Banatuz doazen bidexken jardina
Victoria Ocampori
Liddell Hart-en Europako Gerraren Historiako 242. orrialdean irakur daitekeenez, britainiar armadaren hamahiru dibisiok (artileriako mila eta laurehun pieza lagun) Serre-Montauban lerroaren aurka jo behar zuten 1916ko uztailaren 24an, baina 29rako utzi behar izan zen erasoa. Erauntsi izugarriek eragin zuten (hala jasotzen du Liddell Hart-ek) atzerapen —ia huts— hori. Tsingtao-ko Hochschuleko ingeles katedraduna izandako Yu Tsun doktoreak diktatu, berrirakurri eta izenpeturiko aitorpen honek, ordea, uste gabean argi berria diamagu kontu horren gainean. Hasierako bi orriak falta dira.
«...eta telefonoa eseki nuen. Eseki eta berehala ezagutu nuen alemanez erantzun zidan ahotsa. Richard Madden kapitainarena zen. Madden Viktor Runeberg-en departamentuan egoteak esan nahi zuen noski han amaitzen zirela gure afan guztiak eta —baina horrek oso bigarren mailako kontua zirudien, edo hala iruditu behar zitzaidan— gure bizitzak orobat. Esan nahi zuen noski Runeberg atxiloturik zegoela edo asasinatu egin zutela [1]. Egun horretan eguzkia ezkutatzerako, haren zorte bera egokituko zitzaidan niri ere. Madden gupidagabea zen. Hobeki esanda, derrigortuta zegoen gupidagabe izatera. Irlandarra izanda Ingalaterraren zerbitzura egonik, epeltasunez eta akaso traizioz akusaturik, nola ez zion, bada, ongi etorri egingo halako mesede mirarizkoari: aleman Inperioaren bi agente aurkitu, harrapatu, agian hil, alegia? Gelara igo nintzen; absurduki atea giltzaz itxi eta burdinazko ohe meharrera ahozgora egotzi nuen neure burua. Leihoan betiko teilatuak ageri ziren, eta seietako eguzki lainotua. Ezin nuen sinetsi aurrezantzurik eta sinbolorik gabeko egun hura zatekeenik nire heriotza gupidagabearen eguna. Neure aita hila gora-behera, Hai Feng-eko jardin simetriko batean zebilen haurra izana gora-behera, hil egin behar ote nuen, nik, orain? Gero gogoetatu nuen justu norberari gertatzen zaizkiola gauza guztiak, justu oraintxe. Mendeak eta mendeak, eta soilik orainaldian gertatzen dira gertatu beharrak; ezin konta ahala gizon airean, lurrean eta itsasoan, eta benetan pasatzen den oro niri pasatzen zait... Madden-en zaldi-aurpegiaren oroipen ia jasanezinak galarazi zizkidan gogoeta deslaiok. Neure gorrotoaren eta neure izuaren erdian (orain ez zait axola izua aipatzea: Richard Madden-i ziria sartu diodan honetan, nire zintzurrak soka irrikitzen duen honetan), neure artean egin nuen gudari kalapitatsu eta dudarik gabe zoriontsu horrek ez zuela susmatzen Sekretuaren jabe nintzenik. Ancre ibaian britainiarrek eraiki berri zuten artilleria-tokiaren kokaleku zehatzaren izena, hain zuzen. Txori batek zeru grisean marra bat egin zuen eta nik itsuki aireplano bat irudikatu nuen eta aireplano hartatik beste asko (frantses zeru gainean) bonba bertikalez artilleria-tokia suntsitzen. Nire ahoak, bala batek desegin baino lehen, oihukatu ahal balu izen hori Alemanian entzuteko moduan... Nire giza ahotsa eskaxa zen. Nola helarazi Nagusiaren belarrira? Gizon gaixo, gorrotagarri harengana, zeinak ez baitzekien Runeberg-ez eta nitaz Staffordshire-en ginela baizik, gure berrien zain baitzegoen, alferrik, hantxe, Berlingo bulego elkor hartan, egunkariak infinituki arakatzen... Ozenki esan nuen: "Ihes egin behar dut". Hotsik gabe tentetu nintzen, isiltasun alferrik bete-betean, alegia Madden jadanik zelatan balego bezala. Zerbaitek —beharbada eskura neuzkan baliabideen ezereza harro erakutsi beharrak berak— poltsikoak miatzera bultzatu ninduen. Aurrez nekiena topatu nuen. Iparramerikar erlojua, nikelezko katea eta diru-peza karratua; giltzailua, Runeberg-en departamentuko giltza konprometigarri bezain alferrekoekin; libreta; gutun bat, berehala haustea erabaki nuena (eta hautsi ez nuena); pasaporte faltsua; korona bat, bi txelin eta penike batzuk; lapitz gorri-urdina, musuzapia; errebolberra, bala batekin. Absurduki, eskuaz oratu eta burdinaren pisua haztatu nuen, neure buruari adore ematearren. Lausoki bururatu zitzaidan pistola baten tiro-hotsa oso urrutitik entzun daitekeela. Hamar minutuan plana ondurik neukan. Telefono gidak eman zidan berri hura igortzeko gai zen pertsona bakarraren izena: Fenton-en aldiri batean bizi zen, ordu erdi baino gutxiagoko bidea trenez.
»Aski gizon kikila naiz. Orain diot; orain, inork arriskutsu dela ukatzerik ez daukan plan bat arrakastaz burutu dudan honetan. Izugarria izan zela ongi asko dakit. Ez nuen, ez, Alemaniarengatik hartu lan hori. Bost axola niri espia izate doilor honetara behartu nauen herri barbaro hori. Gainera, Ingalaterrako gizon bat ezagutzen dut —gizon apal bat— niretzat Goethe baino gutxiago ez dena. Ordubetetik gora ez nintzen harekin mintzatu, baina ordu bete horretan Goethe izan zen... Nagusiak nire arrazakoak —nigan bat egiten diren ezin konta ahal arbasoak— gutxiesten zituela sentitzen nuelako hartu nuen nik lan hori. Hori batek bere armadak salba zitzakeela frogatu nahi nion. Gainera, kapitainarengandik ihes egin behar nuen. Haren esku eta ahotsak edozein momentutan jo zezaketen nire atea. Hotsik atera gabe jantzi nintzen; ispiluan neure buruari agur esan, eskailerak jaitsi, kale patxadatsua begi zorrotzez arakatu, eta kanpora irten nintzen. Geltokia ez zen etxetik oso urruti, baina nahiago izan nuen kotxe bat hartzea. Hartara inork ezagutzeko arrisku gutxiago nuela argudiatu nuen; kontua da kale jendegabean ikusterraz eta hondabera sentitzen nintzela, infinituki. Gogoratzen naiz erdiko sarrera baino aurreraxeago gelditzeko esan niola kotxezainari. Astiro jaitsi nintzen, berariaz, makaltasun ia penagarriz; Ashgrobe-ko herrixkara nindoan, baina urrunagoko geltoki baterako txartela hartu nuen. Trena handik minutu gutxira irtetekoa zen, zortziak eta berrogeita hamarrean. Pausoa bizkortu nuen; hurrengoa bederatzi eta erdietan zen. Ez zen ia inor nasan. Bagoiak korritu nituen: gogoratzen ditut nekazari batzuk, doluz jantziriko emakume bat, Tazito-ren Anales direlakoak gogo biziz irakurtzen ari zen gizaseme gazte bat, soldadu zauritu, zoriontsu bat. Abiatu ziren azkenean bagoiak. Aise ezagutu nuen gizon batek lasterka ekin zion alferrik nasaren muturreraino. Richard Madden kapitaina zen. Erabat lur jota, ikaraz, eserlekuaren beste puntan hantxe gelditu nintzen kuzkur-kuzkur eginik, neure beldurretako kristaletik urrun.
»Lur jotze horretatik halako zoriontasun zital batera pasatu nintzen. Neure artean egin nuen buruz burukoa hasita zegoela noski eta lehen ekinaldia nik irabazia nuela, itzur egin bainion, berrogei minutuz bederen, halabeharraren mesede bati esker bederen, nire aurkariaren erasoari. Argudiatu nuen garaipen apur horrek erabateko garaipena iragartzen zuela. Argudiatu nuen ez zela hain apurra, zeren, tren-ordutegiak eskaintzen zidan alde ezin baliotsuago hura gabe, kartzelan egongo bainintzen ordurako, edo hilik. Argudiatu nuen (aurreko argudioen paretsuko sofismoz) nire zoriontasun koldar hark frogatzen zuela kapaz nintzela abentura hura onik burutzeko. Ahultasun horretatik atera nituen jadanik huts egingo ez zidaten indarrak. Etorkizunean gizona egunik egun egiteko latzagoetara makurtuko delakoan nago; aurki ez da egongo gudari eta bidelapurrik baizik; hona nire aholkua: "Egiteko latz bat aurrera atera nahi duenak hura jadanik burutua duela imajinatu behar du, iragana bezala aldaezina den etorkizun bat inposatu behar dio bere buruari". Hala jokatu nuen nik, eta nire begiek, jadanik hilik zegoen gizon baten begiek, hauteman zuten nola isurtzen zen apika azkena zatekeen egun hura, eta nola zabaltzen zen gaua. Trena laster leunean zihoan, lizar artetik. Halako batean gelditu egin zen, landa erdian ia. Inork ez zuen geltokiaren izenik oihukatu. "Ashgrove?", galde egin nien nasan zebiltzan mutiko batzuei. "Ashgrove", erantzun zuten. Trenetik jaitsi nintzen.
»Lanpara batek argiztatzen zuen nasa, baina haurren aurpegiak itzalpean zeuden. Batek itaundu zidan: "Stephen Albert doktorearen etxera doa berori?". Erantzunari itxaron gabe, beste batek, berriz: "Etxea hemendik urruntxo da, baina berori ez da galduko baldin eta horrako ezkerreko bide hori hartu eta bidegurutze bakoitzean ezkerretara jotzen badu". Txanpon bat bota haurrei (azkena), harrizko maila batzuk jaitsi, eta bide bakartian abiatu nintzen. Bidea, leun-leun, maldan behera zihoan. Lur gordina zuen zoru, goian adarrak nahas-mahas, ilargi apal biribilak lagun zegidala zirudien.
»Une batez, Richard Madden-ek nola edo hala nire asmo etsiari antzeman ote zion pentsatu nuen. Berehala konturatu nintzen ezinezkoa zela. Beti ezkerretara jotzeko aholkuak gogora ekarri zidan huraxe zela zenbait labirintotako erdiko gunea aurkitzeko prozedura arrunta. Badut labirintoen berri apur bat: ez naiz alferrik Ts'ui Pên ospetsuaren birbiloba; nire birraitona hark, Yunnan-go gobernadore izan ondoren, zerupeko botereari uko egin eta Hung Lu Meng bera baino ere jendetsuagoa izan behar zuen nobela bat idazteari eta gizon guztiak galduko ziren labirinto bat eraikitzeari eman zitzaion. Hamahiru urte eskaini zizkien hain neke heterogeneoi, baina arrotz baten eskuak asasinatu zuen eta nobela zentzugabea zen eta inork ez zuen labirintoa aurkitu. Ingeles zuhaitzen pean gogoeta egin nuen labirinto galdu horretaz: irudikatu nuen arroz-sailek ezabatua edo urpean, irudikatu nuen infinitua; ez, ohi denez, kiosko otxabatuz eta itzultzen diren zidorrez osatua, baizik eta ibaiz eta probintziaz eta erreinuz... Labirintoen labirinto bat imajinatu nuen, labirinto bihurgunetsu gero eta handiago bat, iragana eta etorkizuna barne hartuko zituena eta argizagiak ere nolabait inplikatu. Lilura horietan murgildurik, nire patua, etsaiak atzetik dabilzkion gizonaren paradero tristea, ahaztu egin nuen. Denbora puska neurgaitz batez, munduaren atzemaile abstraktutzat jo nuen neure burua. Landalde zehazkabe eta era berean biziak, ilargiak, arratsaldearen hondarrek, horiek guztiek eragin zidaten noski; orobat malda beherak, ez baitzion nekeari inolako aukerarik uzten. Arratsaldea intimoa zen, infinitua. Bideak beherantz egiten zuen eta tarteka bitan banatzen, larre bestela ere bereizgaitzen artean. Silabakakoa zirudien musika zorrotz bat hurbildu eta urruntzen zen haizearen harat-honatean, hostoz eta distantziaz blai. Otu zitzaidan gizon bat beste gizon batzuen etsai izan daitekeela, beste gizon batzuen une batzuena, baina ez herrialde batena; ez ipurtargi, hitz, jardin, ur ibili, mendebalena. Halatan iritsi nintzen herdoilduriko atalde garai batera. Burdin artetik zumardi bat eta pabilioi moduko bat igarri nituen. Bet-betan konturatu nintzen bi gauzaz; deus apartekorik ez zuena lehenbizikoa; bigarrena, berriz, guztiz ere harrigarria: musika hura pabilioitik zetorren; txinatarra zen musika. Hortik bete-betean neureganatu izana, arretarik jartzeke. Ez naiz oroitzen ezkila bat ote zegoen ala txirrina, edo eta eskuz jo ote nuen atean. Musikaren txinpartotsak jarraitu egin zuen.
»Barren-barreneko etxearen ezkutuenetik, ordea, farol bat hurbiltzen ari zen: enborrek marratu eta tarteka deusezten zuten farol bat, paperezkoa, danborren forma eta ilargiaren kolorea zuena. Gizon garai batek zekarren. Ez nuen haren begitarterik ikusi, argiak itsuturik bainengoen. Atetzarra ireki eta neure hizkuntzan esan zidan, astiro:
»— Ikusten dudanez, Hsi P'êng bihozbera nire bakardade galdu hau zuzentzen ahalegintzen da. Jardina ikusi nahi izango duzu noski?
»Gure kontsuletariko baten izena zela konturatu, eta aztoraturik errepikatu nuen:
»— Jardina?
»— Bitan banatzen diren bidexken jardina.
»Zerbaitek palast egin zidan oroimenean, eta ziurtasun ulergaitzez ahoskatu nuen:
»— Ts'ui Pên nire arbasoaren jardina.
»— Zure arbasoa? Zure arbaso txit argia? Aurrera.
»Bidexka ezkoa nire haurtzarokoak bezalako zigizagatsua zen. Sortaldeko eta sartaldeko liburuz osatua zen liburutegi batera iritsi ginen. Seda horiz enkoadernaturiko ale eskuizkribatu batzuk ezagutu nituen, Dinastia Argitsuko Hirugarren Enperadoreak zuzendu zuen eta sekula inprentara eman ez zen Entziklopedia Galdua delakoarenak. Gramofonoko diskoa han ari zen jiraka brontzezko fenix baten ondoan. Gogoratzen dut halaber arrosakoloreen familiako txarro bat, eta beste bat, hainbat mende lehenagokoa, gure eskulanginek Pertsiako buztinginengandik kopiatu zuten kolore urdin horretakoa...
»Stephen Albert niri so zegoen, irribarrez. Oso zen (esana dut) garaia, hazpegi zorrotzak zituen, begiak grisak eta bizarra ere grisa. Bazuen halako apaiz jite bat, bai eta itsasgizonarena ere; gero kontatu zidan Tientsin-en misiolari ibilia zela, "sinologo izatera iristeko ahalegina saiatu aurretik".
»Eseri egin ginen; diban luze apal batean ni; hura, berriz, leihoari eta erloju biribil garai bati bizkar emanez. Konputatu nuen ordubete baino lehenago ez zela iritsiko nire jazarlea, Richard Madden. Nire erabaki eragozgaitzak itxaron zezakeen.
»— Harrigarrizko patua Ts'ui Pên-ena —esan zuen Stephen Albert-ek. Bere jatorriko probintziako gobernadorea, astronomian, astrologian eta arau-liburuen interpretazio atsedenik gabean jantzia, xakelaria, poeta eta kaligrafo ospetsua: dena utzi zuen, liburu bat eta labirinto bat taxutzeko. Zapalkuntzaren, justiziaren, ohakidetasun ugariaren, oturuntzen eta are erudizioaren plazerrei uko egin, eta hamahiru urtez bere burua Bakardade Aratzaren Pabilioian giltzapeturik eduki zuen. Hil zenean, haren ondorengoek ez zuten aurkitu eskuizkribuen nahas-mahas halako bat besterik. Familiak, agian jakinaren gainean egongo zarenez, sutara eman nahi izan zituen; haren albazeak, ordea —monje taoista edo budista bat—, ez zuen etsi haiek argitaratu arte.
»—Ts'ui Pên-en odolekook —ihardetsi nuen— oraindik ere higuintzen dugu monje horren izena. Zentzugabekeria izan zen argitaratze hori. Zirriborro kontreaesantsuen pilaketa zalantzaz bete halako bat da liburua. Inoiz kontu egin diot: hirugarren kapituluan heroia hiltzen da, laugarrenean bizirik dago. Ts'ui P'ên-en beste egitasmoaz denaz bezanbatean, berriz, Labirintoaz...
»— Hemen da Labirintoa —esan zidan, idazmahai lakatu garai bat seinalatuz.
»— Marfilezko labirinto bat! —oihu egin nuen—. Labirinto minimo bat...
»— Sinboloz osaturiko labirinto bat —zuzendu zuen—. Denboraz osaturiko labirinto ikusezin bat. Niri, ingeles barbaro honi, eman zait misterio garden hori agerian jartzea. Ehun urteren buruan, xehetasunak berreskuraezinak dira, baina ez da zaila barruntatzen zer gertatu zen. Ts'ui P'ên-ek behin esango zuen: "Liburu bat idaztera erretiratzen naiz". Eta beste behin: "Labirinto bat eraikitzera erretiratzen naiz". Denek imajinatu zituzten bi obra; inork ez zuen pentsatu liburua eta labirintoa objektu bakarra zirenik. Bakardade Aratzaren Pabilioia jardin bide-bihurriz josi baten erdian egongo zen noski; horrek irudikaraziko zien beharbada gizonei labirinto fisiko bat. Ts'ui Pên hil zen; inork ere, haren eskuko izan ziren lur zabaletan, ez zuen labirinto haren arrastorik aurkitu; nobelaren nahasmenak pentsarazi zidan bera zela labirintoa. Bi zertzeladak eman zidaten korapiloaren askabide zuzena. Bat: Ts'ui Pên-ek infinitu peto-petoa izango zen labirinto bat eratu nahi zuelako leienda bitxia. Bestea: aurkitu nuen gutun zati bat.
»Albert altxatu egin zen. Une batez, bizkarra eman zidan; idazmahai urre eta ubel koloreko hartako tiradera bat ireki zuen. Itzultzean paper bat zekarren, noizbait gorribizi izana; orain, berriz, arrosakolore, mehea, koadrikulatua. Bidezkoa zen Ts'ui Pên-en kaligrafo-ospea. Ulertzeke irakurri nituen, gogo biziz, neure odoleko gizon batek guztizko pintzel zehatzez idatzi zituen hitz hauek: "Etorkizun anitzei uzten diet (ez guztiei) bitan banatzen diren bidexken jardina". Isil-isilik itzuli nion orria. Albert-ek jarraitu egin zuen:
»—Gutun hau ilunbetik atera arte, neure buruari galde egina nion ea nolatan izan liteeken liburu bat infinitua. Liburu zikliko, zirkular bat izatea besterik ez zitzaidan otu. Liburu bat zeinean azken orrialdea lehendabizikoaren berdina lizen, hala azkenik gabeko jarraibidea luen. Mila eta bat gauen erdian den gau hori ere gogoratu zitzaidan, nola Shahrazad erregina (kopistaren magia joko harrigarri batez) Mila eta bat gauak hitzez hitz kontatzen hasten den, hala hura kontatzen dueneko gau hartara berriro iristeko kinkan jarririk, eta horrela infinituraino. Halako obra platoniko, ondorengorik ondorengo iragan bat, aitatik semera jarauntsia, zeinean gizabanako berri bakoitzak kapitulu bat emendatuko lukeen edo ardura zintzo-zintzoz zuzendu zaharragoen idazkia. Asmabide horietan murgildurik ibili nintzen; baina haietako ezein ere ez zetorren noski bat, ezta nolabaitik apurrenean ere, Ts'ui Pên-en kapitulu kontraesanez josiekin. Zalantzazko ezbide horretan nengoela, zuk arestian irakurri duzun eskuizkribu hori igorri zidaten Oxford-etik. Pentsatzekoa denez, horrako esaldi horrek bereganatu zidan arreta: "Etorkizun anitzei uzten diet (ez guztiei) bitan banatzen diren bidexken jardina". Ia bet-betan ulertu nuen: Bitan banatzen diren bidexken jardina nobela nahas-mahas hura zen; "etorkizun anitzei (ez guztiei)" esaldiak iradoki zidan bitan banatze hori ez ote zen denboran zehar ulertu behar, eta ez espazioan. Obra berriro bere osoan irakurririk, argi zegoen halaxe zela. Istorio orotan, gizon batek, aukera bat baino gehiagoren aurrean gertatzen denean, bat hautatu eta besteak ezerezten ditu; Ts'ui Pên asmagaitzarenean, berriz, denak hautatzen ditu, aldi berean. Hala, etorkizun bat baino gehiago, denbora bat baino gehiago sortzen du, eta haietako bakoitza orobat ugaldu eta banatzen da. Hortik nobelaren kontraesanak. Fang-ek, esate baterako, sekretu bat dauka; ezezagun batek jotzen du haren atean; Fang-ek hiltzea deliberatzen du. Pentsatzekoa denez, korapiloaren askabide bat baino gehiago bada aukeran: Fang-ek sarkina hil dezake, sarkinak Fang hil dezake, biak ere salba daitezke, biak ere hil daitezke, eta abar. Ts'ui Pên-en obran askabide guztiak gauzatzen dira; bakoitza beste banaketa batzuen abiapuntua da. Noizbait, labirinto horretako bidexkek bat egiten dute: adibidez, zu etxe honetara iristen zara, baina aukerako iraganetako batean zu nire etsaia zara, beste batean laguna. Nire ahoskera moldagaitz honengatik axolarik ez badizu, orrialde batzuk irakurriko ditugu.
»Begitartea, lanpararen zirkulu argitsuan, agure batena zuen dudarik gabe, baina zerbait hautsgaitz eta are hilezkorra ere ageri zen aurpegi hartan. Zehaztasun geldoz irakurri zituen kapitulu epiko baten beraren bi idazketa. Lehendabizikoan, gudaroste bat gudu batera doa mendi mortu batetik; harrien eta itzalaren izuak jota, ez du gehiago bizitza galtzeko axolarik, eta erraz lortzen du garaipena; bigarrenean, berriz, festa bat ospatzen ari den jauregi batetik iragaten da gudaroste bera; gudu distiratsua festaren jarraipena iruditzen zaie eta garaipena lortzen dute. Nik zegokien jaiduraz entzuten nituen istorio zaharrok, apika ez hain miragarriak berez nola baitzen miragarri neure odolak asmatuak izatea eta inperio urrun bateko gizon batek hala niri bihurtzea, abentura etsi baten harian, sartaldeko uharte batean. Gogoan ditut amaierako hitzak, mandamentu sekretu baten gisa idazketa bakoitzean errepikatuak: "Hala gudukatu ziren heroiak, bihotz miresgarria lasai, bortitza ezpata, bizia kendu eta galtzera etsirik".
»Une hartatik, neure inguruan eta neure gorputz ilunean halako pirpir ikusezin, ukiezin bat sumatu nuen. Ez, hala ere, gudaroste dibergente, paralelo eta azkenik bat eginen pirpira, bestelako higidura helgaitzago, barrenekoago bat baizik, armada horiek nolabait iragartzen zutena. Stephen Albertek solasari ekin zion:
»—Ez dut uste zure arbaso txit argiak bariazioetara jolasten jardungo zuenik hola-hola. Ez da noski pentsatzekoa esperimentu erretoriko bat infinituki errepikatzeari sakrifikatuko zizkionik hamahiru urte luze. Zuen herrian, bigarren mailako generoa da nobela; garai hartan oso estimu gutxian zeukaten. Ts'ui Pên nobelagile jeniala izan zen, baina hura zen bezalako letra-gizon batek ez zuen noski bere burua nobelagile soiltzat joko. Haren garaikideen testigantzak argi uzten du —eta haren bizitzak garbi asko baiezten— metafisika eta mistika alderako zuen joera. Filosofia-eztabaidak nobelaren zati handi bat hartzen du. Problema guztietatik, ondo dakit hori, ezeinek ez zion kezka eta lan handiagorik eman nola denboraren problemak. Bada, horixe da Jardinaren orrialdeetan agertzen ez den bakarra. Denbora esan nahi duen hitza bera ere ez dakar. Zer azalbide emango zenioke zuk jokabide horri?
»Soluzio batzuk proposatu nituen; ez gogobetekorik bat ere, ordea. Ezbaian jorratu genituen; azkenean, Stephen Albert-ek honela esan zidan:
»— Gaitzat xakea duen asmakizun batean, zein da galarazirik dagoen hitz bakarra?
»Apur batez gogoeta egin, eta ihardetsi nuen:
»— Xake hitza.
»— Hain zuzen —esan zuen Albert-ek—, Bitan banatzen diren bidexken jardina asmakizun eskerga bat duzu, edo parabola bat, eta haren gaia denbora da; arrazoi ezkutu horrek galarazten dio bere izenaren aipamena. Hitz bat sekula ere ez erabiltzea, metafora traketsetara eta perifrasi begibistakoetara jotzea, hura adierazteko modurik enfatikoena dateke. Eta modu bihurri hori da Ts'ui Pên zeharzaleak bere nobela-ibai ahitezinaren bihurgune bakoitzean hautatu zuena. Ehunka eskuizkribuak alderatu ditut, zuzendu ditut kopiatzaileen utzikeriak tartekatu dituen okerrak, kaos horren planari tankera ematen saiatu naiz, finkatu dut ostera, ustez, hasierako ordenamendua, obra osoa itzuli dut: zalantzarik gabe esan dezaket ez duela behin bakarrik ere erabiltzen denbora hitza. Garbi dago zergatik: Bitan banatzen diren bidexken jardina Ts'ui Pên-ek unibertsoaz zuen ikuskeraren halako irudi osagabe bat da, ez hala ere faltsua. Newton-ek eta Schopenhauer-ek ez bezala, zure arbasoak ez zuen halako denbora uniforme, absolutu batean sinesten. Aitzitik sinesten zuen denbora serie infinituetan; denbora dibergente, konbergente eta paraleloen halako sare gero eta zabalago, zorabiozko batean. Bata bestera hurbiltzen, bitan banatzen, elkar ebakitzen edo mendeen mendeetan elkarri ezjaramon egiten dioten denboren irazki horrek posibilitate guztiak hartzen ditu. Denbora horietatik gehienetan gu ez gara existitzen; zenbaitetan zu bai eta ni ez; bestetan, ni existitzen naiz, ez zu; bestetan, biok. Honetan, halabehar zorioneko batek hala opa baitit, zu nire etxera iritsi zara; beste batean, jardina zeharkatzean, hilik aurkitu nauzu; beste batean, nik hitzok berok esaten ditut, baina errakuntza bat naiz, mamu bat.
»— Orotan —ahoskatu nuen nik, ez hala ere dardarizorik gabe— nik bihotz-bihotzez eskertzen dizut Ts'ui Pên-en jardinari berriz itxura eman izana.
»— Orotan ez —erantzun zuen ahopeka, irribarre batez—. Azkenik gabe banatzen da denbora ezin konta ahal geroetara. Horietako batean zure etsaia naiz.
»Lehenago aipatu dudan pirpir hori sentitu nuen berriro. Begitandu zitzaidan etxearen jirako jardina infinituraino betaturik zegoela pertsona ikusezinez. Pertsona horiek Albert eta ni ginen, ezkutu, egitekotsu, multiforme, beste denbora-izari batzuetan. Begiak altxatu eta lokamuts ilauna aienatu egin zen. Jardin hori-beltzean gizon bakarra zegoen; gizon hori, ordea, estatua bat bezalako gogorra zen; gizon hori, ordea, bidexkan barrena zetorren eta Richard Madden kapitaina zen.
»—Etorkizuna jadanik existitzen da —ihardetsi nuen—, baina ni zure laguna naiz. Ikus dezaket berriro gutuna?
»Albert jaiki egin zen. Altu, idazmahai altuko tiradera ireki zuen; bizkarra eman zidan une batez. Nik prestaturik neukan errebolberra. Kontu handiz desarratu nuen: bertan erori zen Albert, antsiarik ere gabe, kolpetik. Zin dagit bat-bateko heriotza izan zuela: tximistak jota legez.
»Gainerakoa irreala da, huskeria. Madden-ek, barrura oldartu eta atxilotu egin ninduen. Urkamendira kondenatu naute. Gaizkeria nabarmenez, garaile atera naiz: helarazi dut Berlinera eraso behar dioten hiriaren izen isilpean gordea. Atzo bonbardatu zuten; berri hori zekarten egunkari berek bestelako enigma bat proposatzen zioten Ingalaterrari: Stephen Albert sinologo jakintsua Yu Tsun izeneko ezezagun baten eskuetan hil izana, alegia. Nagusiak igarri dio enigma horri. Badaki nire arazoa (gerraren arrabots artetik) Albert deritzon hiriaren arrastoa ematea zela eta ez nuela beste biderik aurkitu izen horretako pertsona bat hiltzea baizik. Ez daki (inork ez lezake jakin) nire dolu eta neke kontaezinaren berri.»
[1] Hipotesi higuin bezain xelebrea. Hans Rabener prusiar espiak (alias Viktor Runeberg) pistola automatiko batez eraso zion atxilotzeko ordena zekarkion Richard Madden kapitainari. Hark, bere buruaren defentsan, heriotza ekarri zioten zauriak eragin zizkion. (Argitaratzailearen oharra.)
© Jorge Luis Borges © itzulpenarena: Juan Garzia