badut liburu hori, behin eta berriro irakurritakoa eta azal-apainen arasa gainean botata dagoena, edo eta neskameak nire betile-lapitzaren puntaz zirriborratzen zuen «Paris-Sport»a, neure buruarekin bakarrean geratuko naiz, aurrez-aurre dudala emakume aholku-emaile makilatu hori, ispiluaren bestealdetik, halako ore koipetsu eta moreaz igurtzitako betazalen azpitik, begi sakonez begiratzen didana. Masaila gorri-biziak ditu, lorategietako geranioen kolore berekoak, ezpain gorri-beltzak, distiratsuak, eta bernizatu-antzak... Luzaro begiratzen dit, eta badakit hitz egingo duena... Esango dit:

        Heu al hago hor?... Hor, bakar-bakarrik, esku alfer, ezinegon eta atxiloturikoek inizial elkarri lotuez, irudi lizun eta lañoz apainduez, lardaskatu dituzten horma zuriekiko kaiola horretan? Igeltsuzko horma horietan, azkazal gorrituek, hireak bezalakoek, jende zapuztuen ezagumenik gabeko deia idatzia diten. Hire atzean, emakume-esku batek «Marie» zizelatua din... eta izenaren bukaerak izenpe sutsua egiten din, oihu baten antzera gora egiten duena... Heu al hago hor, bakar-bakarrik, dantzarien hankek lanean dabilen errota baten zolaren gisan inarrosten duten sabai burrunbari horren azpian? Zergatik hago hor, bakar-bakarrik?, eta zergatik ez beste nonbait?

        Bai, ordu argi eta galgarria da... Nork joko ote du aldagelako atea, zein aurpegi jarriko ote da nire eta ispiluaz bestealdean zelatan daukadan emakume aholku-emaile azal-apainduaren artean?... Halabeharrak, adiskide eta nagusi dudanak, beste behin ere bidali nahiko ote dizkit bere erreinu desordenatuko jeinuak. Harengan baizik ez dut dagoeneko federik, bai eta neure buruan ere. Harengan batez ere, hondatzen naizenean berak heltzen baitit eta ur gainera ateratzen eta astintzen, haginaz azala gero eta gehiago zulatzen didan salba-txakur baten antzera... Halako moldez non jadanik ez diodan, etsiak hartzen nauen aldiro, neure azkenari itxaroten, baizik eta menturari, hots, neure egunen katea, kate-begi liluragarria bera, berriro ere lotuko duen mirari xume arruntari.

        Fedea da, fedea da izan ere, bere itsutasun batzuetan gordearekin, bere uko-egiteen jesuitismoarekin, setaz itxaron behar horrekin, aldarrika egiten dugun garaian: «—Denek abandonatzen naiten!» Benetan, nire nagusiak, halabeharrak, nire bihotzean beste izen bat eramango lukeen egunean, katoliko bikaina izango nintzateke.

        Hau dardara gaur arratsean zolak darabilena! Ageri da hotz egiten duela: dantzari errusiarrak berotzen ari dira. Denok batera, txerrikumeen ahots zorrotz eta erlatsaz, «You!» oihukatzen dutenean, hamaikak eta hamar izango dira. Nire erlojuak ez du hutsik egiten, bost minutu baino ez da hilabetean atzeratzen. Hamarrak: banoa; Madame Cavallier-en kanta-saioa: Le Petits Chemineux, Le Baiser d'adieu, Le petit quéqu'chose, hiru kanta. Hamarrak eta hamar: Antoniew eta bere txakurrak. Hamarrak eta hogeita bi: tiro-hotsak, zaunkak, bukatu da txakurren saioa. Burdinazko eskaileraren kirrinka, eta norbaiten eztula: Jadin behera dator. Biraoka ari da eztul eginez bidenabar, eztul egiten duen aldiro soinekoaren azpildura zapaltzen duelako, erritua da... Hamaikak hogeita bost gutxi: Bouty fantasista. Hamaikak hamahiru gutxi: dantzari errusiarrak, eta, azkenean, hamaikak eta hamar: neu!

        Neu... Hitz hau gogoan nerabilela, erlojuari begiratu diot oharkabean. Neu naiz, hargatik, hor dagoena, malba-gorriz mozorrotua, begiak urtzen hasia den koroa urdin koipetsu batez inguratuak... Aurpegi guztia urtu arte itxarongo ote dut? Azkenean errainu guztitik halako isuri tindatu bat, ispiluari malko lohitsu luze baten antzera itsatsia, besterik geldituko ez balitzait?...

        Bat izoztu egiten da hemen, gero! Pitzatzen den isurgaiaren pean, bata bestearen aurka igurtzitzen ditut neure esku hotzez urdinduak. Bai, horixe! Berogailuaren hodia hormatuta dago; larunbata da, eta, larunbatean jende arruntari, jende zalapartatsu eta mozkortuxeari enkargatzen diote hemen aretoa berotzea. Ez dira artisten aldagelez oroitu.

        Ukabilkada batek atea inarrosi eta belarriak berak hasten zaizkit dardarka. Neure lankide Bragueri ireki diot, hor dator Errumaniako bide-lapur jantzia, beltzaran eta arduratsu.

        — Geure txanda, ba al dakin?

        — Badakit. Bazen garaia! Hotzak akabatzen nago hemen!

        Antzeztokira igotzen den burdinazko eskaileraren goialdean, berotasun gozo lehorrak, hautsez beteak, biltzen nau beroki atsegin eta zikin baten antzera. Braguek, arreta handiz beti, dekorazioa zaindu eta atzeko oihala —eguzkiaren sarrera— altxatzen duen bitartean, han nabil ni, konturatu ere egin gabe, begia oihaleko eraztun argitsuari erantsita.

        Larunbateko areto ona da hau auzoko café-concert maite honetan. Areto beltz bat, argigailuek erabat argitu ezin dutena, eta non ehun libera eman litezkeen alkandora-lepokoren bat aurkitze aldera besaulkien hamargarren lerrotik hasita bigarren solairuraino! Ke gorrista bat dabil igeri horren guztiaren gainean, tabako hotzaren eta jendeak muturreraino erretzen duen tabakorri merkearen usain nazkagarria dariona... Eszena-aurreek, ostera, lau beztigailu dirudite... Larunbat ederra da! Alabaina, Jadin txikiaren esamolde gogorraren arabera: «—Bost axola zait, niri ez didate sarreren arabera ordaintzen!

        Gure oberturako lehenengo doinuak entzutearekin lasaitua eta lanari lotua sentitzen naiz, arindua eta arduragabetua. Ukondoak oihalezko balkoian jarririk, begi barez aztertzen dut laster neure belaun biluziak ibiliko ditudan oholtza estaltzen duen graka —zapaten lokatza, hautsa, txakur-ileak, erretxina zapaldua—, eta moko-belar artifizial gorri baten urrina hartzen dut. Minutu horretatik aurrera, ez naiz jadanik neure buruaren jabe, dena ondo doa! Badakit ez naizena dantzatzen eroriko, orpoa ez zaidana gonaren azpildurari eratxekiko, plaust jausiko naizena Braguek jipoiturik, ukondoak eraitsi eta sudurra maztaildu gabe, horregatik. Hala-hola adituko diot, lasaitasuna galdu gabe, makinista txikiari, unerik dramatikoenean bastidorearen atzean guri barre eragiteko puzkar hotsak imitatzen... Argi zakarrak eraman egiten nau, musikak nire keinuak gidatzen, halako diziplina misteriotsuak azpiratzen nau eta babesten. Ondo doa dena.

        Oso ondo doa dena! Larunbat gaueko gure publiko ilunak ardaila handi batekin ordaindu digu bapo, txistu, oihu eta lizunkeria amultsuen artean, eta nik, aho ertzean bete-betean emanda, bi soseko krabelin horien sortatxo bat jaso dut, emakume lore-saltzaileak, tindatzeko, karmin-urez bustitzen dituen krabelin zuri ihartu horietakoena... Atorraren paparrean jarrita daramat; piper beltzaren eta txakur bustiaren urrina dauka.

        Eman berri didaten gutun bat ere hartu dut:

        Madame, orkestrako lehenengo lerroan nengoen; mimorako duzun talentua ikusirik ziur nago beste batzuk ere, are bereziago eta liluragarriagoak, badauzkazula; emaidazu, arren, gaur gauean zurekin afaltzeko atsegina...

        «Fontanges-eko markesa» sinatuta dago; bai, Jainkoa; eta Deltako Kafetik idatzita... Zenbat aitonen semek, batek aspaldi iraungitzat jotzen zituen familia nobleetakoek, aukeratzen dute Deltako Kafea bizitokitzat?... Itxura guztien aurka, Fontangeseko markes honengan Lavallière-ko konde baten halako ahaidetasun hurbila sumatzen dut, hain zuzen ere joan den astean bere kabian «five o'clock» bat eskaini zidanarena. Trufa arruntak, zinez, baina bizitza ederraren amodio ameslaria, leinu zaharren begirunea ezagun dutenak bonet itxuragabetuak darabiltzaten txori-galduen auzo honetan.

        Ohi bezala, sartu eta hasperen handi batez itxi dut neure behebarruko atea. Nekearen, pausaldiaren, atsedenaren hasperena, ala bakardadearen estuasuna ote? Ez dezagun azter, ez dezagun azter!

        Zer ote dut, bada, gaur gauean?... Abenduko lanbro hori da, hotz-hotza, isekitako izotz-dilistez osatua, argi-koroa irisatua iduri, gas-kriseiluen inguruan dar-dar egiten duena, ezpainetan kreosota-gustuz urtzen dena. Eta gero, bizi naizen auzo berri honek ere, Les Ternes-en atzean behingoan zuri-zuria agertuak, begitartea eta gogoa histen ditu.

        Gas berdeskaren pean, nire kalea, ordu hauetan, halako zirriparra krematsu, pralinatu, marroi-moka eta karamelu horiduna da, halako mahai-azken hondatu, urtu, harri-koskoen turroia igeri dabilena. Nire etxeak berak ere, kalean bakar-bakarrik, «egiazko ez denaren itxura dauka». Baina horma berriek, trenkada meheek, prezio apalean, behar bezain gerizpe atsegina eskaintzen digute nire moduko «andere bakartiei».

        «Andere bakartia» zarenean, esan nahi baita aldi berean etxe-jabeen piztia beltza, ikara eta paria, topatzen dena hartzen da, ahal duen tokian etzaten da bat, gela egin berrien hezea xukatzen da...

        Ni bizi naizen etxeak aterbe urrikaltsua ematen dio «andere bakartien» kolonia handi bati. Behebarruan, Young daukagu, «Young-Automobiles»-ekoaren amorante ofiziala; gainean Bravailles-eko kondearen neska laguna, guztiz «erretiratu» omen dena; gorago, bi ahizpa ilehorik, egunero-egunero, industrian-diharduen-oso-gizon-egoki baten bisita jasotzen dute; oraindik gorago, neskatxa parrandazale beldurgarri bat bizi da, gau eta egun fox-terrier amorratu baten iskanbila ateratzen duena: garrasiak, piano-soinuak, kantak, leihotik botatako botila hustuak:

        — Etxeko lotsakizuna da, esan zuen egun batean Mme Young-Automobilesek.

        Azkenean, ni neu nago behebarruan, oihurik bat ere egiten ez duena, pianoa jotzen ez duena; gizonezkorik apenas —eta are gutxiago emakumezkorik— hartzen ez duena... Laugarreneko lilitxoak zarata handiegia ateratzen du, eta nik behar baino gutxiago: andere atezainak bat ere lotsa barik esan ohi dit:

        — Bitxia da, inoiz ez dakigu etxean zauden edo ez, ez zaitugu entzuten. Inork ez luke artista zarenik esango!

        Ai! Abenduko gau honen zatarra! Iodoformo-usaina dario berogailuari. Baldine-ri ur beroaren botila ohean jartzea ahantzi zaio, eta nire txakurrak berak ere, aldarte txarrez, purrustaka, hozpera, begirada zuri-beltz bat botatzen dit ozta-ozta, bere zaretik irten gabe. Jainkoarren! Ez dut garaitiazko arkurik eskatzen, ezta argiteriarik ere, baina edozein eratara ere...

        Oi! Alferrik da inoren bila hastea, txokoetan, eta ohearen azpian, inor ez dago hemen, ni ez beste inor. Logelako ispilu handiak ez dit dagoeneko music-halleko ijitoaren irudi apaindua bidaltzen, ni baizik ez nau islatzen...

        Hementxe nago, bada, naizen bezalakoxea! Gaur gauean ezin itzuri egingo diot, ispiluarekin topo egitean, ehun aldiz alde batera utzi, onetsi, ihesi joan, berriro hasi eta etendako bakar-hizketari... Ai, ene; aldez aurretik igartzen dut jolas guztien hutsalkeria. Gaur gauean ez dut logalerik izango, eta liburuaren xarmak, —Oi! Liburu berria, liburu berri-berria zeinaren tinta hezearen eta paper berriaren lurrinak ikatzarena, lokomotoreena, abiamenena, gomutarazten baititu!— liburuaren xarmak ez dit burutik alde egingo...

        Hementxe nago, bada, naizen bezalakoxea! Bakarrik, bakarrik; eta bizitza guztiko, inondik ere. Dagoeneko bakarrik! Oso goiz da. Umiliaturik sentitu gabe, hogeita hamar urte beteak ditut dagoeneko; ezen honako aurpegi honek, nireak, bizi ematen dion itxuragatik baizik ez du balio, eta begiradaren koloreagatik, eta bertan jolasean dabilen irribarre mesfidatiagatik, Marinetti-k nire gaiezza volpina deitzen duenagatik... Gaiztakeriarik gabeko azeria, oilo batek erraz atzeman lezakeena! Gutiziarik gabeko azeria, segadaz eta kaiolaz baizik oroitzen ez dena... Azeri alaia, bai, baina ahoaren eta begien ertzek gogoz besteko irribarrea marrazten diotelako. Musikaren soinura, gatibu, dantzan ibili delako nekaturiko azeria.

        Egia da, alabaina, azeria ematen dudala! Baina azeri pollit txintxo bat ez da itsusia, ezta?... Arratoi itxura ere badudala esaten dit Braguek, muturtxoa luze-luze jartzen dudanean, betazalak keinatuz hobeto ikusteko... Ez daukat zertan haserreturik horregatik. Ai! Ez dut, ez, bat ere atsegin aho atsekabetu hori eta sorbalda hondatu hori ikustea, ezta gorputz ilun hori guztia ere, hanka baten gainean eroririk pausatua dagoena!... Horra hor ile negarti batzuk, kizkurrak lautuak, laster luzaro eskuilatu beharko ditudanak beren kastore-kolore distiratsua bihurtzeko. Horra hor lapitz urdinezko kiribil bat gordetzen duten begiak, eta tindu gorriak marra bat duda-mudazkoa utzi duen azkazalak... Berrogeita hamar bat minutu eder eman behar ditut gutxienez bainatzen eta garbitzen...

        Ordu bata, dagoeneko... Zeren zain nago? Zigorkada txiki bat, mikatz askoa, noiz emango ote didaten, abere setatsua berriro abiarazteko... Inork ez dit emango baina, izan ere... izan ere bakar-bakarrik nago eta! Bai ondo ikusten dela, nire irudia inguratzen duen lauki luze honetan, bakarrik bizitzeko ohitura daukadala dagoeneko!

        Bisitari axolakabe batentzat, hornitzaile batentzat, are Blandinerentzat, nire neskamearentzat, ere, zuzendu egingo nuke kordokatzen den garondo hori, zeharka pausatzen den aldaka hori, bata bestearekin elkartuko nituzkeen esku huts horiek. Baina, gaur gauean, hain nago bakarrik...

        Bakarrik! Horretaz kexu naizela ematen du, zinez!

        — Bakarrik bizi bahaiz, esan zidan Braguek, hik horixe bera nahi dunalako dun, ezta?

        Jakina, «horixe bera» nahi dut nik, edo «hori» nahi dut, laburrago esanda. Halaz guztiz, hara... bakardadea egun batzuetan, nire adineko izaki batentzat, askatasunez mozkortzen duen ardo hordigarria da, halako bizkorgarri garratza besteetan, eta burua hormen aurka jaurtikitzen duen pozoia bestetzuetan.

        Gaur gauean, zinez nahi nuke ez aukeratu. Duda egitearekin kontentatu nahi nuke, eta ezin esan izan nitaz jabetuko den ikara, neure izara hotzen artean sartzean, beldurrezkoa ala pozezkoa izango ote den.

        Bakarrik... eta aspalditik. Amor ematen baitiot, orain, bakar-hizketaren ohiturari, txakurrarekin, suarekin, neure irudiarekin solas egiteko ohiturari... Keria hau espetxeratuez, preso zaharrez jabetzen da; ni, ordea, libre naiz... Eta neure kautan hitz egiten badut, neure pentsamenduari neurri emateko, hura idazteko premia literarioagatik egiten dut.

        Neure aurrean, ispiluaren bestealdean, errainuen ganbara misteriotsuan, «porrot egin zuen emakume idazle» baten irudia daukat. «Antzerkia egiten dudala» ere esan ohi dute nitaz, baina inoiz ez didate antzezle deitzen. Zergatik? Ñabardura zolia, niri gradurik ez aitortu nahia, publikoaren eta nire adiskideen aldetik, alabaina neuk aukeratu dudan karrera honetan... Porrot egin zuen emakume idazlea: horixe behar dut, denentzat, izaten jarraitu, jadanik idazten ez dudan honek, idaztearen plazerrari, luxuari uko egiten diodan honek...

        Idaztea! Idatzi ahal izatea! Esan nahi baitu orri zuriaren aurreko ametsaldi luzea, ohargabeko zirriborroa, lumaren jolasak tinta-orbain baten inguruan jira eta bira dabilela, ele akastunari ausikika, hura haztatuz, gezi txikiez laztuz, antenez, zangoez apainduz, harik eta bere hitz-eite irakurgarria galtzen duen arte, ametsetako intsektu bilakatua, tximeleta sorgindua bailitzan hegaldatua.

        Idaztea... Hots, leihoak zilarrezko tinta-ontzian egiten duen errainuak harrapaturiko, hipnotizaturiko begirada; masailetara, bekokira igotzen den sukar jainkotiarra, zorioneko heriotza batek idazten duen eskua paperean izozten duen bitartean. Esan nahi baitu, halaber, ordua ahaztea, dibanaren barreneko nagikeria, neurririk gabeko asmakuntza nondik bat irteten baita abaildurik, tenteldurik, baina baita jadanik ordainsaria jasorik eta zenbait altxorren jabe ere, orri orbaingabean, lanpararen azpian babesten den argi-inguru txikian, astiro-astiro isurtzen diren altxorren jabe, alegia...

        Idaztea! Amorruz nork bere barrua paper tentagarrian osorik hustea; hain azkar, hain azkar non batzuetan eskua borrokari lotu eta pafaka hasten baita, gidari duen Jainko pairugabeak unarazirik... eta biharamunean, urrezko erramuaren ordez, ordu distiragarri batean miragarriro ernerik, sasi eihar bat, lore galdu bat edireitea.

        Idaztea! Alferren gozamena eta sufrikarioa! Idaztea!... Izaten dut, bai, aspalditik aspaldira, oharrak hartu eta gauzak adierazi beharra, bizia udako egarriaren antzera... Berriro ere heltzen diot lumari, joko galgarri eta etsipengarriari ekiteko punta bikoitz eta okertuaren pean, adjektibo distiratsua, iheskorra, erakargarria atzeman eta finkatzeko... Larrialdi labur bat besterik ez da, orbain baten hazkura...

        Denbora gehiegi behar da idazteko! Eta gainera, ni ez izan Balzac gero... Eraikitzen dudan ipuin hauskorra apurtu egiten da hornitzaileak hots egiten duenean, zapatariak bere kontua dakarrenean, eskudunak, eta abokatuak, telefonoz deitzen dutenean, antzerki-agenteak bere bulegora joateko deitzen didanean «saio bat egiteko hoberen-hoberenetarikoak izan bai, baina sobera ordaintzeko usantzarik ez duten jende batzuen etxean».

        Alabaina, bakarrik bizi naizenetik, aurrena bizi egin behar izan dut, hurrena dibortziatu, eta gero bizitzen jarraitu... Horrek guztiak ihardun bat, burugogortasun bat ezin sinetsizkoa eskatzen du... Eta nora iristeko? Ez ote dago niretzat beste porturik honako ganbara arrunt hau, partzaileriazko Louis XVI. tankerakoa, baino; ez beste geldiunerik bekoz-bekoz pausatzen natzaion ispilu zeharka-ezinezko hau baino?...

        Bihar igandea da: matinée-a eta soirée-a «Empyrée-Clichy»n. Ordu biak, dagoeneko!... Lotarako ordua, porrot egin zuen emakume idazle batentzat.

        — Mugi hadi! Jainkoarren, mugi hadi! Jadin ez zagon hemen!

        — Zer? Ez dagoela hemen? Gaixorik al dago, bada?

        — Gaixorik? Bai! Jaiz eta festaz!... Axola gutxi horrek guretzat: hogei minutu lehenago irten behar dinagu!

        Brague, mimoa, bere gelatxotik agertu berri zait pasaeran, beldurgarri bere makilaje kakiaren pean, eta ni lasterka noa neure aldagelarantz, lazturik, lehen aldiz neure bizitzan, berandu iritsiko ote naizen beldurrez...

        Jadin ez dago hemen! Presa eta korrika nabil urduritasunez dardaraka. Ez baita ibiltzen txantxetan, gure publiko auzotiarra, igande goizetan batez ere! Uzten baldin badiogu, gure zuzendari-bezatzaileak esaten duen bezala, bi numeroren artean bost bat minutuan «goseak egoten», txistuak, zigarro-muturrak, laranja-azalak beren kabuz hasiko dira dantzan...

        — Jadin ez dago hemen... Espero izatekoa zunan hori, egun hauetako batean.

        Jadin dantzari txiki bat da, hain hasi berria concert-ean non oraindik ere ez baitu bere ile gaztainkarak horailtzeko astirik izan; jauzi bat baino ez du egin kanpoko boulevard-etik eszena gainera, hilabetean, kantuan ariz, berrehun eta hamar libera irabazteaz txunditurik. Hamazortzi urte ditu. Zorteak (?) prestatu gabe harrapatu du, eta haren ukondo babesgarriek, gargola gisara uzkurtutako haren gorputz osoak, patu trufari eta zakar baten kolpeak saihesten dituztela ematen du.

        Kaleetako jostuntxo eta musikarien gisan kantatzen du, beste nolabait kanta daitekeela pentsatu gabe. Lañoki bortxatzen du bere kontralto karrakatu eta lazgarria, bere apatxe xurigorri eta muturkorraren gazte-itxurari hain ondo doakiona. Den bezalakoxea, bere soineko luzeegi, edozein tokitan erositakoarekin, bere ile gaztain-kolore kirikolatu ere egin ez dituenekin, bere bizkar oker oraindik ere mihiseriaren otarrea gainean daramala dirudienarekin, hauts zakar batez osoki zuritutako bere ezpainetako ilaunarekin, publikoak adoratu egiten du. Andere zuzendariak, hurrengo sasoirako, «iragarki argidunak» eta bigarren vedettea izatea agintzen dio, soldata igotzearena gero ikusiko dutela. Jadin, eszena gainean, distiraz eta pozez betetzen da. Arratsero-arratsero antz ematen dio, bigarren solairuetako publikoaren artean, haurtzaroko bihurrikerietako lagunen bati eta, ez bat ez bi, hantxe eteten din, hari agur esateko, bere ohiko errepika sentimentala heupada arrai batez, edo eskolume-barre zorrotz batez, edo are izterrean emandako «eskuzarta» batez ere...

        Bera da gaur programan falta dena. Ordu erdi barru, txistuka eta deiadarka hasiko ditun aretoan: «Jadin! Jadin!» eta zatak jotzen, eta basoak astintzen beren mazagranetako goilareekin...

        Gertatu behar zuen. Jadin ez omen dago gaixorik, eta gure zuzendaria marmarka ari da:

        — Zera egongo da gripeak jota! Ohe zikinen batean erorita egongo da! Txaplata ederren bat jarria izango diote! Bestela abisatuko zuen...

        Jadinek auzokoa ez den gourmet bat aurkitua du. Bizi beharra dago... Bizi egiten zen, hargatik, batarekin, bestearekin, denekin... Atzera ikusiko al dut haren gargola-zilueta txikia, berak egiten zituen «modako» soldadu-txano horietako bat bekainetaraino sartua? Atzo gauean artean ere, musaje gaizki hautseztatu bat luzatzen zuen nire aldagelan bere azken sortze-lana erakusteko: «azeri zuri motako» untxi moto bat, meharregia, alde bakoitzean Jadinen belarri txikiak, zurigorriak, tolesten zituena...

        — Atila berbera ematen duzu, esaten zion Braguek, serio oso.

        Jadinek alde egin du... Korridore luzeak, aldagelatxo karratuz zulatutakoak, marmar eta barrezka iharduten du maltzurki: ematen du denek susmatzen zutela ihes hau, nik ez beste guztiek... Bouty, Dranem-ak kantatzen dituen komiko txikia, nire aldagelaren aurrean dabil harat-honat, antropoide gisara margoturik, baso bat esne eskuan, eta profetizatzen entzuten dut:

        — Begibistakoa zen! Nik bost-sei bat egun gehiago ematen nizkion oraindik Jadini, hilabete beharbada! Ugazabandrea gozoa egongo da... Ez du, alabaina, oraindik erabakiko etxe honi ospea ematen dioten artistei hobeto ordaintzea... Gogoan izan esaten dizuedana! Jadin berriro ikusiko dugu: irteeratxo bat da, hori besterik ez. Bere bizimodua duen neska da, sekula ez du jakingo bezero bat gordetzen...

        Atea zabaldu dut Boutyri hitz egiteko, eskuak ur zuritik pasatzen ditudan bitartean:

        — Ez zizun ezer esan alde egin behar ote zuen, Bouty?

        Soinak goratzen ditu, niganantz bihurtzen duela gorila gorriaren mozorroa, begiak zuriz inguratutakoa:

        — Ezin! Ez nau bere ama...

        Hori esanik, xurrut txikiekin hurrupatzen du bere baso esnea, almidoiaren antzeko esne urdinska bat.

        Bouty txiki gaixoa, bere enteritis kronikoa eta bere botila esne ezkutupekoa denean ibiltzen dituena! Bere mozorro gorribizi eta zuria garbiturik, aurpegi erkin eta eztia du, minbera, azkarra, begi eder samurrekoa, eta nagusirik gabeko txakurraren bihotza, beretzat hartuko duena maitatzeko beti prest. Bere gaitzak eta bere ofizio gogorrak lehertu egiten dute, esnez, makarroi irakinez, elikatzen da, eta badaki hargatik indarrik aski aurkitzen hogei minutuz kantatzeko, beltzen dantzak dantzatzeko. Eszenatik irtenda, oholtza gainean erortzen da, leher eginda, segidan bere aldagelara jaisteko gauza ez dela... Haren gorputz zingilak, zerraldo hilik bezala hor, bidea ixten dit batzuetan, eta ni zurrundu egiten naiz ez makurtzeko, hura biltzeko, laguntza eskatzeko. Lankideek eta makinaburu zaharrak kokotsa higitu besterik ez dute egiten handi-itxuraz haren aldamenean, eta esan ohi dute:

        — Bouty, enbarazu handia egiten duen artista da.

        — Tira, tira! Aurrera, bizkor! Ez dute aretoan iskanbila handiegirik atera Jadinengatik. Suerteko gaude gaur!

        Braguek burdinazko eskailerarantz bultzatzen nau; hautsez betetako berotasunak, goiko argiek zoratu egiten naute batera; matinée hau amets asaldatu bat bezala pasatua da, egunaren erdia nik ez dakit nola joana da, gau beteko esnatze, jaikitze azkarren ondotik etortzen den hotz urduria, urdailaren bihurritzea baizik ez dut handik gordetzen. Ordubete barru, afaltzeko ordua izango da, eta gero taxi bat hartu, eta hau berriro hasiko da...

        Eta hilabeteko badaukat horrela! Oraingo ikuskizuna nahikoa gustagarria da; bestalde ere, errebistara arte eutsi beharra dago!

        — Ederki gauden hor, esaten du Braguek: berrogei egun ezertan ere ez pentsatzeko!

        Eta eskuak igurtzitzen ditu.

        Ezertan ere ez pentsatzeko... Hark bezala egin ahal banu! Berrogei egun baditut, urte osoa, bizitza osoa daukat pentsatzeko... Zenbat denbora ibili behar ote dut, music-halletik antzerkira, antzerkitik kasinora, denek, mintzo leunez interesgarri iritzi ohi dioten «dohainik»? Horrez gainera, «mimika zehatza», «mintzaera garbia», eta «plastika akatsik gabea» aitortzen didate. Atsegina da oso. Behar baino aisa gehiago ere bada. Baina... nora darama horrek?

        Ea! Kinka beltz gogor bat ikusten dut etortzen... Lasai eta bihotz ohitu batekin itxaroten diot, haren ohiko aldiei antz eman eta beste behin ere garaituko dudalakoan ziur. Inork ez du ezer jakingo. Gaur arratsean, Braguek keinu egiten dit bere begi txiki sarkorrarekin, hauxe besterik aurkitzen ez duela esateko:

        — Ilargian hago ala?

        Berriro neure aldagelara itzulirik, neure esku odol gorrista batez tindatuak garbitzen ditut, biok, alegia aholku-emaile makilatuak eta nik, begitarte larriz, elkarren dina diren arerioen antzo, elkar neurtzen dugun ispiluaren aurrean.

        Sufritzea... deitoratzea... luzatzea, lo-ezinaz, dibagazio bakartiaz, gaueko ordurik sakonenak: ezingo diot horri itzuri egin. Eta ni horren aurrean nabil, halako alaitasun ilun batekin, izaki oraindik gazte eta sendo baten, hamaika halako ikusitakoaren, baretasun guztiarekin... Bi ohiturak eman didate negarrari eusteko ahalmena: neure pentsamendua gordetzekoak, eta neure betileak maskaroien gisan belztekoak...

        — Sartu!

        Jo berri dute, eta oharkabean soraioturik erantzun dut...

        Ez da Brague, ez da jantzietako andere xaharra, gizon ezezagun bat da, handia, lehorra, beltza, bere buru biluzia makurtu eta dena aldi batez jaulkitzen duena:

        — Anderea, bada astebete zu L'Emprise-n txalotzera etortzen naizela. Barkatuko duzu nire bisitak izan dezakeen... desegokitasun guztia, baina iruditzen zait zure talentuaren aldera eta... zure plastikaren aldera dudan miresmenak... justifikatu egiten duela zure aurrera honen... honen modu arruntean agertzea, eta halaber...

        Ez diot tutik ere esan ergel honi. Izerditan, hatsanturik oraindik ere, soinekoa erdi zabaldurik, eskuak xukatzen ditut hain suminkortasun agerikoaz begiratzen diodala non haren esanaldi ederra bat-batean itzaltzen den, etenik...

        Belarrondokoren bat eman beharko ote diot? Masaila bietan markatu neure hatz oraindik ere ur gorrimin batez bustitakoak? Ahotsa ozendu beharko ote dut eta zapla bota aurpegi zorrotz, hezur hutsezko, bibote beltz batez hornitutako horri teatro-gibeletan eta kalean ikasi ditudan hitz guztiak?...

        Ikazkin tristearen begiak ditu, sarkoi honek...

        Ez dakit zer esaten dioten nire begiradak eta nire isiltasunak, baina haren irudia behingoan aldatu da:

        — Egia da bai, anderea, zozo bat eta gizaseme trauskil bat besterik ez nauzu, beranduegi konturatzen naiz horretaz. Bota nazazu kanpora, tira, ondo merezita daukat, ez ordea zure oinetan neure begirunerik apalenak utzi gabe.

        Agur esaten du berriro, joatera doan... baina bertan gelditzen den gizon baten antzera. Gizonezkoen maltzurkeria lili samar horrekin, bere aldaketaren etekinaren zain geratzen da segundo erdi batez, eta —ni ez izaki, Jainko maitea, hain beldurgarria!— lortu egiten du:

        — Hortaz jendetasunez esango dizut, jauna, gozotasunik gabe esango nizuna: joan zaitez hemendik!

        Barre egiten dut, neskatila ona izanda, atea erakusten diodala. Hark ez du barrerik egiten. Hortxe gelditzen da, bekokia aurrera, eta bere ukabil librea zintzilik dauka, hertsirik. Jarrera horrek itxura ia mehatxugarria, aldrebesa, ematen dio, basamutil ondo ikasiaren halako traka barregarri apur bat astunarekin. Sabaiko lanpara haren ile beltzean, albotik tolesturiko, leun eta lakatu-antzekoan islatzen da; baina haren begiak eskapatu egiten zaizkit, begizulo sakon bien pean atzera eginik...

        Ez du barrerik egiten, desira nauelako.

        Gizon honek ez dit inolako ongirik nahi, nahi nau eta kito. Ez du txantxarik egiteko umorerik, ezta kontu lizunekin ere. Horrek enbarazu egiten dit, azken buruan, eta nahiago nuke... txerbeldua, eroso eta gustura bapo afaldu eta begia orkestraren aurreneko lerroan ederki gozatutako gizonaren paperean...

        Nigana duen irrika sutsuak armatzar pisu batek bezala trabatzen du.

        — Ondo da, jauna! Ez al duzu hemendik joan behar?

        Tarrapataka erantzuten du, iratzarri egin banu bezala:

        — Bai, bai, anderea! Jakina, banoa. Onar itzazu, otoi, nire desenkusak eta...

        — ... eta nire konplimendu eta desiorik adeitsuenak! amaitu dut nik neure gogoaz beste.

        Ez da oso harritzekoa, baina barre egiten du, barre egiten du noizbait ere, alde batera utzia du aztoratzen ninduen bere itxura setatia...

        — Oso atsegina izan zara ni estuasunetik aterata, anderea! Bada oraindik beste gauza bat eskatu nahi nizukeena...

        — A! Ez! Berehalaxe alde egin behar duzu! Ezin ulertuzko bihotzabaltasuna erakutsi dut orain arte, eta bronkitis bat harrapatu ahal nezake labe irazekiak adinako beroa jasanarazi didan soineko hau lehenbailehen eranzten ez badut!

        Erakuslearen muturraz, kanpora bultzatzen dut, berriz ere jarria baitu, neure soinekoa eranzteaz hitz egin dudanean, bere arpegi goibel eta aldaezina... Atea atzera itxi eta morroiloa jarrita, haren ahots moteldu esteiaria entzuten dut eskean:

        — Anderea! Anderea!... Loreak atsegin al zenituen nahi nuen jakin, eta zeintzuk!

        — Jauna! Jauna! Utz nazazu bakean! Nik ez dizut galdetzen zeintzuk diren zure poetarik maiteenak, ezta itsasoa baino mendia nahiago duzun ere! Zoaz bada hemendik!

        — Banoa, anderea! Gau on, anderea!

        Ufa! Gizon zozo demonio horrek kinka beltza moztu du: horrela izan ohi da beti.

        Hiru urte honetan, horra zer motatakoak diren nire amodio-konkistak... Hamaikagarren besaulkiko jauna, laugarren eszenaurreko jauna, bigarren solairuko gigoloa... Gutun bat, bi gutun, lore-sorta bat, beste gutun bat... horixe besterik ez! Isiltasunak berehala kuzkurtzen ditu, eta aitortu beharrean nago ez dutela hor egoskortasun handiegirik erakusten.

        Patuak, aurrerantzean indarrak gobernatuko dizkidanak, badirudi nigandik aldaratzen dituela amoros egoskor horiek, emakume bat are zoparaino bertaraino ere lasterkatzen duten ehiztari horiek... Nik tentatzen ditudanek ez didate maitasun-gutunik idazten. Haien gutun presati, zakar eta trauskilek, haien irritsa ematen dute aditzera, ez haien pentsamenduak... Gizon txiki urrikalgarri bat salbuesten dut, amodio bat hitz-jario eta umiliatua urtzen zuena hamabi orrialdetan zehar. Gazte-gaztea behar zuen izan. Printze Xarmangarria zela egiten zuen amets, gaixo umea, eta aberatsa, eta ahaltsua: «Gosaltzen dudan ardo-dendako mahaian idazten dizut hau guztia, eta burua altxatzen dudan aldiro, neure aurrean, ispiluan, neure mutur zikina ikusten dut...»

        «Mutur zikineko» maitemindu txikiak norbaitengan pentsa zezakeen artean ere, bere jauregi urdin eta bere oihan enkantatuen azpian.

        Inor ere ez dut zain ez loriara, ez aberastasunera, ez amodiora daraman bide batean.

        Ezerk ere ez darama —badakit— amodiora. Bera da norberaren bidean zehar jaurtitzen dena. Betiko itxita uzten du, edo, lagatzen baldin badu, bidea apurturik, eraitsirik uzten.

        Nire bizitzatik geratzen denak berrehun eta berrogeita hamar egur-zati oker eta anitz-koloreko puzzle horietako bat gogoratzen dit. Zotzez zotz, haren hasierako irudia osatzea izango ote dut bada neure lana: hots, etxe baketsu bat basoen erdian? Ez, ez, norbaitek paisaia eztiaren marra guztiak lausotu ditu; ez nuke berriro aurkituko ezta teilatu urdin liken horiz bordatuaren hondakinak ere, ezta mahasti birjina ere, ezta txoririk gabeko oihan sakona ere...

        Zortzi urte ezkondurik, hiru urte banandurik: horra zerk betetzen duen nire bizitzaren herena.

        Nire senar ohia? Denok ezagutzen duzue. Adolphe Taillandy, pastelista. Azkeneko hogei urtean, emakume-portreta berbera egiten du beti: Lévy-Dhurmer-i maileguz hartutako azpi lanbrotsu eta doratu baten gainean emakume bularras bat azaltzen du, zeinaren ile-adatsak, kotoi preziatu baten antzera, aurpegi balusatu bat inguratzen duen. Haragia, lokietan, lepoaren itzalpean, bularren biribiltasunaren gainean, balusatu ukiezin berberaz irisatzen da, urdin, ezpainak tentatzen dituzten mahats ederren balusatua bezala.

        — Potel eta Chabot-ek ere ez dute hobeto egiten! esan zuen egun batean Forain-ek nire senarraren pastel baten aurrean.

        Haren «balusatu» ospetsutik aparte, ez dut uste Adolphe Taillandyk talenturik baduenik. Dena dela, gogo onez aitortzen dut haren portretak, emakumeentzat batik-bat, zoragarriak direla.

        Lehenik, horail ikusten du, ezbairik gabe. De Guimont-Fautru anderearen adatsa bera ere, beltzaran idor horrena, alegia, halako errainu odolkara eta urrekoloreez ederreztatu zuen, zeinak batek bai baitaki nondik etorriak diren eta hartaz —haren begitarte hitsaren gainean, haren sudurraren gainean, hedaturik— emakume veniziar lizungarri bat egiten duten.

        Taillandyk nire portreta ere egin zuen, garai batean... Jendeak dagoeneko ez daki ni naizela, sudur argiko bakante txiki hori, aurpegiaren erdian bere eguzki-orbaina nakarrezko maskara bat bezala daramana, eta oraindik ere oroitzen naiz neure harriduraz, neure burua horren horail atzeman nuenean. Oroitzen naiz pastel horrek eta haren ondotik etorri zirenek izan zuten arrakastaz ere. Han etorri ziren de Guimont-Fautru anderearen portreta, Avelot baroisarena, de Chalis anderearena, Robert-Durand anderearena, Jane Doré kantariarena, gero, modeloen anonimatua dela eta hain ospetsuak ez izan arren, beste batzuk ere helduko zaizkigu: J.R... andereñoarena, S.S... anderearena, U... anderearena, Van O... anderearena, F.W... jaunarena.

        Adolphe Taillandyk, berari hain ondo doakion gizon ederraren zinismo horrekin, hauxe esaten zueneko garaia zen:

        — Neure amoranteak baizik ez ditut modelotzat nahi, eta neure modeloak baizik ez amorantetzat!

        Nik neronek, ordea, gezurrarena beste jeinurik ez nion ezagutu. Ezein emakumek, haren emakumeetarik bat-berak ere ez du, noski, nik bezainbat estimatu, miretsi, haren beldurrez egon eta madarikatu izan behar haren gezurretarako grina. Adolphe Taillandyk gezurra esaten zuen, sukartsu, boluptuosoki, nekaezinez, oharkabean ia. Harentzat, adulterioa gezurraren moldeetako bat —eta ez atseginena— besterik ez zen.

        Gezurretan halako indarrez, halako ugaritasunez, halako emankortasunez joaten zen gora, non adinak ere ez dituen den gutxien agortu. Saldukeria trebea, arreta handi-handiz antolatua, maisutasunezko zitalkeria baten amarru guztiekin hornitua, apailatzen zuen denbora berean, bere kar maltzurrra xahutzen ikusten nuen halako azpikeria trakets, alferrikako, zirtziletan, ipuin funtsik gabeko eta ia ergeletan...

        Berriro aurkitu nuen, esposaturik, zortzi urtetik gora bizi izan nintzen harekin... zer dakit nik hari buruz? Pastelak egiten dituela eta amoranteak dauzkala. Badakit, gainera, egunero-egunero egiten duela halako mirari txundigarria, izatearena alegia, halako gizonentzat, gogoan bere lanbidea besterik ez darabilen «behargina»; halako emakumearentzat, gizatxar liluratzaile eta eskrupulurik gabea, holakoarentzat, maitale aita-gisako bat kasketa labur batekin batean intzestuzko saltsa polit bat nahastekatzen duena, harako beste emakume harentzat berriz, artista aspertua, errea, zaharkitzen hasia, bere udazkena maitemintze ezti batez edertzen duena; bada emakumerik ere zeinarentzat andrezale handi bat, oraindik ere sendoa eta nahi-erara lizuna, horixe besterik ez baita; eta bada gero indioilo sehaska onekoa, eta ondo maitemindutakoa, Adolphe Taillandyk zehatzen, atsekabetzen, gutxiesten, erasiatzen duena, handikien eleberrietako «artista» baten krudelkeria guztiaz.

        Taillandy bera ere limurtzen da, iraganbiderik gabe, halako «artisten», ez konbentzionaltasun gutxiagoko, baina antigoalekoagoen larruaren azpira, zeinek, damatxo ezkondu eta bi haurren ama denaren azken jazargoak garaitzeagatik, lapitzak jaurtitzen baitituzte, zirriborroak urratzen, Gilen II.aren erako biboteak bustitzen dituzten benetako negar-malkoak isurtzen, eta bere feldrozko sonbrerua hartzen Senarantz lasterka joateko.

        Askoz Taillandy gehiago ere badira, sekula ezagutuko ez ditudanak, izugarrienetarik batez hitz egin gabe: Taillandy afera-gizona, Taillandy nahastari eta diru-xixkalaria, ziniko eta ankerra, doilor eta iheskorra aferaren beharren arabera...

        Gizon horien guztien artean, non dago egiazkoa? Horretaz ezer ez dakidala adieraziko dut apalki. Egiazko Taillandyrik ez dela uste dut... Gezurraren jeinu balzakiar honek brastakoan utzi zion, egun batez, ni etsiarazteari, are ni kezkarazteari ere. Behiala, niretzat, halako Makiavelo ikaragarria izan zen... badaiteke ordea Fregoli besterik ez izana.

        Bestalde ere, bide beretik jarraitzen du. Batzuetan, urrikalmendu epel batez, haren bigarren emakumea etortzen zait gogora... Dastatzen ote dihardu oraindik, horretaz pozik, liluraturik, ni garaitu izana deitzen duena? Ez, ordu honetan, igartzen hasia egongo da, izuturik, ezindurik, norekin dagoen esposatuta.

        Jainko maitea! Zeinen gazte nintzen eta nola maite nuen gizon hori! Eta nola sufritu nuen!... Hau ez du minezko heiagora bat, deitore mendekati bat, ez, noizean behin ateratzen zait hasperen hori, hauxe esateko erabiliko nukeen doinuaz: «Jakingo bazenute zeinen gaixorik egon nintzen, orain dela lau urte!» Eta, aitortzen dudanean: «Eran eta hil nahi izateraino jelosturik egon nintzen», beste hau kontatzen duten jendeen antzera egiten dut: «70.ean arratoikia jan nuen, bada...» Oroitzen dira horretaz, baina oroitzapena besterik ez dute gorde. Badakite arratoikia jan zutela, baina ezin dute jadanik beren baitan biziberritu ez izialduraren hotzikara, ez gosearen sukarra.

        Lehenengo saldukerien ondoren, itxarotera eta bizitzera setatzen zen amodio gazte baten errebolta eta manukortzeen ondoren, urguilu eta egoskorkeria amorekaitzez hasi nintzen sufritzen, bai eta literatura egiten ere.

        Iragan hurbil-hurbil batean babesteko atsegin soilarengatik, probintziako eleberri xume bat idatzi nuen, Huntza Horma gainean, irribarretsua, laua eta argia nire herriko aintzirak bezala, amodioaren eta ezkontzaren eleberri xume garbi bat, zozo xamarra, gisakoa oso, eta arrakasta bat ustegabekoa, neurriz gainekoa, izan zuena. Aldizkari guzti-guztietan topatu nuen neure argazkia, Vie moderne-ak bere urteko saria eman zidan, eta, Adolphe eta biok, «Parisko bikoterik interesgarriena» bilakatu ginen, afaltzera gonbidatu beharra dagoena, atzerritar seinalatuei erakutsi beharrekoa... «Ez al dituzue Taillandytarrak ezagutzen? Renée Taillandyk oso talentu polita dauka. —A! Eta gizonak? —Gizonak... Oi! Hura xarmangarria da!»

        Nire bigarren liburua, Amodioaren alboan, askoz ere gutxiago saldu zen. Dastaturik nengoen, hala ere, hura mundura ekartzearekin, idaztearen boluptuositatea, piztia otzandu baten antzera manukortu, lurrean etzanik jartzen den perpausaren aurkako guduka, mugitu gabe itxarotea, hitza behingoz ere xarmantzen duen zelata... Nire bigarren liburukia gutxi saldu zen. Baina jakin zuen, hargatik, —Nola esaten da hori? A! Bai!— letretako «jendeen estimua» nireganatzen. Hirugarrena, «Txoririk gabeko oihana», dela eta, berriz ... Hau ez zen jendearen gogokoa izan eta ez zuen bururik jaso. Huraxe da nik gehien maite dudana, ni neronen «maisu-lan ezezaguna»... Goibel eta nahasi, eta ulertezin, eta luze..., iritzi zioten. Gaur den egunean oraindik ere, hura zabaltzen dudanean, gustu-gustukoa dut, neure bihotz guztiarekin maite dut hor neure burua. Ulertezina? Zuentzat, apika. Niretzat, ordea, haren iluntasun beroa argitu egiten da; niretzat, horrako hitza aski da bizi izandako orduen urrina, margoa ernaberritzeko, ozen eta betegin eta misteriotsu da itsasoa kantuz ari den maskor baten antzo, eta gutxiago maiteko nuke, nik uste, zuek ere maiteko baldin bazenute... Zaudete lasai! Ez dut beste bat halakoa idatziko, ezin nezaken jadanik.

        Beste lan batzuek, beste ardura batzuek, dei egiten didate egun, eta batik bat neure bizimodua ateratzearenak, neure keinuak, neure dantzak, neure ahotsaren soinua urrearen truke kanbiatzearenak... Azkar hartua dut diruaren aztura, eta gustua, emakumezkoek bere-berezkoa duten irritsarekin. Neure bizimodua irabazten dut, hori hala da izatez. Neure ordu onetan, behin eta berriro esaten dut neure kautan, alegeraki, neure bizimodua irabazten dudala! Music-Hallak, non bilakatu bainintzen mimo, dantzari, are aldian-aldiko komediante ere, merkatari txiki prestu eta gogor bat ere egin zuen nitaz, zenbatu, eztabaidan egin eta tratuan aritu beharrez harriturik oso. Emakumerik eskasenak ere laster ikasten duen lanbidea dugu hau, haren askatasuna eta haren bizitza horren menpean daudenean...

        Inork ez zuen deus ulertu geure banantzearekin. Baina ulertu ote zuten zeozer, lehen, nire pazientziarekin, nire konplazentzia luze, koldar eta erabatekoarekin? Ondikotz, lehenengo barkazioa baizik ez da lanak ematen dituen bakarra... Adolphek azkar ezagutu zuen ni eme-arrazarik onenekoa, eme-arraza egiazkokoa nintzela: aurrenekoan barkatu egin zuen emakumea, aurrera abilki eramandako bide batetik, pairatzen duena, ondoren onesten duena, bilakatu zen... Ai! Hura nagusi jakintsua harengan nuena! Nola neurtzen zituen urrikalmendua eta garraztasuna!... Egokitu izan zitzaion, uzkurregi agertzen nintzenean, ni jipoitu izana, baina ez dut uste hartarako gogo gehiegirik izaten zuenik. Gizon haserretuak ez du hain ondo jipoitzen, eta honek, luzetik luzera, bere aipu ona indartzeagatik baizik ez ninduen zafratzen. Dibortziatu ginenean, jendea ez zen erru guztia niri egoztetik urrun ibili, «Taillandy ederra» errugabetzearren, atsegin eman eta traizio egiteaz bakarrik hobendun. Amor emateko zorian egon nintzen, izuturik, neure ohiko manukortasunera berriro ere itzularazirik gure inguruan atera zuten arramantzagatik...

        Zer? Orain dela zortzi urte engainatzen du eta orain bururatu al zaio kexatzen hastea?...

        Adiskide larderiatsu, goi-mailako, «bizitza zer den» badakitenen bisitak jaso nituen; ahaide adinduenak ere izan nituen eta hauxe izaten zuten arrazoibiderik serioena:

        — Zer nahi duzu, ene haur maitea!...

        Zer nahi nuen? Sakonean, oso ondo nekien. Nahikoa nuen horretaz. Zer nahi nuen? Hil, «zoriontsu izateko dena daukan» emakumearen neure bizitza umiliatua luzatzen jarraitu barik; hil, edo miserian erortzeko arriskua izan neure buruaz beste egin aitzin, baina ez berriz ikusi Adolphe Taillandy, ezkon-bizitzaren barruko gauzetarako erreserbatzen zen Adolphe Taillandy, ahotsa goratu gabe, nire gainera bere axuant matrailezur beldurgarria luzatuz, niri hain ondo oharrarazten zekiena:

        — Mothier anderearen portreta hastekoa naiz bihar; atsegina izan eta ez diozu mutur beltz hori gehiago jarriko, ezta?

        Hil, erorikorik okerrenak baino lehen arriskatu, ez ordea gehiago ustegabean harrapatu gutun maspildu bat ezkutatzen duen keinu zakarra, ez telefonotik egindako elkarrizketa faltsuki hutsala, ez ganbarako mirabe konplizearen soa, baina ez gehiago entzun neure buruari esaten, doinu aske batez:

        — Ez al zenuen, bada, aste honetan berrogeitazortzi ordu pasatzera joan behar zeure amarenera?...

        Alde egin, baina ez gehiago neure burua apaldu, egun osoan, neure senarraren amoranteetako bat paseatzera, hark, nik lasaituta, babestuta, beste bat besarkatzen duen bitartean! Alde egin, eta hil, baina ez gehiago egin ez-jakinarena, baina ez gehiago pairatu gauez itxaron beharra, oinak izozten dituen beila, ohe handiegian, ez gehiago hausnartu halako mendeku-asmo goibeltasunean sortu, bihotz sumindu, jelosiaz osoki pozoitutako baten taupadez puztu, gero giltza batek sarrailan egiten duen tirrinta aditzearekin lehertu eta ahots ezagun batek oihu egiten duenean koldarki jabaltzen diren horietarik:

        — Zer? Oraindik itzarrik?

        Nahikoa nuen horretaz.

        Bat ohitzen da ez jatera, hagineko edo tripetako minez egotera, ohitzen da izaki maite baten ausentziara ere, baina ez da jelosiaren aztura hartzen. Eta Adolphe Taillandyk, denean pentsatzen duenak, aurreikusi ez zuena gertatzen da: egun batean, hain zuzen ere Mothier andereari lantegiko diban handian harrera hobea egitearren neure etxetik zakarki bidali ninduen egun batean, ez nintzen itzuli.

        Ez nintzen gau hartan itzuli, ez hurrengoan, ez ondorengoetan. Eta hantxe bukatu zen —edo hasi— nire historia.

        Ez naiz luzaz arituko tarteko aldi ilun eta labur bati buruz, zeinean aldarte zaputz berarekin jaso bainituen gaitzespenak, aholkuak, kontsolazioak, eta are zorionak ere.

        Desanimatu egin nituen menturara alokatutako etxebizitza ñimiño bateko atea jotzera etorri ziren adiskide banaka gogotsuak. Iraindurik, ni ikusteko, irudiz, iritzi publikoari, iritzi publiko sakrosantu, ahalguztidun eta ankerrari, aurre egin behar izan ziotelako, artean ere neure iraganari lotzen ninduen guztia eten nuen, amorrazioak eraginda.

        Hortaz, zer? Bakardadea? Bai, bakardadea, hiruzpalau lagunetik aparte. Burugogorrak, beroriek, aldetik kendu-ezinezkoak, nire purrustada guztiak pairatzera etsituak. Zer gaizki hartu nituen, baina zein maite izan nituen, eta hura beldurra izan nuena, haiek aldentzen ikustean, berriz ere etor ez zitezen!...

        Bakardadea, bai. Ikaratu egin nintzen hartaz, hil dezakeen erremedio batez bezalaxe. Eta gero atzeman nuen ezen... bakarrik bizitzen jarraitu besterik ez nuela egiten. Entrenamendua aspaldi, neure haurtzaroan, hasia nuen, eta nire ezkontzako lehenengo urteek doi-doia eten zidaten: berriz ere hasi zen, garratz, gogor negar egiteko, ezkontzako aurreneko saldukerietatik, eta hori neure historiako hutsalena dut... Zenbat emakumek ezagutu dute bere baitara erretiratze hori, malko oldartuen ondotik etortzen den gibelatze pairakor hori? Justizia hori egiten diet, neure burua balakatzen dudalarik: mina bezalakorik ez dago, ia, emakumea bere mediokritateari gailentzeko gauza izan dadin. Mugagabeko jazarkortasuna dauka hor; hartaz nahi adina eta gehiago balia daiteke hilko ote den beldurrez egon gabe, beti ere funtsgabeko koldarkeria fisikoren batek edo esperantza erlijioso zenbaitek suizidio sinplifikatzailetik aldaratzen badute.

        «Bihozminez hiltzen da... Bihozminez hil izan da...» Mugi ezazue burua, klitxe horiek aditzean, buru bat kupitua bainoago eszeptikoa, alafede: emakumea nekez hil liteke bihozminez. Hain da animalia sendoa, horren zaila hiltzen! Bihozminak jaten duela uste al duzue? Ez, bada. Aise gehiagotan gertatzen dena da, ahul eta eri sortua izanagatik, zain batzuk ezin higatuzkoak lortzen dituela, harrotasun bat ezin beratuzkoa, itxaroteko, disimulatzeko ahalmen bat handitu egiten duena, eta zoriontsuak direnen destaina. Sufrimendu eta disimulazioan, trebatu eta malgutu egiten da, eguneroko soinketa arriskuz beteriko batean bezala... Ezen taigabe baitabil tentaziorik gogorrena, leunena, edergailu guztiez apaindutakoena azaletik ukitzen: mendekatzeko tentazioa, alegia.

        Gerta daitekeena da ezen, ahulegi, ala sobera maitale, hil egiten duela... Mundu osoaren txundigarri eskaini ahal izango du emakumezkoen jazargo harrigarri horren exenplua. Epaileak nekatuko ditu, unarazi egingo ditu azkengabeko audientzietan zehar, leherturik utziko ditu bazterrera, piztia maltzur batek txakur hasiberriak ibilarazten dituen antzera... Zaudete ziur ezen pazientzia luze batek, bihozmin jeloskorki ezkutatu batzuek moldatu, berregin, zaildu dutela emakume hau zeinaz jendeak esaten baitu miraz:

        — Burdinazkoa da!

        «Emakumezkoa» besterik ez, eta nahikoa da hori.

        Bakardadea... askatasuna... nire mimo eta dantzari lan atsegin eta gogaikarria... gihar zoriontsu eta nekatuak, neronek neure jana, neure jantzia, neure alogera irabazteko kezka berria, eta lehengoaren nekea arintzen duena... horra zein izan zen, berehalakoan, bildu nuen saria, baina baita bizi izana eta sufritua nengoen jendartearekiko mesfidantza basa eta higuina ere, gizonezkoarenganako halako beldur ergel bat, gizonezko eta are emakumezkoenganakoa ere bai... Neure inguruan gertatzen zenaren berri ez jakiteko premia erikor bat, neure ondoan jende xehea baizik ez edukitzekoa, kasik pentsatu ere egingo ez lukeena... Eta beste bitxikeria hori ere, oso laster etorri zitzaidana, alegia eszenan baizik ez sentitzearena ni bezalakoengandik bereizirik, gerizaturik, —suzko hesiak denen aurka gordetzen nauela...

        Beste igande bat oraino!... Eta, hotz argiak hotz beltzaren txanda hartu baitu, geure jolasaldi higienikoa egin dugu, txakurrak eta biok, Basoan, hamaiketatik eguerdia bitartean, —bazkariaren ondoren, matinéea izaten da... Animalia honek errekara narama. Hura gabe, metroz joan ninteke Basora, baina egundoko atsegina ematen dit taxiagatik ordaintzen ditudan hiru liberen truke. Beltza, bele bat iduri, distiratu egiten du eguzkitan, eskuilaz eta franelazko zapiaz igurtzirik, eta baso guztia dauka osorik beretzat, zeinaz zalaparta handiarekin jabetzen baita txerri-kurrinkez eta zaunkaka hosto lehor inarrosien artean...

        Igande ederra eta Boulogne-ko baso polita! Geure oihana dugu, geure parkea, Fossette eta biona, alegia, baserria dagoeneko ia ezagutzen ez dugun kalekume arlote hauena... Fossettek nik baino bizkorrago laster egiten du, ni ordea hura baino bizkorrago ibiltzen naiz, eta, «ingurubideko trenaren» jokoan aritzen ez denean, begiak konkor eta ero, mihia kanpoan, nire atzetik etortzen da ehizean bailebilen xaxaka, jendeari barre eragiten dion lauhazka bixi eta urratu batez.

        Lanbro mehe zurigorriak eguzkia iragazten du, paretik mirets daitekeen halako eguzki distiragabea... Soropil biluzietatik intsentsu dardaratsu eta zilarkara bat igotzen da, zizen urrina dakarrena. Beloa sudurrean eratxekitzen zait, eta lasterketak berotutako, hotzak zigortutako gorputz guztia oldartzen zaidan... Egia esateko, zer ote da nigan aldaturik, nire hogeigarren urteaz gero? Neguko antzerako goiz batez, nerabetasunaren ederrenean, ez nintzen ez sendoago, ez malguago, ez animalien modura zoriontsuago?...

        Sinets dezaket, Basoaren barruko nire lasterkak dirauen bitartean... Itzuleran, nire nekea da begiak zabaltzen dizkidana. Ez da jadanik neke berbera. Hogei urtetan, gibelondorik gabe gozatuko nuen neure unadura pasakorrarekin, halako erdi-amets lokartu batean. Nekea, egun, garratza eta gorputzeko halako tristeziari konparatzeko modukoa iruditzen hasia zait...

        Fossette txakur-eme luxuzko eta dena-fazoin jaio zen: platozale amorratua da, eta automobil dotore guztietara igotzeko nahikeria dauka... Stéphane-Dantzariak zidan alabaina saldu, eta Fossettek ez du ikastarorik egin inongo aktoresa zoridunen etxean. Stéphane-Dantzaria lagunkidea dut. Une honetan nire «boîte»-an egiten du lan, Empyre-Chlichyn. Galo ilehori honek, tuberkulosisak urtero-urtero piska bat jaten duenak, murrizten ikusten ditu bere bizepsak, urrezko bizar batek irisatzen dituen bere izter zurigorriak, arrazoiz harroarazten zuten bularreko gihar ederrak. Boxeoa utzi behar izan du dagoeneko, dantzan eta irristailu txirrikadunekin ibiltzen hasteko... Hemen, eszena makurtuaren gainean patinatzen du; hutsarteetan, dantza-irakasle jarri da, etxebizitzetarako bulldogak ere hazten ditu. Eztul asko egiten ari da negu honetan. Sarritan, arratsean, nire gelan sartzen da, eztul egiten du, eseri eta hantxe proposatzen dit erostea «bull txakur-eme kankailu arre bat, ezin ederragoa, aurtengo lehenengo saria bekaizkeria hutsagatik irabazi ez omen duena...»

        Gaur, hain justu ere, Stéphane-dantzaria platotik irteten ari zen unean iritsi naiz gelaska karratuz zulaturiko lurpeko korridorera, nire gelara daramanera. Gerri mehekoa, bizkar zabalekoa, gezurrezko txintxilaz bordatutako bere dolman poloniar berde mirtoan estuturik, larruzko txanoa belarri gainean, neskentzanko ispilu eder bat da oraindik ere mutil hau, bere begi urdin eta masaila zurrigorriztatuekin... Argaltzen ari da baina, astiro argaldu ere, eta emakumeekin duen arrakastak gaitza bizkorragotu egiten dio...

        — Kaixo!

        — Kaixo, Stéphane! Jenderik bai?

        — Leporaino! Zer arraio egiten dute baina a... horiek hemen, landan hain egun ederra dagoela? Aizu, ez duzu seiehun gramo pisatzen duen shipperke eme bat beharko... nik opari gisa hartuko nuke eskaintza hau...

        — Seiehun gramo!... Mila esker, nire etxebizitza txikiegia da!

        Inondik ere barre egin nahi du eta ez du gehiago ekiten. Ezagutzen ditut, bai, Stéphanek saltzen dituen seiehun gramoko shipperke txakur-eme horiek. Hiru kilo inguru pisatzen dute. Ez da maltzurkeria, merkataritza baizik.

        Zer egingo ote du, Stéphane-Dantzariak, birika bakarrarekin geratzen denean, dantzan gehiago egingo ez duenean, zigarroak, gorbatak eta aperitiboak ordaintzen dizkioten andratxo bihotzonekoekin gehiago oheratzerik izango ez duenean?... Zein ospitalek, zein aterpetxek bilduko ote du haren eskeleto eder hustua?... Ai! Hau guztia ez da batere alaia, ez, eta zeinen jasangaitza den hainbeste jenderen miseria!...

        Agur, Bouty! Agur, Brague!... Ez al da Jadinen berririk?

        Braguek erantzun gabe besaburuak altxatzen ditu, sorturik bere bekainei azken ukituak ematen, horrek «beldurgarri-itxura handiagoa ematen diola eta» more ilunez marrazten ari baititu. Badu halako urdin kolore bat zimurrentzat, halako gorri laranjakara bat ezpainen barrualderako, halako okre bat hondoko makilajerako, halako gorribizi lekedatsu bat isuritako odolarentzat, eta batik-bat halako zuri bat Pierroten maskarentzat «zeinaren errezeta, esaten du irmoki, bere anaiari berari ere ez bailioke emango!» Bestalde, iaiotasun handiz neurtzen du bere maniatxo polikromo hori, eta ez diot beste barregarritasunik ezagutzen mimo buru-argi, kasik erneegia den honi.

        Boutyk, argal-argala bere koadrozko jantzi nasaian, keinu misteriotsu bat egiten dit.

        — Ikusi dut bada nik, Jadin neskatoa. Boulevard-ean ikusi dut, tipo batekin. Luma batzuk hainbatekoak zerabiltzan! Eta maukerdi bat honainokoa! Eta mutur bat... orduko ehun liberatan izorratzen dutenarena!

        — Orduko ehun libera horiek eskuratzen baldin baditu, ez dauka zer kexaturik!, eteten du Braguek, zuhurki.

        — Ez diat esaten ezetzik, xaharra. Baina ez duk boulevardean geratuko; diruaz ezertxo ere ez dakien neska duk. Aspaldi dik ni haren atzetik, Jadinen atzetik nabilela; ama eta bera nire bailan bizi zituan...

        Nire aldagela zabaldutakotik, Braguerenaren aurrez aurre, Bouty txikia ikusten dut eta esaten ari zena bukatu gabe bat-batean isildu da. Bere litro-erdi esne ezkutupekoa, epeltzeko, aldagelak lur-arrasean zeharkatzen dituen «calo»aren hodiaren gainean utzi du. Haren aurpegi gorri adreilu eta zuri klarion kolorez tindatuak ez du ezer asko igartzen uzten benetan duen begitarteaz; uste dut, hala ere, Bouty, Jadinek alde egin duenetik, gehiago deprimitzen ote den...

        Besaburuak, «ubeldu»ez jositako belaunak —Brague ez dabil txantxetan lurrera botatzen nauenean!— zuritu eta hautseztatzeko asmoz, atea ixten dut, Boutyk ezer gehiago esango ez duela ziurtaturik gainera. Besteek bezala, nik neuk bezala, ia behin ere ez da bere bizitza pribatuaz mintzatzen. Isiltasun hori, herabetasun setati hori da haren lankideen aldera engainatu ninduena, music-hallean hasi nintzenean. Irekienek, harroenek, beren balentriez, beren handinahi artistikoez hitz egiten dute, baitezpadako enfasi eta seriotasunarekin; gaiztoenak «kutxa» eta adiskideak ebasteraino iristen dira; hitz-jarioenek oholtzagaineko eta lantegiko izkirimiri berak kontatzen dituzte behin eta berriro, hamarretik bat hau esan beharrean suertatzen da: «Badut andere bat, baditut bi ume, ama gaixorik daukat, ondo atsekabetuta nago neure neskalagun txikiarekin...»

        Barne-bizitzaz gordetzen duten isiltasunarekin badirudi hau esan nahi dizutela era atseginean: «Gainerakoak ez dizu inporta.» Zuri-koipetsua kenduta, fularra eta kapelua berriro jantzita, banandu egiten dira, ezkutatu halako presatasun batekin non nik diskrezio adina harrotasun nahi baitut bereizi. Harroak izan, gehientsuenak dira harro, eta pobreak: «lankide-txarrantxaria» salbuespena da music-hallean. Nire begikotasun isila, hiru urte honetan argitu eta ikasten ari denak, haiei guztiei lotzen zaie, inor ere hobetsi gabe.

        Kafe-kontzertuko artistak... Zein gaizki ezagutuak diren, eta zein gutxietsiak, eta zein gutxi ulertuak! Kimerikoak, urguilutsuak, Artearekiko zentzugabeko eta antigoaleko fedeaz beteak; haiek soilik, haiek, azkenekoak, ausartzen dira oraindik ere adieraztera, halako sukar sakratu batekin:

        — Artista batek ezin du... artista batek ez du onartu behar... artista batek ezin dio baietz esan...

        Burgoiak, izan ere, ezen, baldin eta ezpainetan, maiz, «Hau ogibide ziztrina!» edo «Hau bizitza zarpaila!» esaerak ibiltzen badituzte, sekula ez diot haietako inori antsika entzun: «Zoritxarrekoa naiz...»

        Burgoiak eta hogeitalau ordutatik batean bakarrik bizitzera etsituak! Ezen publiko makurrak, are txalotzen baldin baditu ere, ondoren ahantzi egiten ditu. Egunkari bat arduratu ahal izango da, arreta zoro batekin, halako edo holako Andereñok, Frantsesak, zertan erabiltzen duen bere denbora, eta beroriek modaz, politikaz, sukaldeaz eta amodioaz dituen iritziek astero-astero mundu osoaren hutsarteak beteko dituzte; ordea, Bouty gaixoa, argia eta xamurra, nork hartuko ote du aintzat bere artean galdetzea zer egiten duzun, zer pentsatzen duzun, zer isiltzen duzun, ilunbea berriro zutaz jabetu eta Rochechouart boulevardean zehar abiatzen zarenean, gauerdirantz, mehearen meheaz gardena ia Samaritaine-tik etorritako «ingeles-tankera»ko zeure soingaineko luzean.

        Hamaikagarren aldiz, neure burua hausten dihardut, neurez bakarrik, alaiak ez diren gauza hauekin. Eta nire hatzek, bien bitartean, erne, oharkabean, beren ohiko eginbeharra egiten dute: zuri-koipetsua, zurigorri-koipetsua, hautsa, zurigorri idorra, marroia, gorria, beltza... doi-doia bukatu dut noiz eta ere atzapar gogor batek nire atearen behealdea arramaskatzen duen. Berehala zabaltzen dut, izan ere ikuskizunaren lehenengo partean «lan» egiten duen terrier-brabantear txiki baten hanka eskalea baita.

        — Hor al hago, Nelle!

        Barrura sartzen da, lasai, serio konfiantzako emakume enplegatu bat bezala, eta ferekatzen uzten dit bere bizkarralde txikia, ihardunak durduzatua, haren haginek, adinak horistatuxeek, gaileta bat birrintzen duten bitartean.

        Nelle ile-gorria da, dirdiratsua, urtxintxa-begi eder batzuek dirdai egiten dutela muturrean daraman mozorro beltzaren zuloetatik.

        — Beste gaileta bat nahi, Nelle?

        Ondo ikasia, onartu egiten du, irribarre egin gabe. Haren atzean, korridorean, zain dauka bere familia. Bere familia gizon handi bat da, lehorra, isila, aurpegi zulaezineko eta inorekin hitz egiten ez duena, gehi bi colley zuri, adeitsuak, bere jabearen antza dutenak. Nondik dator gizon hori? Zein bidek ekarri dute honaino, bera eta bere colleyak, hiru printze tronogabetu diruditela? Haren sonbrerua eranzteko modua, haren jestua, munduko gizon batenak dira, haren aurpegi luze ebakia bezala... Nire lankideek, agian igarle direnek, «duke-handia» bataiatu dute.

        Zain dago, korridorean, Nellek bere gaileta noiz bukatuko. Ez dago ezer tristeagorik, duinagorik, arbuiagarriagorik, gizon hau eta haren hiru animaliak, beren alderrai-zortera harrotasunez etsituak, baino.

        — Agur, Nelle.

        Atea ixten dut, eta txakur txikiaren txintxarriak urruntzen dira... Berriz ikusiko ote dut? Gaur gauean da hamabostaldi baten amaiera, eta beharbada egotaldi baten bukaera «Antoniew eta bere txakurrak»entzat... Nora ote doaz? Non distiratuko ote dute Nelleren begi nabar ederrek, horren argiro esaten didatenek: «Bai, ferekatu egiten nauzu... bai, maite nauzu... bai, gaileta-ontzi bat daukazu niretzat... baina bihar, edo etzi, joan egingo gara. Ez iezadazu besterik eskatu nire txakur txiki sotilak, bere aurreko hanken gainean ibiltzen eta salto mortalak egiten dakienak, erakusten duen eztitasuna baino. Atsedena eta segurtasuna bezala, ezin eskuratuzko luxua da guretzat samurtasuna...»

        Goizeko zortzietatik arratsaldeko ordu bietara, oskarbi denean, nire behebarruak, etxe berriek goraturiko bi labar handien artean, eguzki-lipar batez gozatzen du. Pintzel ñirñirkari batek lehenik eta behin nire ohea ukitzen du, bertan hedatzen da zamau txiki karratu baten gisan, eta ohe-estalkiak errainu zurigorri bat bidaltzen du sabai aldera...

        Itxaron egiten dut, nagi, eguzkia nire aurpegira noiz iritsiko, nire betazal itxiak gaindi ni noiz itsutuko eta oinezkoen itzala nire gainetik noiz igaroko, zalu, hego ilun eta urdin baten antzo... Edo eta ohetik jalgitzen naiz, sustaturik, eta edozer gauza garbitzen hasten zalapartaka: Fossetteren belarriek miaketa zehatza jasaten dute eta haren ileak dirdai egiten du eskuila gogorraren pean... Edo eta hantxe hasten naiz aztertzen, argi gupidagabe handiaren azpian, nigan jadanik ahultzen hasitako guztia: betazaletako seda hauskorra, aho-ertz irribarreak zimur triste batez markatzen hasitakoa, eta, nire lepoaren inguruan, Venusen lepoko hirukoitz hori esku ezkutu batek, egunero-egunero, haragiaren barruan apur bat gehiago sartzen didana...

        Azterketa zorrotz hori eten egin du gaur nire lagunkide Bragueren, beti bizi, serio, atzarriaren, bisitak. Neure aldagelan bezalaxe egin diot harrera, ozta-ozta estalirik krepoizko kimono batez, zeinean Fossetteren hankek, euri-egun batean, lau petaloko loretxo grisaska batzuk erantsi baitzituzten...

        Sudurra hautseztatu beharrik ez, Braguerentzat, ezta, marra urdin batez, betazalen luzera gehiegi handitu beharrik ere... Braguek entseiuetan baizik ez dit begiratzen esateko: «Ez egin hori: itsusia dun... Ez zabaldu ahoa gorantz: arrain bat ematen dun... Ez kliskatu begiak, arratoi zuri bat ematen dun... Ez mugitu atzealdea ibiltzean: behorra ematen dun...»

        Braguek gidatu ditu, nire lehenengo urratsak ez bada, eszena gainean eman nituen lehenengo jestuak gutxienez, eta nik oraindik ikaslearena bezalako konfiantza erakusten baldin badiot, hari ere ez zaio ahazten ni, sarritan, «amateur buru-argi» baten gisan ibiltzea, esan nahi baita eztabaidatzean halako erretasun-puntua erakutsi eta bere aburuak gailen uztera jotzen duela...

        Goiz honetan, sartzen da, buruko ilea garondoari eratxekitzen, ileorde bat jartzera balihoa bezalako keinuaz, eta, nola haren aurpegi katalanak, bizar moztuak, beti gordetzen baitu hain bereizgarri egiten duen ernetasun serio hori, neurekiko galdetzen dut berri onak ala txarrak ote dakartzan... Nire eguzki-errainua zerbait preziatu baten gisan ikertu eta leiho biei begiratzen die:

        — Zenbat pagatzen dun behebarru honengatik?

        — Esan nizun, bada: mila eta zazpiehun.

        — Eta igogailua ere badaukan!... Eguzkiaren goxoa, Nizan gaudela ematen din!... Ez dun hori guztia: soirée bat zaukanagu.

        — Noiz?

        — Noiz? Gaur gauean, jakina!

        — Ene!

        — Zer da «ene» hori? Ez al hau pozten?

        — Ez. Pantomima eramango al dugu!

        — Pantomimarik ez, serioegia dun. Hire dantzak. Eta nik neure Pierrot neurastenikoa egingo zienat.

        Jaiki egin naiz, egiazki izuturik.

        — Nire dantzak! Ezin dut, baina! Gainera, Aix-en galdu nuen neure soinua! Gainera, laguntzen didan neskatxa beste toki batean bizi da orain... Gutxienez ere, pare bat egun izango bagenitu aurretik...

        — Ez dun posible!, esaten du Braguek, sorgor. Badet zitenan programa barruan, eta gaixorik zagon.

        — Ederki! Horixe behar genuen! Inoren ordezko ihardutea! Egizu zeure Pierrot nahi baduzu, ni ez dut dantzarik egingo!

        Braguek zigarro bat pizten du, eta hitz bakar hau bota du:

        — Bostehun.

        — Erdi bana?

        — Hiretzat. Nik beste hainbeste zaukanat.

        Bostehun!... Neure alogeraren laurdena... Brague erretzen ari da, niri begiratu gabe: badaki onartu egingo dudala.

        — Argi dago, bostehun... Zer ordutan?

        — Gauerdian, jakina... Mugi hadi heure soinua eta konpontzeko, bai? Agur. Gaur gauera arte... A! Aizan, Jadin itzuli dun!

        Ixten hasia zuen atea zabaldu dut berriro:

        — Ez da izango! Noiz?

        — Bart, gauerdian, hi joan berria hintzen... Mutur bat!... Ikusiko dun: boîte-an kantatuko din berriz... Mila eta zazpiehun esan dun?... Ez zagon gaizki. Eta emakumeak bakarrik pisu guztietan!

        Badoa, serio eta isilik.

        Saio bat... Gau-festa partikular bat... Hiru hitz horiek ni etsitzeko dohaina izaten dute. Ez naiz ausartu Bragueri esatera, baina neure buruari aitortzen diot, ispiluan neure ehorzketa-aurpegiari begiratzen diodala, bizkarreko larruazala zurruntzen didan koldarkeriazko dardara txiki batez...

        Gizon haiek berriz ikustea... Gizon haiek, oldarrean utzi nituenak, behiala «Andere Renée» deitzen zidatenak, nire senarraren deitura niri sekula ez ematearen arrandikeria horrekin... Gizon haiek, —eta emakume haiek! Nire senarrarekin traizio egiten zidaten emakumeak, traizionatua nintzela zekiten gizonak...

        Joan ziren denborak zeinetan emakume ororengan Adolphoren amorante bat, egungoa zein bihar-etzikoa, ikusten bainuen, eta gizonezkoek ez zioten inoiz zirrara handirik eragin ni izan nintzen emazte maiteminduari. Alabaina, izu-ikara ergel eta superstiziotsu batek iraun dit nagoen saloietan ez ote dudan berriro topatuko nire lehengo zorigaitzaren lekukorik, nire lehengo zorigaitzaren konplizerik...

        Kanpoan egin beharreko saio horrek, Hamond-ekin buruz-buru egin behar nuen bazkaria zapuztu dit, lehendabizi. Pintore bat dagoeneko antigoalekoa da berori, nire adiskide zahar eta zintzo eta ahula, bere pasta irakinak noizean behin nirera jatera etortzen dena... Hitz gutxi egiten diogu elkarri, besaulki baten bizkarrean bermatzen du bere Don Kixote eriaren burua, eta, bazkariaren ondoren, geure buruak nahigabetzen ibiltzen gara jolasean. Adolphe Taillandyz hitz egiten dit, ez ni atsekabetzeko, baizik eta bera, Hamond, zoriontsua zeneko garai bat gomutatzeko. Eta nik, hortaz, haren emazte gazte eta gaiztoaz hitz egiten diot, zoroki esposatutakoaz, lau hilabeteren buruan ez dakit norekin alde egindakoaz...

        Malenkoniazko bazkalondoak eskaintzen dizkiogu elkarri, leher eginda uzten gaituztenak, aurpegia zaharturik, garratz, ahoa lehor hainbeste gauza deitoragarri atzera esan izanez, eta ez gehiago berriz hasteko zin egiten dugula... Hurrengo larunbatak nire mahaira bildu gintuen, pozik elkar berriro ikusteaz, damutugabeak: Hamondek pasadizu berri bat jakin du Taillandyri buruz, eta kajoi batetik, neure adiskiderik onena bere malkoak zurrupatzen ikusteko, amateur-aren instantanea bat desenterratu dut hantxe ageri bainaiz besotik helduta andere Hamond txiki, ilehori, oldarkoi, tente suge bat bere buztan gainean iduri azaltzen denari...

        Gure bazkaria ez doa ondo, baina, gaur goizean. Hamondek, alai eta izozturik, abenduko mahats beltz ederra ekarri dit, hargatik; urdina da aranen irudikoa eta haren ale bakoitza xahato txiki bat ur gozoz betea, —kanpoan egin beharreko saio madarikatu horrek egun guztia goibeltzen dit.

        Gaueko hamabiak eta laurdenean du Bois etorbidera iritsi gara, Brague eta biok. Jauregi ederra! Batek aberaski aspertu behar du hemen... «Artistentzat gordetako saloi»ra garamatzan zerbitzari beldurgarriak bere laguntza eskaintzen dit neure beroki forratua eranzteko; ezetz esaten diot garratz: zer uste du, bada, han itxarongo dudala, lau lepoko urdin, kakalardo hegodun bat eta gaza metro batzu jantzita, jaun-andere horiei niri deitzeko gogoak noiz emango?

        Ni baino askoz ere hobeto hezia, zerbitzari larriak bakea eman eta bakarrik uzten gaitu. Brague ispilu baten aurrean luzatzen da, bere mozorro zuriaren pean, bere Pierrot-atorra kulunkariaren barruan, mehetasun materiagabe bateko bilakatua... Hark ere ez du gustukoa kanpoan aktuatu beharra. Ez bere eta haien arteko «suzko hesia» nik adina falta duelako, baina estimu gutxi dio saloietako «bezero» deitzen duenari eta gure aldera erakusten duen gorrotozko soraiokeriatik piska bat bihurtzen dio ikusle handikiari:

        — Uste dun, esaten dit Braguek txartel txiki bat luzatzen didala, jende hau inoiz gauza izango dela nire deitura ganoraz idazteko? Bragne deitzen zidaten beren programetan!

        Haserre-haserreturik, barrenean, ezkutatu egiten da, bere aho mehe gorri-gorria estutuz, landarezko ate baten azpian, izan ere beste zerbitzari beldurgarri batek, adeitsuki, bere izen itxuragabetuaz hots egin baitio orain berriro.

        Ordu laurden barru, nire txanda izango da... Neure buruari begiratu eta itsusia atzematen dut, halako elektrikotasun gordinik gabe zeinak, nire aldagelan, horma zuriak estaltzen baititu, ispiluak bustitzen, makilajea zulatu eta baluzatzen... Izango ote da tapizik oholtza gainean? Sakela laxatu, Braguek esaten duen eran, eta malda txiki bat jarri izan balute... Salomé-ren ileorde honek lokiak estutzen dizkit eta buruko mina areagotzen. Hotzak nago...

        — Hire txanda, andratxo neurea! Hoa horiei heure jeneroa saltzera!

        Brague, bueltan etorrita, bere aurpegi zuri izerdi-zirriztez urratutakoa garbitu du dagoeneko eta bere berokia jantzi hitz eginez batera:

        — Oso jende fina, bai, hori ikusi egiten dun. Ez diten arreta handirik jartzen. Solasean ari ditun, jakina! Baina ez diten ozenegi barre egiten... Hartu, hortxe dauzkan bi libera eta hamabost xentimo taxiaren nire partea ordaintzeko... Ni etxera noan.

        — Ez al didazu itxarongo?

        — Zertarako? Hi Ternes-era hoa eta ni Montmartrera: ezinezkoa dun. Eta gainera bihar goizean eskola bat eman behar dinat, bederatzietan... Gau on, bihar arte.

        Goazen bada! Nire txanda da. Nire piano-jole txikia bere tokian dago. Neure inguruan biltzen dut, izuak durduzarazten duen esku batekin, abantzu nire janzkera bakarra osatzen duen beloa, belo biribil, more eta urdina, hamabost metroko itzul-ingurua duena...

        Ezertxo ere ez dut ikusten, lehendabizi, neure gasazko kaiolaren sare mehetik zehar. Nire oin biluziek, ohartun, Pertsiako tapiz eder baten ile motz eta gogorra zapaltzen dute... Ai! Ez dago argirik, tamalez...

        Preludio labur batek iratzarri eta bihurritu egiten du irudikatzen dudan krisalida urdinska, lohadarrak askatzen dizkit astiro. Emeki-emeki beloa laxatu, puztu, hegaldatu eta erori egiten da, han daudenen begietara agerrarazten nauela, hortxe baitaude, isildu egin baitute, niri begiratzeko, beren hitz-jario etengabea...

        Ikusten ditut. Neure gogoz beste bada ere, ikusten ditut. Dantzatzean, herrestan ibiltzean, jiratzean, ikusten ditut, bai ezagutzen ditut!...

        Hor dago, aurreneko lerroan, emakume bat oraindik gaztea, garai batean, nahiko luzaroan, nire senar ohiaren amorante izan zena. Hark ez ninduen gau honetan espero, eta nik ez nuen harengan pentsatzen... Haren begi urdin minduek, haren edertasunak berak, izua adinako harridura adierazten dute... Ni ez naiz haren izuaren zergatia; baina ni han bat-batean agertzeak bere oroitzapenaren aitzinean jarri du prestakizunik gabe, Adolpherengatik sufritu duen hura, harengatik dena utziko zuen hura, garrasi handiekin, malko zaratatsu eta burugabeekin bere senarra hil nahi zuen, ni ere hil nahi ninduen, eta Adolpherekin ihes egin nahi zuen hura. Adolphek jadanik maite ez eta gogaikarri atzematen zuen. Egunak eta egunak uzten zuen nire zainpean, zazpiak arte ez eramateko eskariarekin —zer diot eskaria? aginduarekin!—, eta ez zen sekula izan buruz-buruko deitoragarriagorik elkarri gorrotoa zioten bi emakume traizionatu horienak baino. Inoiz edo behin, haur gaixoa, indarrak ia ahituan, negarretan urtzen zen umiliaturik, eta nik negar egiten so egiten nion, haren malkoekiko urrikalgaitz, neureei eusteaz harro...

        Hortxe dago, aurreneko lerroan. Erabiltzeko moduko toki guztia hartu dute, eta haren kadira hain dago oholtzatik gertu non, laztan maltzur batez, azaletik uki bainezake haren ilea, urdintzen hasia delako horailtzen duena bera. Zahartu egin da lau urte honetan, eta lazturaz begiratzen dit. Han ikusten du nire medioz bere bekatua, bere etsipena, bere amodio azkenean beharbada iraungia...

        Haren atzean, beste hori ere ezagutzen dut... eta beste hura ere gero... Astero-astero etortzen ziren tea edatera nire etxera, ezkondurik nengoenean. Nire senarrarekin oheratu ziren, apika. Horrek ez du axolarik... Denek egiten dute ezagutzen ez nauten itxura, baina bada zerbait ezagutu nautela salatzen duena, ezen batak adigabetu-plantak egin eta isilpetik ari zaio kementsu alboko emakumeari, besteak nahita handiagotzen du bere miopia, eta hirugarrena, bere buruari haize eman eta bere burua astintzen duena, marmarka ari da setatsuki:

        — Hau beroa! Hau beroa dagoena!

        Orrazkerak aldatu dituzte, gezurrezko lagun hauek guztiak han utzi nituen urteaz geroztik... Derrigorrezko ile-boneta darabilte, belarriak estaltzen dituena, xingolazko edo metalezko zerrenda zabal batez lotua, halako itxura eriondoko eta margula ematen diena... Ez da jadanik ikusten garondo tentagarririk, ez loki arin-gardenik, ez da jadanik musu txikiak besterik ikusten —matrailezurrak, okotsa, ahoa, sudurra—, aurten egiazko eta harrigarrizko izaera zakarra hartzen dutenak...

        Alboetan eta bukaeran, bada gizonezko lerro ilun bat, zutik. Aurrealderantz makurtzen badira irritsaz, munduko gizonak emakume «desklasatu»arekiko, bere saloian hatzen puntan muin ematen zion eta orain, erdi-biluzik, oholtza baten gainean dantzan dabilen emakumearekiko, duen ikusmin horrekin, gogo gaiztoko adeitasun horrekin...

        Aurrera, aurrera! Argiegi nago, gau honetan, eta neure onera etortzen ez banaiz, nire dantzak hori nozituko du... Dantzatu egiten naiz, dantzatu egiten naiz... Suge eder bat biribilkatzen da Pertsiako tapizaren gainean, Egiptoko anfora bat kulunkatzen da, bilo lurrinduen jario bat isuriz, hodei bat goratzen da eta hegaldatzen, trumoitsu eta urdin, katuen familiako piztia bat oldartzen, atzera egiten, esfinje bat, harea gorriaren kolorekoa, luzetara etzanik, ukondoez bermatzen da saihetsak zulaturik eta bularrak tinkaturik... Ez zait ezer ahazten, neure onera etorria naiz. Aurrera, aurrera! Existitzen al dute jende horiek?... Ez, ez, ez da ezer egiazkorik ezpada dantza, argia, askatasuna, musika... Ez da ezer egiazkorik nork bere pentsamendua errimatzea baino, hura egitate on bihurtzea baino. Nire saihetsen, trabarik zer den ez dakitenen, iraulketa bakar bat ez ote da aski gerruntze luzeak murriztu, argalak izatera bortxatzen dituen moda batek mendratutako gorputz horiek iraintzeko?

        Badaukat egiteko hoberik haiek umiliatzea baino; liluratu egin nahi ditut, istant batez bakarrik... Beste ahalegintxo bat oraindik: garondoak dagoeneko, pitxi eta ilez kargaturik, hala-holako kulunka otzan batez jarraiki zaizkit... Horra non iraungitzera doan, begi hauetan guztietan, mendekuzko argia, horra non amor eman eta irribarre egitera doazen, elkarrekin, piztia sorgindu hauek guztiak.

        Dantzaren amaierak, txaloen hotsak, zuhurra oso, enkantamendua eteten dute. Aienatu egiten naiz, atzera agurtzera itzultzeko, irribarre biribil batekin... Saloiaren bukaeran, gizonezko baten zilueta keinuka ari da eta oihu egiten du:

        — Hori dun-eta!

        Ezagutzen dut ahots hori, bai eta txontxongilo beltz handi hori ere...

        Lehengo gaueko nire ergela da baina! Zozo handia da, bai!... Ezin dut, gainera, hori luzaro zalantzan jarri bera, buru-apal, sartzen ikusita piano-jolea nirekin elkartzen den saloi txikian. Ez dago bakarrik, beste zozo beltz handi batekin etorri da, inondik ere etxeko nagusia izatearen itxura guztia duenarekin.

        — Anderea..., agurtzen du honek.

        — Jauna...

        — Utz nazazu, arren, zuri eskerrak ematen, hain zuzen ere..., bat-batean eskatu ta, hona ihardutera etortzea onartu nahi izanagatik; utz iezadazu, berebat, neure miresmen guztia adierazten...

        — Jainkoarren, jauna...

        — Henri Dufferein-Chautel nauzu.

        — A! Oso ondo...

        — Eta hona hemen nire anaia, Maxime Dufferein-Chautel, hain irrika bizia duena zuri aurkeztua izateko...

        Atzoko nire zozo handiak berriro agurtu eta belo urdina biltzen ari zen esku bati heltzea, bertan muin ematea, lortzen du... Gero zutik gelditu eta tutik ez du esaten, nire aldagelan baino askoz ere desorosoago...

        Bizkitartean, Dufferein-Chautel lehenak gutunazal itxi bat zimurkatzen du enbarazuz bezala:

        — Eee... ez dakit nori eman behar diodan, Salomon jaunari, zure enpresarioari, ala zerorri...

        Dufferein-Chautel bigarrenak, bat-batean gorri-gorritua bere azal beltzaranaren pean, begirada bat sutu eta zauritua jaurtitzen dio, eta horra biak ere bata bestea bezain zozoak!

        Zer da, bada, hemen eragozgarririk? Estuasunetik ateratzen ditut pozik:

        — Neroni, jauna, xinple-xinplea da! Emaidazu gutun hori, edo hobeto esanda sartu nire musika-paperetan, isilpetik aitortuko baitizut nire dantzari-jantziak ez duela poltsikorik!...

        Barrez lehertu dira, biak ala biak, irri arindu eta zitalez, eta, Dufferein-Chautel bigarrenak, nigatik Ternes-eko apatxeen beldurrak dagoenak, egindako eskaintza maltzurra onartzeke, bakarrik itzul naiteke etxera, pozarren estutu irabazi dudan bostehun liberako dirutza, ohera sartu eta lo egin.

        Neure eskua posta uzten den kutxa barruan sartzeko —kontrolatzaileen mahaiaren albo batean hiltzaturiko kaxatxo bat—, enbarazu egiten diot, ostiral gau honetan, «putazainska» kasketadun eder bati, auzoan ugari eta denean dabiltzan tipo jator horietako bati, alegia:

        Irudiak, arraileriak, teatroak eta kafe-kontzertuak famatua izan arren, «makarra»k txintxo-txintxo segitzen du ibiltzen bere jertsea zein atorra nabar lepokorik gabea, bere kasketa, bere txamarra eskuek, sakelen barreneraino sartuta, gerri gainean lisontxari hertsatzen dutena, bere zigarro iraungia eta bete espartin mutuak.

        Larunbatean eta igandean, jaun horiek gure Empyrée-Clichyren erdia bete, solairua gainezkatu eta bi libera eta hogeitabost xentimo laxatzen dituzte, eszenaren ondo-ondoan dauden eserleku saredunak aldez aurretik gordetze aldera. Horiek leialak dira, zale amorratuak, artistekin hitz egiten dutenak, txistua zein txalo-zaparrada ederrak jotzen dizkietenak, eta areto osoa zapartarazten duten ele gordina, oihu eskatologikoa, ipintzen ere badakitenak.

        Gertatzen da euren arrakastak mozkortu egiten dituela, eta orduan hori matxinada bilakatzen da. Solairu batetik bestera, argot zaporetsuz, elkarrizketa aztertuak bidaltzen dizkiete elkarri, gero aldarriak, eta ondotik jaurtigailuak etorri ohi dira, agenteen berahalako etorreraren aitzindariak berak... Komeni izaten da, bada, eszenan dagoen artista zain gelditzea, begitartea ez-alde ez-aurka eta jarrera apal, ekaitza amaitu arte, non ez duen laranjen, programa kiribilkatuen eta txanpon txikien norabidea aldatzen ikusi nahi. Zuhurtasunak berak kanta etenarekin ez jarraitzeko ere aholkatzen dio.

        Horiek ordea, berriro diot, ekaitz laburrak izan ohi dira, larunbat eta igandeetako baino gordetzen ez diren eskaramuzak. Ordenako zerbitzua oso ondo antolatua dago Empyrée-Clichyn, non zuzendari anderearen —ugazabandrearen!— indarra usnatzen baita.

        Beltzaran eta bizi, harripitxiz estalirik, ugazabandrea, gau honetan, gauero bezala, jaun eta jabe ageri da kontrolean. Haren begi distiratsu eta bizkorrek dena ikusten dute, eta aretoko mutilak ez dira, goizean, zoko ilunetako hautsa inoiz ahaztera ausartzen. Begi beldurgarri horiek, une honetantxe, apatxe bat benetakoa, indartsua eta larria suntsitzen ari dira; apatxe bat eserleku saredun onentsuenetako batean, eszenaren kontra, jezartzeko eskubidea erostera etorritakoa; izan ere eserleku horiek aurreneko lerrokoak dira, hantxe jartzen baitira patxaraz apoen antzo, besoa balkoi gainean, okotsa esku gurutzatuetan.

        Ugazabandreak iskanbila barik haizatzen du, zer bezatzaile-itxuraz ordea!

        — Gorde itzak hire berrogeitabost sos horiek, eta hanka hemendik!

        — Indartsua, besoak dilindan, hartz baten antzera kulunkatzen da:

        — Zergatik hori, Barnet anderea? Zer egin dut, bada, nik?

        — Bai, bai, «zer egin dut, bada, nik?» Zer uste duk, ez hindudala lehengo larunbatean ikusi ala? Heu hintzen solairuko lehenengo besaulkian zegoena, ezta?

        — Baliteke!

        — Heu haiz pantomiman altxatu hintzena, ezta? Hauxe esateko: «Titi bat bakarrik erakusten zidak, nik biak ikusi nahi ditiat hor! Bi txanpon handi pagatu ditiat, bat titi bakoitzeko!»

        Indartsua, gorri-gorri eginda, bere burua defendatzen ahalegintzen da, esku bat bihotz gainean.

        — Ni! Ni! Aizu, Barnet anderea, nik badakit ondo portatzen, badakit ez dela horrelako gauzarik egin behar! Hitz ematen dizut, Barnet anderea, ez naizela ni izan...

        Empyréeko erreginak gupidarik gabeko eskuina zabaltzen du:

        — Aitzakiarik ez! Ikusi hindudan, ezta hala? Nahikoa duk. Ez duk hemen tokirik izango gaur zortzi arte. Gorde hitzak heure berrogeitabost sosak: eta ez haut berriz ikusi nahi datorren larunbata edo igandea baino lehenago! Eta hanka hemendik behingotik!

        Indartsuaren irteerak, zortzi egunetako zigorturik, ondo merezi du oraindik beste minutu batzuk ere gal ditzadala. Isilik doa bere espartinen gainean, bizkarra makur, eta espaloira heldu arte ez du atzera bere mutur lotsagabea jartzen. Baina ez dago han, ibilera behartua da berarena, eta, puska bateko, ez dago alderik basapiztia arriskugarri horren eta postrerik gabe utzi duten umearen artean...

        Burdinazko eskailera gainean, igeltsuaren, ikatzaren eta amoniakoaren usaina darion berogailutik igotzen den hatsarekin batean, Jadinen ahotsa iristen zait bafadaka... Ai! Arrosa txikia! Berriz ere aurkitu eta bereganatua du bere publiko auzotarra! Entzutea besterik ez dago, han, hari lagundu eta eusteko darabiltzan barre-algara eta burrunbada.

        Kontralto karraskatsu eta bero horrek, festak eta beharbada tisis hasiera-puntu batek dagoeneko lausotuak, bihotza bereganatzen du, biderik arrunt eta ziurrenetatik. Zuzendari «zoli eta artista»ren bat horraino oker dadila, Jadini entzun diezaiola, oihu egingo du:

        — Neure eskupean hartu, ezagutzera eman, eta hiru hilabete barru ikusiko duzue zer egin dudan harekin!

        Hutsegite bat harro eta hozpindua, horra zer egingo duen harekin... Horrelako esperientziak ez dira oso adore-emangarriak: non distiratuko du hemen baino hobeto, Jadin gaizki orraztuak?

        Horra eskailera gainean, alde egin zuenean bezalakoxea, ala fedea, bere soineko luzeegi orpoekin zirpiltzen duenarekin, bere Marie-Antoinette txalarekin, aretoko keak horituarekin, zeina erdizka zabaltzen baita argaltasun mehats eta gazte baten gainean, bere bizkar oker eta aho pikaroarekin, bere ezpain jasoarekin zeinaren biloak hautsezko bibotea gordetzen duen...

        Atsegin bizi eta benetakoa dut berriz ere ikustea ume mintzo-gordin hori; hura, bere aldetik, anbilka jaisten ari da azken eskailera-mailak nire gainera erori eta eskuak bere atzapar beroetan estutzeko: haren «farranda»k, ez dakit bada nola, elkarrengana hurbildu gaitu...

        Nire aldagelara dator atzetik jarraiki zaidala, eta hara iritsi eta demanda zuhur bat egitera ausartzen natzaio:

        — Jadin, itsusia da, benetan! Jendea ez da horrela alde batera uzten!

        — Ama ikustera joan nintzen, esaten du Jadinek ezinago serio.

        Baina ispiluan bere burua gezurretan atzeman du eta haren haur-aurpegi guztia barrez arrailtzen da, zabaldu eta teinkatu egiten da angora-katu txiki-txikienaren antzera...

        — Egiaz uste al duzu?... Ederki aspertuko zen hemen jendea, ni gabe!

        Harrotasun fidakor batez dirdiratzen du, harritua, sakonean, Empyrée-Clychyk ez dituela, bera kanpoan zegoela, leihatilak itxi...

        — Ez naiz aldatu, ezta?... Oi! Lore ederrak! Barkatuko didazu?

        Haren lapur-txiki esku azkarrak, arestian dendetako erakustokietako laranjak xixkatzen abilak, arrosa purpura lodi bati heldu dio, niri astirik ere eman gabe lore-sorta handi baten hegalean, azal-apainen arasa gainean zutik zain baineukan, ezarritako gutunazal txikia zabaltzeko:

MAXIME DUFFEREIN-CHAUTEL

bere begirunerik adeitsuenekin.

        Dufferein-Chautel! Tira, zozo handiaren izenaz gogoratu naiz azkenean! Lehengo gauaz geroz, Tout-Paris bat zabaltzeko alferregi, horra nola deitzen diodan aldian-aldiko: Thureau-Dangin, Dujardin-Beaumetz, edo Duguay-Trouin...

        — Loreak direla esango nuke, bada, nik!, esan du Jadinek eranzten naizen bitartean. Zure adiskidearena al da?

        Alferrikako zintzotasunez ukatzen dut:

        — Ez, ez! Eskerrak eman nahi dizkidan tiporen bat izango da... soirée batengatik...

        — Hainbat okerrago!, ebazten du Jadinek jakintsu. Gizon finaren loreak dira hauek. Lehengo egunean berarekin alde egin nuen tipoak ere honelakoak eman zizkidan...

        Barre-algaraz hasi naiz: Jadin loreen eta «tipo»en nolakotasunaz hizketan zoragarria da... Bere hauts-irinaren pean gorri-gorri jarri eta gaitzitu egiten zaion.

        — Zer, bada? Ez al duzu sinesten gizon fina zela, agian? Eta ikusteko eskatu Canut-i, makinistaburuari, zenbateko dirutza ekarri nuen, atzo gauean, zu joan berria zinela!

        — Zenbat?

        — Mila eta seiehun libera, laztana! Canutek ikusi zituen, ez da gezurra!

        — Nahikoa konbentzitua ematen al dut? Duda egiten dut...

        — Eta zer egingo duzu horrekin, Jadin?

        Bere soineko zahar zuri eta urdinetik zintzilika dauden harietatik tiraka ari da, arduragabe.

        — Gorde behintzat ez, ziur asko. Erronda ordaindu diet makinistei. Eta gero berrogeita hamar libera prestatu dizkiot Myriame-ri bere berokia ordaintzeko, eta gero badituzu bat eta bestea etortzen direnak, esaten dutenak xentimo bat bera ere gabe daudela... Zer dakit nik!... Hara, hortxe da Bouty! Kaixo, Bouty.

        — Kaixo, farrandari hori!

        Boutyk, gizabidez egiaztatu duelarik nire biluztasunak kimono batek estaltzen dituela, nire aldagelako ateari bultz egin eta Jadinek luzatzen duen eskua astintzen du, berak ere «Kaixo!» esanez kopeta arranditsuz eta ahots samurrez... Baina Jadinek berehala ahazten du gure gizona, eta aurrera doa, nire atzean zutik eta ispiluko nire irudiari zuzenduz:

        — Ulertzen duzu, bihotzean min ematen dit honenbeste diru edukitzeak!

        — Baina... soinekoak erostera joango zara... bat gutxienez... honen ordez?

        Esku-gibeleko batez, atzerantz jaurtitzen ditu bere ile arin eta lauak txerlo meheetan desegiten direnak:

        — Hori uste al duzu? Soineko honek oso ondo iraun lezake errebistara arte! Zer esango lukete horiek, ikusten baldin badute behera noala sos bila atzera hona mari-melengen erara jantzita etortzeko!...

        Arrazoia du. Horiek haren publiko auzotar famatua dira, zorrotza, jeloskorra, Jadinek piska bat engainatu arren barkatu egiten diona, beti ere berriro haren aurrera agertzekotan gaizki jantzita, zapata kaxkarrekin, arropa merkeaz, baina ihes aurretik, hoben egin baino lehen, bezalakoxea...

        Eten baten ondoren, Jadin berriz hasten da, bere gogara oso Boutyren isiltasun poxelatuaren aurrean:

        — Nik, ulertzen duzu, gehien behar nuena erosi dut: sonbreru bat eta maukerdi bat lepoko etxarpe batekin. A zer sonbrerua baina! Segidan ikusiko duzue... Gero arte. Geldituko haiz, Bouty?... Bouty, aberatsa nauk, badakik? Nahi duana ordainduko diat!

        — Oso gutxi enetzat, mila esker.

        Bouty bereziki hotz eta gaitzeskor ageri da. Gora-goraki esango banu Jadin maite duela, denen barregarri geratuko nintzateke. Pentsatzearekin kontentatu beharko, beraz.

        Komiko txikia geroxeago joan da, eta bakarrik geratzen naiz neure arrosa-sortarekin. Izan ere, sorta arrunt handia da bera, xingola berde hitsezko gerriko batean estutua... Nire maitemindu berriaren moduko «zozo handi» baten sorta, alegia!

        «Bere begirunerik adeitsuenekin...» Ezagututa nago, hiru urte honetan, hainbat eta hainbat begirune-erakutsirik, ausartzen banaiz esatera, baina begirunezkotik ezer ez zutenak. Eta nire burgeskeria zaharra, itzarrik dagoena, isilpean bozkariotzen da, begirune-erakutsi horiek — errespetuz nahi bezain mozorroturik egon nahi badute ere, denek gauza bera, beti gauza bera eskatuko ez bailuten...

        Orkestrako besaulkien aurreneko lerroan, miopiak ez dit ikustea galarazten, tente eta serio, txistera baten sedaren antzo dirdiratzen duen bere ile beltzarekin, Dufferein-Chautel jaun gazteena. Nire begiradaz, antz eman dionaz, zoriontsu, buruarekin segitzen ditu nire mugimenduak, nire joan-etorriak eszena gainean, nire txakur Fossettek bezala irteteko janzten naizenean...

        Egunak aurrera doaz. Ez dago ezer berririk nire bizitzan, zelatatzen nauen gizon pazientziadun bat besterik.

        Eguberria eta urtatsa igaro berriak gara. Eguberria, «boîte» guztia astinaldi ero batez astindu zuen soirée sutsua. Publikoak, erdia baino gehiago mozkor arraildurik, gizon bakar bat bezala aritu zen oihu-patarraka, eszena-aurre lastoztatuek mandarinak eta hogei soseko puroak bota zituzten bigarren solairuetarantz; Jadinek, txerbeldurik bazkariaz geroztik, bere kantaren haria galdu eta eszenan «chaloupée» ikaragarri bat dantzatu zuen, gona altxaturik maila urratuekiko galtzerdien gainean, ile-txerlo handi batek bizkarra jotzen ziola... Soirée ederra zeinean gure ugazabandrea bere palkoan erregina baten gisan ageri baitzen, erret-irabaziak haztatuz, begia besaulkien bizkarrean hiltzaturiko arasak betetzen zituzten edalontzi zinkinduetan...

        Brague ere afaritik mozkortuta zegoen eta aker beltz txikiaren fantasia limuri batez txinpartaka zebilen. Bakarrik bere aldagelan, beldarren aurka deitoraka defendatzen den aluzinatuaren egundainoko bakarrizketa inprobisatu du: «Ai! Ez, nahikoa... utz nazazue!», «Hori ez! Hori ez! Edo eta behin bakarrik bestela...», deabruzko boluptuositate batek estiratzen duen gizonaren hasperenak eta auhenak berak.

        Boutyk, berriz, enteritisak ematen zizkion arranpek erabat bihurriturik, bere esne urdinska hurrupatzen zuen...

        Eguberri-afari modura, Hamond nire adiskide zaharrak ekarri zidan berotegiko mahats goxoa jan nuen Fossetterekin buruz-buru, honek Zozo-Handiak igorritako bonboiak irensten zituen bitartean. Borrokan egin behar izan nuen, neure buruari barre egiten niola, gonbidatzea ahantzi zaien haurraren bekaizkeria atsekabetu baten aurka.

        Zer nahi izango nuen, beraz? Braguerekin, edo Hamondekin, edo Dufferein-Chautelekin afaldu? Ez, Jainko maitea! Zer baina? Ni ez naiz ez hobea, ez txarragoa jende guztia baino, eta badira ordu batzuk zeinetan gogotik debekatuko bainieke besteei dibertitzea ni gogaitzen ari naizenean...

        Nire adiskideak, egiazkoak, leialak, Hamond bezalakoak, zorterik gabeak, erremediorik gabeko tristeak, dira, merezi du nik azpimarratzea. «Zorigaitzaren solidariotasuna» ote lotzen gaituena? Ez dut bat ere uste.

        Iruditzen zait, hobeto esanda, malenkoniatsuak erakarri eta neurekin gordetzen ditudala, giltzapeko zein alderraiko bizitzari emandako bakartiak, ni, esaterako... Bakoitza bere...

        Margoti eginiko bisitalditik itzultzean hausnartzen ditut burutazio eroska horiek.

        Margot, nire senar ohiaren arreba gazteena da. Haurtzarotik, iluntasunez darama izen jostakin hori, eraztuna sudurrari bezala doakiona. Bakarrik bizi da eta antza nahikoa badu, bere ile urdinkara belarri pean moztutakoekin, bordatu errusiarrekiko bere atorra eta bere jaka luze beltzarekin, nihilista litzatekeen halako Rosa-Zorion batekin.

        Senarrak larruturik, nebak jipoiturik, abokatuak ebatsirik, mirabeek iruzur eginik, Margot halako baretasun hits, ontasun sendaezin eta mesprezu isilez egindakoan, gotortu zen. Ustiatzeko ohitura zahar bat dela bide, jendeak jarraitu egiten du, haren inguruan, haren bizi-sariak lermatzen, eta hark egiten uzten die, bakar-bakarrik noizean behin bat-bateko errabialdiek jota, eta bere kozinersa azenario baten prezioagatik kalera botaz, hamar libera izan ere gehiegi baita.

        — Niri lapurreta egitea, tira... —oihu egiten din Margotek— baina errespetua galtzea, hori ez dut onartzen!

        Gero berriro eroriko dun, egun luzetako, bere mesprezu unibertsalean.

        Ezkonduta egon nintzen garaitik, gutxi tratatu nuen Margot, beti ere hotz, ezti eta hitz gutxiko. Haren isiltasunak den gutxiena ere ez ditu nire konfidentziak bilatu. Alabaina, Adolpherekin hautsi behar nuela behin-betiko erabakia zela garbi geratu zen egunean, beretik kanpora bidali zuen, adeitsuki, laburki, nire senar harritua eta ez zen berriz harekin egon. Orduan antz eman nion Margoten baitan erkide bat, adiskide bat eta euskarri bat neukala, harengandixe biltzen baititut miseriatik begiratzen nauten hileroko hamabost urreak.

        — Har itzan, ea!, esan zidan Margotek. Hik ez didan kalterik egiten. Adolphek betidanik xixkatu zizkidan eguneroko hamar liberak dira horiek!

        Bistan dago, izan ere, ez dudala Margoten baitan kontsolaziorik aurkituko, ezta errejimen baten gisa gomendatzen didaten alaitasun higieniko hori ere. Dena den, gutxienez, Margotek bere erara maite nau, bere era etsitu eta etsigarrian, bukaerarik negargarriena iragartzen didan arren:

        — Hik, alabatxo, esan dit gaur ere, zorte ona izango dun ez baldin bahaiz berriz ere erortzen beste saltsa eder batean, Adolpheren moduko jaun batekin. Irentsia izateko egina hago hi, ni bezala. Ondo egokia naun ni hiri sermoia botatzeko! Galdaran kiskalitako katemea izaki, galdarara itzuliko haiz, nik neuk esaten dinat! Adolphe batekin nahikoa eskarmentu nahikoa ez dutenetakoa haiz hi ere!

        — Baina tira, Margot, zu apartekoa zara! Hondarraldi berbera ematen didazu beti!, aurpegiratzen nion nik barrez: «Hi haiz hau eta hura, hi haiz haietakoa eta hauetakoa...» Itxaron ezazu bederen hoben egin izango dudan arte, izango da astirik gero nirekin haserretzeko!

        Margotek handia oso irudiarazten duten, goi-goitik erortzen direla ematen duten begirada horietako bat izan zuen!

        — Ez nagon haserre hirekin. Ez naun haserreago egongo hirekin hoben egin izango dunanean, hik esaten dunan moduan. Alabaina, askoz ere hobe izango dun neurriak hartu eta «astakeria» egiten ez badun, astakeria bakarra dago-eta: berriro hastea... Nik bazakinat zeozer horretaz... Eta artean ere, gaineratzen du irribarre berezi batekin, nik ez ninan zentzumenik!

        — Orduan, zer egin, Margot? Zer gaitzesten duzu oraingo nire bizitzan? Beharko ote dut, bada, zure antzera, zorigaitz okerrago baten beldurrez komentura joan, eta, zure antzera, ile motzeko terrier brabantear txikiak baizik ez maite izan?

        — Begira hadi ondo horretatik!, oihu egin zuen Margotek haurren bizitasunez. Terrier brabantear txikiak! Haiek bezalakorik ez dun. Horra animalia bat, esaten dit txakur-eme gorrista txiki bat, katagorri ile-moztu baten irudikoa erakutsiz, hamabost gauez, bronkitisa izan zuen bitartean, zaindu nuen animalia hau. Etxean, ordubetez, bera bakarrik uzten ausartzen naizenean, purtzil txikiak ni ez ezagutu-plantak egin eta orpoetan purrustaka hasten zaidan arlote bat izango banintz bezala!... Eta hortik aparte, ondo al habil, ume?

        — Oso ondo, Margot, eskerrik asko.

        — Mingaina?... Begiko zuria?... Pultsua?...

        Betazalak altxatu dizkit, eskumuturra sakatu, esku bipil, profesional batez, ez gehiago eta ez gutxiago brabantear txiki bati baino. Badakigu-eta, Margot eta biok, zein den osasunaren prezioa, eta hura galtzearen larritasuna. Bakarrik bizitzea, eraman daiteke, bat horretara ohitzen da; ordea bakarrik eta durduzaturik iraungiz joatea, amaitu ezineko gauean eztul egitea, istazain akituen gainean euriak erauntsitako kristalekiko leihora hurreratzea, gero ohe zimurtu eta faun batera itzultzea, —bakarrik, bakarrik, bakarrik!...

        Zenbait egunetan, iaz, ezagutu nuen zein latza den norbera izatea ohean datzana, eta eldarnio nahasietan dabilena, eta ikaran dagoena, bere erdi-argitasunean, emeki-emeki hilko ote den, denengandik urrun, orok ahantzirik... Geroztik, Margoten ereduz, neure buruaz, neure hesteaz, neure eztarriaz, neure urdailaz, neure azalaz arduratzen naiz, bere ondasunei eratxekitako jabearen halako zorroztasun apur bat maniakoaz...

        Gaur Margoten hitz bitxiak darabiltzat gogoan. Berak «ez zinan zentzurik», berak... Eta nik?

        Nire zentzumenak... Egia da. Aspaldi-aspaldian ez dut, iruditzen zait, haietaz pentsatu...

        «Zentzumenen auzia»... Agi denez, Margot horrek axola duelakoan dago. Literaturarik onena ala txarrena ere saiatzen dira niri erakusten ahots guztiak isiltzen direla zentzumenena mintzatu denean. Zer sinetsi behar da horretaz?

        Braguek behin esan zidan, mediku-doinuz.

        — Aizan, hire bizitzeko modua ez dun bat ere sanoa!

        Eta gehitu zuen, Margotek bezala:

        — Gainera, heure lankideak bezalaxe pasatuko haiz hi ere hortik. Ez ahaztu esaten dinadana!

        Ez dut atsegin horretaz pentsatzea. Brague gogotsu sartzen da besteren erabakietan eta jolasean ibiltzen ezin-hutseginarena eginez... Horrek ez du ezer esan nahi... Berdin dio, ez dut atsegin horretaz pentsatzea.

        Entzuten ditut bada, Music-Hallean, mindulinkeri itxurarik txikiena ere egin gabe, «zentzumenen auzia» zehaztasun estatistiko eta kirurjikoaz ibiltzen duten solasaldiak, eta egunkari batean izurriak Asian eragindako sarraskiak irakurtzean jartzen dudan arreta bera, ez-axola eta errespetuzkoa, egiten diet horrelakoei. Ikaratu egin nahi dut benetan, baino nahiago erdi-sinesgogor gelditu. Berdin dio, ez dut biziki atsegin horretaz pentsatzea.

        Gainera, hortxe dago gizon hori —Zozo-Handia—, moldatu egiten dena nire itzalean bizitzeko, bere urratsak nire pausoen arrastoan sartzeko, txakurraren setarekin...

        Loreak aurkitzen ditut neure aldagelan, Fossettek bere bazkarentzako nikelezko aska txiki bat jasoa du; hiru animaliatxo fetitxe ñimiño ageri dira, begitartez-begitarte, nire idazmahaiaren gainean: katu bat amatistazkoa, elefante bat kaltzedoniazkoa, apo bat turkesarrizkoa... Jadezko uztai batek, sasi-igel bat bezain berdeak, urtarrilaren batean igorri zizkidaten lirio berdailen sortaren txurtenak tinkazen zituen... Kalean, sarriegi, Dufferein-Chautel berarekin egokitzen naiz, eta oso gaizki disimulaturiko ezuste-aurpegiarekin agurtzen nau...

        Oroitaraztera behartzen nau, sarriegi, desioa izan badela, halako erdi-jainko larderiatsua, amodioaren inguruan jauzika ibili eta amodioari obeditzen ez dion basajaun jaregina, bakarrik nagoela, osasuntsu, gazte oraindik eta neure eriondoko zuzperraldi moral luzeak gazteturik...

        Zentzumenik izan? Bai, baditut zentzumenak... Banituen, Adolphe Taillandyk berorietaz arduratzea aintzat hartzen zuen denboran. Zentzumen herabetiak, ohitura hutsezkoak, hasebetetzen zituen ohiko laztanarekin zoriontsuak, edozein arakatze edo nahaste lizuni beldurra ziotenak... motelak suhartzen, baina mantsoak iraungitzen ere, osasun oneko zentzumenak, hitz batean.

        Saldukeriak eta min luzeak anestesiatu egin dituzte, noiz arte? Gorputza pozik, alai dagoen egunetan oihuz hasten naiz: «Betiko!» neure burua inozo atzematean, nitarik besteak bezalako emakume bat egiten zuenaz gabetua sentitzean...

        Baina egun argitsuak ere badira, zeinetan gogoeta baitihardut gogor neronen aurka: «Kontuz ibili! Hago ernai aldiro! Ondoratzen zaizkinan guztiak susmagarri ditun, baina herori baino etsai okerragorik ez daukan! Ez dezanala kanta hilda, mortu, hutsik hagoenik: ahazten dunan piztia neguko lotaldian zagon, eta loaldi luze batez ari dun indartzen...»

        Gainera, atzera ere galtzen ari naiz izan nintzenaren oroitzapena, berriro bizidun bihurtuko ote naizen beldurrarekin; ez dut ezer gutiziatzen, ez dut deusen hutsik sumatzen... nire konfiantza hurrena hondora dadin arte, ezinbesteko larrialdira arte zeinean lazturaz ikusten baitut esku indartsu eta ezti batzuen tristezia hurreratzen, boluptuositate ororen gidari eta lagun...

        Pantomima berri bat entseiatzen ari gara, zenbait egunetik hona. Brague eta biok. Hainbat gauza agertuko dira: oihan bat, harpe bat, troglodita zahar bat, hamadriada gazte bat, basajaun bat adinaren indarrean.

        Basajauna Brague da, oihaneko ninfa ni neu, troglodita zaharrari dagokionez, oraino ez dugu horretaz hitz egin. Haren papera episodikoa izango da, eta, hura antzezteko, esaten dit Braguek, «badinat hamazortzi urteko mutikotxo bat, neure ikasleen artean, erabat prehistoriko emango duena!»

        Onartu egin digute, geure entseiuak egiteko, Folies-etako eszena goizetan uztea, hamarretatik hamaiketara. Bukaerako oihalak kenduta, eszena sakonak bere plato biluztu guztia erakusten digu. Hango tristura, hango iluntasuna ni iristen naizenean, gerruntze barik, jertse bat atorratzat, eta satin beltzezko pantaloiekin gona motzaren azpian!...

        Inbidia diot, Bragueri, beti ere hain bere buruaren irudikoa, ernea, beltzarana, aginkorra izatea. Nagiki borrokatzen naiz gaueko afrontuetatik, zeinei oraindik ere giza urrina eta pontxe mikatza darien, gaizki garbituriko egurats horren hotzaren, hilduraren eta gogaiduraren aurka. Entseiuetako soinu kaxkarrak musika berria aletzen du, nire eskuak bata bestearekin lotu eta horrela luzaroan egoten dira banandu aurretik, jestua laburra dut, gorputzari datxekiola, besaburuak uzkur goititzen zaizkit, erdipurdiko, baldar, galdurik sentitzen naiz...

        Braguek, goizeko nire inertziara ohiturik, hura sendatzeko sekretuaz ere jabetua da. Atergabe zirikatzen nau, nire inguruan korrika ibiltzen sagu-txakur bat iduri, erruz ematen akuilaldi laburrak, zigorkatu egiten nauten aldarri akigarriak...

        Aretotik hautsezko ke bat igotzen da: ordu honetantxe bota ohi dute mutilek kanpora, tapizaren gainean lehortutako lokatzarekin, aurreko soiréeko zikinkeria txikia: paperak, gerezi-hezurrak, zigarro-muturrak, oinetakoen kraka...

        Hirugarren planoan —bada eszenaren zerrenda bat bakarrik uzten digute, pasarela bat bi metro zabal ingurukoa, alegia—, akrobata-talde bat ari da lanean beren lona lodiaren gainean: bilo horiko Aleman eder zurigorri batzuk dira, isilak eta langile finak. Lan-elastiko likitsak janzten dituzte, eta, beren numeroaren pausaldietan, haien atsedena, haien jolasak beste ariketa batzuk ere izan ohi dira; haietariko bi, barre lohartuekin, egin ezineko orekazko mirari baten bila dabiltza... agian datorren hilabetean lortuko dutena. Saioa bukatutakoan ere, han jarraitzen dute, begitarte larriz, taldekide gazteenaren heziketa arriskutsuaren inguruan. Mutil-koxkor bat da hori, neskato itxura duena bere ile kizkur hori eta luzeen pean. Airean gora jaurti eta oin baten gainean, esku baten gainean jasotzen dute. Hegan egiten duela dirudien izaki txiki airetar bat da zinez, kizkurrak zeharretara bere atzean zabaldurik, edo tente-tente jarrita sugar bat iduri haren buruaren gainean, berriro beherantz jausten den bitartean, oinak bildurik eta zorroztuak, besoak gorputzari itsatsita...

        — Desgaraiz!, oihukatzen du Braguek. Berriz ere huts egin dun heure mugimenduan! A zer entseiu ganora eta fundamenturik gabea! Ezin al dun, bada, adi egon egiten ari haizenari?

        Zaila da, aitortzen dut. Hortxe ditugu orain geure gainean hega-biraka, hiru trapeziotan, elkarri deiadar zorrotzak, enarenen tankerako garrasiak bidaltzen dizkioten gimnastak... Metalezko trapezioen oineztura nikelatuak, esku kolofoniatuek barra leunduetan ateratzen duten kirrinkak, nire inguruko indar sotil eta zauliaren xahutze horrek guztiak, arriskuarekiko mesprezu metodiko horrek, kitzikatu egiten naute, emulazio kutsakor batez pizten naute azkenean... Eta orduantxe irtenarazi gaituzte, noiz eta neure baitan atzematen hasita nengoenean, bat-batean jantzitako apaingarri baten gisan, neure jestu beteginaren edertasuna, izialdurazko zein desirazko adierazpen baten egokitasuna...

        Beranduegi sustaturik, neure adorearen azken hondarrak Fossetterekin oinez etxeratzen erabili ditut. Entseiuak amorru mutu bat joaten dira metatzen nire txakurrarengan, hark kanpoan asetzen duena, bera baino handiagoak diren txakurrekin. Izuarazi egiten ditu, mimo jenial bat iduri, bere herensuge japoniar maskararen dardarizu batez, higuingarrizko imintzio batez zeinak begiak burutik at egozten baititu, ezpainak eraiki eta, haien tolestura odolkararen azpian, zenbait hagin zuri erakusten, okerduraz josiak, haizeak astindutako olesi bateko laten antzera.

        Ofizioan hazia, Fossettek neronek baino ere hobeto ezagutzen du music-halla, han-hemenka ibili ohi da etxazpi ilunetan, korridoreetan zehar amiltzen, xaboi-uraren, arroz-hautsaren eta amoniakoaren urrin ezagunarekin gidatzen... Haren gorputz trauskilak ezaguna du perla-zuriz igurtzitako besoen besarkada; ez dio gaitzirizten figuranteek platertxoetan, beheko kafean, xixkatzen dituzten azukre-koxkorrak jateari. Kasketatsua izaki, arratsean eraman dezadala exijitzen dit batzuetan, eta beste egun batzuetan ireten ikusten nau, turbante baten gisan kiribildurik bere zarean, berak bezala, dijestioa egiteko, hartu beharreko denbora guztia hartzen duen andere errentadun baten destainaz.

        — Larunbata duk, Fossette! Goazen bizkor! Hamond gu baino lehen iritsiko duk!

        Bi mari-zororen antzera laster egin dugu zalgurdi bat hartu ordez: izan ere, haizeak, goiz honetan, udaberri-aurreko gozotasun bat hain miragarria eta hain eztia badarama-eta... eta Hamondekin elkartzen gara, hain zuzen ere hura nire etxola zurira, gurin zizelatu kolorekora, heldu den une berean.

        Baina Hamond ez dago bakarrik: hizketan ari da espaloian... norekin eta Dufferein-Chautel gazteenarekin, Maxime deritzon eta nik Zozo-Handia esaten diodanarekin...

        — Zer! Zu al zara berriz ere?

        — Erantzuteko astirik eman gabe, Hamondi zorrotz galdetu diot:

        — Dufferein-Chautel jauna ezagutzen al duzu?

        — Jakina!, esaten du Hamondek, eztiki. Zuk ere bai, ikusten dudanez. Nik, ordea, txiki-txikia ezagutu nuen. Kajoi batean daukat oraindik besoko zuridun mutil-koxkor baten argazkia: «Maxime Dufferein-Chautelen Lehen Jaunartzearen Oroigarria, maiatzak 15, 18...»

        Egia, oihu egiten du Zozo-Handiak. Amak bidali zizun, hain polita aurkitzen ninduen-eta!

        Ez dut haiekin barre egiten. Ez dit pozik ematen haiek elkar ezagutzeak. Eta eguerdiko argitasun handiak umiliaturik sentitzen naiz, neure ile-kizkur lautuekin larruzko kapeluaren pean, hautsak eskatzen dituen sudur distiratsuarekin, egarriz eta gosez lehortutako ahoarekin...

        Gonaren azpian ezkutatzen ditut neure entseiuetako botinak, botin lokarridunak, maiztuak, zeinen antxume-larru lardekituak urdintasuna erakusten duen, baina orkatilari ondo lotzen zaizkienak eta zola mehatua dantza-txapin batek bezain malgua baitute... Hainbestenarekin, Zozo-Handiak sekula ikusi ez banindu bezala miatzen nau...

        Bat-bateko eta funtsik gabeko negargura uxatu beharra izan dut hari galde egiteko, hoska egitera joango banintzaio bezala:

        — Zer bada? Aurpegian tximinoak dauzkat ala zer?

        Ez du bat ere presarik hartzen erantzuteko:

        — Ez... baina... bitxia da... zu gauez baino ikusi ez zaituenak inola ere ez luke sinetsiko begiak grisak dituzunik... Eszena gainean beltzistak ematen dute..

        — Bai, badakit. Esana didate dagoeneko. Aizu, Hamond, arraultzopila hotz egongo da. Agur, jauna.

        Ezta nik ere, gainera, inoiz ez nuen hain ondo ikusi, egunaren erdian. Haren begi nabarrak ez dira beltzak nik uste nuen bezala, marroi gorristak baizik, artzakurren begi-ninien antzekoak...

        Ez al dute behin ere bukatuko eskuak elkarri estutzen? Eta Fossette ere, purtxil txikia halakoa, hauxe dun «egun on, jauna» esaten ari beharra belarritik belarrirainoko sorgin irribarre horrekin! Eta Zozo-Handiak ere, hauxe dun, arraultzopila aipatu dudalako, arkume errearen aurrean dagoen landerraren itxurak egin beharra! Gonbidatuko diodalakoan zain baldin badago!...

        Haserre nago, bidegabeki, Hamondekin. Eta isiltasun osoz egiten dut neure esku eta musu garbiketa axalekoa, nire lagun zaharrarekin elkartu baino lehen Blandinek mahaia prestatzen duen laneko saloi txikian. Kendu egin baitut, behin betiko, gela triste eta alferreko hori, jangela deitu eta hogeitalau ordutik batean bakarrik egoten garena. Esan beharra dago, bada, Blandinek etxebizitzan egiten duela lo eta beste gela bat garestiegi ordaindu beharko nukeela...

        — Ai! Ai! Maxime ezagutzen duzu! oihu egiten du Hamondek, bere dafaila zabalduz batera.

        Espero nuen!

        — Nik? Ez dut inondik ere ezagutzen! Saio bat eginda nago, haren anaiarenean, eta han gertatu nintzen harekin. Horra.

        Isilpean gorde dut —zergatik?— harekin lehenengoz hitz egin nuenekoa, Zozo-Handia, beroturik, aldagelan tupustean sartu zitzaidanekoa...

        — Ezagutzen zaitu. Eta biziro miresten ere bai. Zutaz maiteminduta dagoela ere uste dut!

        Hamond zorrotza! Gizonezkoen inozokeriak eragiten digun sentimendu felino, barre-eragingarri eta maltzur horrekin begiratzen diot...

        — Badaki gustukoak dituzula arrosak eta bonboi pistatxodunak... Lepoko bat ere agindua du Fossetterentzat...

        Jauzi egiten dut:

        — Lepoko bat agindu Fossetterentzat!... Edonola ere, horrek berdin dit!, esaten dut barrez. Fossette moralitaterik gabeko izakia da: onartu egingo du, badakit hartako gauza dena!

        — Zutaz hitz egin dugu, hain ziur... Oso lagunak zinetela uste nuen...

        — Oi!... Jakingo zenukeen, Hamond.

        Nire lagun zaharrak begiak apaltzen ditu, bere adiskide-jeloskorkerian lausengaturik.

        — Oso mutil atsegina duzu, benetan esaten dizut.

        — Nor hori?

        — Maxime. Haren ama, alarguntsa bera, ezagutu nuen orain dela... Ea bada, orain hogeita hamar... ez, orain hogeita hamabost urte inguru izango da...

        Jainko maitea! Dufferein-Chauteldarren, ama-semeen, historia guztia jasan behar orain... Emakume kementsua izaki, bera da dena artezten duena... zerrategiak Ardenetan... baso-sail handi-handiak... Maxime, alfer samarra, semeetatik gazteena eta mainatuena omen da... dirudiena baino askoz ere buruargiagoa... hogeita hamairu urte t'erdi dituena...

        — Hara! Nik adina!

        Hamond niganantz makurtu da, mahai txikiaren gainetik, miniaturistaren arretarekin:

        — Hogeita hamahiru urte al dituzu zuk, Renée?

        — Ez ezazu esan. Inork ez du jakingo.

        — Damurik!

        — Oi! Badakit zera, eszenan...

        — Ezta handik kanpoan ere.

        Hamondek ez darama urrutirago konplimendua eta Duf-ferein-Chauteldarren kondairari ekiten dio berriz. Ni mahats-aleak zurgatzen ari naiz, mutur. Zozo-Handia nik utzi baino gehiago sartzen ari da muturra nirean. Ordu honetan, Hamond eta biok han egon beharko genuke, ohi dugun moduan, oroitzapen zahar gaiztoei, astero-astero gure kikara ketsuen usain mikatzarekin batean erneberritzen direnei, eragiten.

        Hamond gaixoa! Nigatik doa bere ohitura ilun eta maitearen aurka. Ondo dakit nire bakardadeak dardararazten duela; ausartuko baldin balitz, esango lidake, aita aholku-emaile baten gisan:

        «Horra zuk behar duzun maitalea, laztana! Osasun ona, jokatzen ez, edaten ez, ondasunik aski... Eskerrak emango dizkidazu!»

        Lau egun besterik ez, eta Empyrée-Clichy utziko dut.

        Kafe-kontzertuan egotaldi luze samarra bukatzen dudan bakoitzean, nahi izan ez dudan askatze baten zirrara bitxia nabaritzen dut azken egunetan. Zoriontsu libre izateaz, gauean neure etxean egoteaz, luze jotzen dit hargatik harekin pozteak, eta «Behingoz» esaterakoan egindako tiragale-zeinuak berezkotasuna falta du.

        Hala ere, aldi honetan, uste dut benetan pozten naizela eta, Bragueren aldagelan eserita, bana-banaka kontatzen dizkiot neure lankideari, horri barre egiten dionari, nire oporrak beteko dituzten premia biziko lanak:

        — Ulertzen duzu, dibaneko kuxin guztiak azalberritzeko aginduko dut. Eta gero, dibanaren eta txokoaren artean ipiniko dut lanpara elektriko bat...

        — Zoragarria! Puta-etxea emango din! Esaten dit Braguek serio.

        — A zer astoa zu!... Gainera, tira, gauza pila daukat egiteko. Hain du aspaldi ez naizela neure etxeaz arduratzen...

        — Jakina! onartzen du Braguek, isekari. Eta norengatik hori guztia?

        — Nolatan, norengatik? Neuregatik, noski!

        Brague une batez ispilutik aldentzen da eta aurpegi bat erakusten du zeinean eskuineko begiak, urdinez bakarrik igurtziak, ikaragarrizko ukabilkada baten larraina daramala dirudien.

        — Heuregatik? Heuregatik bakarrik?... Barkatuko didan, baina hori ergela oso iruditzen zaidan! Gainera, L'Empriseri lo egoten utziko diodala uste al dun bada? Ez hadila harritu laster probintzietako eta atzerriko lehen-mailako establezimentu guztietara joateko irteten baldin bagara... Bestalde ere, Salomonek, agenteak, hiri esateko bera ikustera joateko esan zidan.

        — Ene! Dagoeneko?

        Braguek, zirt-zart, bizkarrak uzkurtzen ditu.

        — Bai, bai, ezagutzen haut. «Ene! Dagoeneko!» Gainera, egitekorik ezer ez dagoela esango baninake, eltxo bat bezala hasiko hintzateke: «Noiz abiatuko gara? Noiz abiatuko gara!» Denak berdinak zarete emakumeak!

        — Hori esaten dut neuk ere!, onesten du ahots malenkoniatsu batek gure atzean, Boutyrenak, alegia.

        Bouty oraindik gehiago argaldu da joan den hilabetetik hona eta gero eta gehiago «nekatzen» da. Ezkutuka begiratzen diot, bera ez zauritzeagatik; zer sumatu, baina, mozorro gorri begiak zuriz inguratutako horren pean?... Jadinen ahotsa entzuten dugu geure gainean:

                Ai! Ai! Ezkongai-lore txikia

                Ai! Ai! Zatoz beraz, atsegin baduzu,

                Aldean eramango zaitut,

                Ene ezkongai-lore sorta txikia!

        Ezkongai-lorearen Baltsaren konpositoreak, ofizio eta eskarmentuko gizona, lizunki eta abilki neurtu zuen errepikaren azkeneko bertsoa...

        — Hortaz, lau egun barru amaitzen dira hemengo lanak? galde egin du tupustean komiko txikiak burua jasoz.

        — Lau egun barru, bai... Ondo gustatua nintzen bada, hemen. Hain gaude-eta lasai...

        — Oi! Hain lasai! Ihardukitzen du Boutyk, sinesgogor. Badira hau baino toki lasaiagoak ere. Ez duzu bat ere lanik izango hau baino toki hobeak aurkitzen. Ez naiz publikoaz gaizki esaka hasiko, baina alproja samarra denik ere ezin ukatu... Badakit, erantzuten dio nire axolagabetasun-keinuari, toki guztietan posible dela norbere tokian egoten jakitea. Baina, hala ere... Hara, entzun itzatzu deiadarka! Uste duzu emakume batek, esan nahi baita emakume gazte batek, ideiarik ez daukanak, adarra jotzeko eta iseka egiteko erabiltzen dutena, ondo portatzeko ohiturarik ikas dezakeela han barruan?... Esan nahi dut: Jadin bezalako mari-zoro batek, neska festazale batek, esaterako...

        Ai! Bouty txikia, zeinarengan amodio nahigabedunak halako bat-bateko aristokrazia iratzartzen baitu, bai eta zantzoka hartzen zaituen publiko horren mesprezua ere, Jadinengan aitzakia bat bilatu eta aurkitzen duzu, eta, zuk bakarrik, inguruneen eraginaren teoria asmatzen duzu..., nik inondik ere sinesten ez dudana!

        Errusiako dantzariak joanak dira, Antoniew —«duke handia»— eta bere txakurrak joanak dira. Nora? Ez dakigu. Gutako inork ere ez du horren berri jakiteko minik izan. Beste numero batzuk etorri dira haien tokia hartzera, zein zazpi egunetako kontratatua, zein lau egunetakoa, errebista hastekotan baitago. Platoan, korridorean, aurpegi berriekin egiten dut topo, zeinekin erdi-irribarre bat trukatzen baitut, bekain-altxatze bat, halako egun on etxekoi eta zuhur gisa...

        Programa zaharretik, gu bakarrik gorde gaituzte, eta Jadin, errebistan paper berri batzuk —ene bada!— egingo dituena, eta Bouty... Malenkoniatsu aritzen gara solasean, gauez, errejimendu gazte baten joateak ahantzita utziko zituzkeen Empyrée-Clichyko beteranoak baikinan...

        Non aurkituko ote ditut berriro, hemen ezagutu ditudanak? Parisen, Lionen, Vienan ala Berlinen?... Inoiz ere ez beharbada, inon ere ez ausaz. Salomonen, agentearen langelak bost minutuan bilduko gaitu oihu eta deiadarrekin, eskuemate teatralekin, hain justu ere bizirik gaudela jakiteko, «Zer ari zarete?» derrigorrezkoa botatzeko, «gauzak primeran doazela» edo «zirrika-zarraka bagoazela» jakiteko denbora baino ez.

        Bagoaz zirriki-zarraka... Perifrasia lauso horrexen pean estaltzen dituzte nire lagun herratiek lanik eza, geldialdi behartua, diru-arazoak, miseria... Sekula ez dute aitortzen, maitagarri bihurtzen dizkidan hutsalkeria heroiko horrek hanpaturik, zurkaizturik...

        Zenbaitzuek, azken beltzean, paper txikiren bat aurkitu ohi dute egiazko teatro batean aritzeko eta, ez denez bitxia, ez dira horretaz arrandiatzen. Zain egoten dira, eroapenez eta goibel, aldi ona berriro noiz itzuliko, music-halleko kontratua noiz iritsiko, hots, atzera noiz etorriko ordu bedeinkatua zeinak berriz ere ikusiko baititu lentejuelazko gonaren azpian, bentzina-usaina darion frakaren azpian, berriro proiektorearen aureolari aurre egiten, beren errepertorioan!

        — Tira, bagoaz zirriki-zarraka!, esango didate batzuek.

        Eta gehituko dute:

        — Zinean sartuta nago.

        Zinematografoak, kafe-kontzertuetako artista apalak errekara eramatekotan egon zenak, gaur egun salbatu egiten ditu. Han lantegi anonimo loriagabe batera makurtzen dira, zeina maite ez duten, ohiturak hankaz gora jartzen dizkien, haien otordu, txolarte eta lan orduak aldatzen dituen. Ehundaka eta ehundaka bizi dira hortik, langabezi garaietan, zenbait bertan gelditzen dira. Baina, «zinea» figurantez eta vedettez gainezka baldin badabil, zer egin?

        — Tira, bagoaz zirriki-zarraka... bagoaz zirriki-zarraka.

        Esaldia eite batera arduragabe eta serioarekin botatzen dute, tematu gabe, negar-zeinurik gabe, eskuak sonbrerua edo eskularru zahar pare bat kulunkatzen dituela. Paparra puzten dute, gerria azken-aurreko modara josiriko soingaineko gona-handidun batean estuturik, ezen funtsezkoa, behar-beharrezkoa, ez da traje garbi bat izatea, baizik eta soingaineko «taxuzko xamarra» edukitzea, dena estaltzen duena: txaleko higatua, txamarra maiztua, belaunetan urraturiko galtzak, soingaineko bat nabarmena, egundainokoa, zuzendaria edo agentea txunditurik utziko dituena, soingaineko bat, hitz batean, fanfarroikeriaz, errentadunen gisan, «bagoaz zirriki-zarraka!» delakoa botatzea ahalbidetuko duena.

        Non izango gara, datorren hilean?... Gauean, Bouty inguruka ibiltzen da, babesik gabe, aldagelen korridorean, eztulka aritzen da, harik eta neure atea piska bat zabaltzen dudan arte nirean istant batez esertzera gonbidatzeko. Bere txakur iharraren aldakak margo zuria zartatzen hasia duen aulki mendre batean artezki jarri eta hankak bere azpira biltzen ditu nire mugimenduei trabarik ez egiteko. Brague gurekin elkartzera etorri eta kokoriko jartzen da ijitoen gisan, atzealdea berokian, berogailuaren hodiaren gainean. Haien artean zutik, janzten bukatzen dut, eta nire gona gorriak, irudi horiekin bordatuak, haizeztatu egiten ditu pasatzerakoan... Ez dugu hitz egiteko gogorik, baina berriketan aritzen gara, borrokan eginez isilik egoteko, batzuek besteak estutu eta elkar samurtzeko premia sor baten aurka...

        Brague da ondoen gordetzen duena bere iharduera jakinzale eta argia, etorkizunarekiko agertzen duen bere merkataritzazko lehia. Etorkizuna, niretzat, han edo hemen... Joan-etorriekiko eta bidaiarekiko dudan zaletasun berankorra —ikasia, apur bat artifiziala— benetan ondo konpontzen da burges txikiaren halako fatalismo funtsezko eta jabal batekin. Bohemiarra aurrerantzean, bai, eta itzuliek hiriz-hiri eraman dutena, baino bohemiar ordenatua, bere pilda ondo eskuilatuak atzera josteko prest egoten dena; orkatz-larruzko zorro txikia beti aldean daraman bohemiarra, xentimoak alde batean daude, zilar zuria bestean, urrea preziatuki ezkutaturik isilpeko sakeltxo batean...

        Alderrai, bego, baina beti itzul-inguruka, toki berean, ibiltzera etsitzen duena, horiek, nire lagunak, nire neba-arrebak bezalaxe... Irteerek tristatu eta horditu egiten naute, egia, eta nitarik zerbait gelditzen zaio zeharkatzen dudan orori itsatsita, —herrialde berriak, zeru garbiak zein lainoak, itsasoak euri perla arre kolorearen pean-, hain sutsuki eratxekitzen zaio non iruditzen baitzait atzean nire antza duten milaka eta milaka mamu txiki uzten ditudala, olatuetan iraulkatuak, hostoetan kulunkatuak, hodeietan sakabanatuak... Baina azken mamu txiki bat, denetan ni neronen antzekoena, ez ote dago bada nire supazterraren txokoan jezarririk, ameslari eta zentzudun, irakurtzea ahazten zaion liburu baten gainean makurturik?...

© Colette

© itzulpenarena: Periko Diez de Ulzurrun