Giorgio Bassani - Finzi-Continitarren lorategia

Hain berandu izan arren, aitak artean itzali gabe zeukan argia.

Egunkari guztietan arrazari buruzko kanpaina hasi zenetik, 1937ko udatik aurrera, lorik egin ezin latza jasaten zuen, inoiz baino gehiago udaran, beroagatik. Gau osoak igarotzen zituen begirik bildu gabe, batzuetan irakurriz, besteetan etxean ibiliz, jangelan atzerriko irratien italierazko transmisioak entzunez, edo amarekin berriketan haren gelan. Ordubata baino beranduago iristen banintzen, nekez zeharkatuko nuen korridorea —logelak bata bestearen ondoren zeuden: aitarena lehena, bigarrena amarena, gero Ernestorena eta Fannyrena eta, azkenik, bukaeran, nirea— bera konturatu gabe. Alferrik ibiliko nintzen hanka-puntetan, baita oinetakoak kenduta ere: aitaren belarri finak berdin antzematen zituen kirrinka eta karraska txikienak.

— Zu al zara?

Pentsatzekoa zen bezala, gau hartan ere ez nion ihes egin haren kontrolari. Normalean, «Zu al zara?» hura entzutean, bizkortu egiten nuen ibilera: erantzun gabe segitzen nuen aurrera, ez entzunarena eginez. Baina gau hartan ez. Nahiago izan nuen gelditu, ondo jakin arren, ez ordea gaitzitu gabe, nolako galderei erantzun beharko nien, beti berdinak baitziren («Nolatan honen berandu?», «Ba al dakizu zer ordu den?», «Non ibili zara?», eta abar). Atea piska bat ireki eta aurpegia sartu nuen zirrikitutik.

— Zer egiten duzu hor? —esan zuen azkar aitak ohetik, betaurreko gainetik begiratzen zidala—. Sartu, sartu apur batean.

Eserita zegoen, etzanda baino areago, atorra luzea soinean, bizkarraz eta garondoaz bermatzen zelarik zur landu argizko oheburuan, eta izaraz bakarrik estalita sabeleraino. Atentzioa ematekoa iruditu zitzaidan dena zuria izatea haren inguruan: zilartsua ilea, zurbil eta zargaldua begitartea, zuriminak atorra, giltzurrun atzeko burkoa, izara, sabel gainean zabalik pausatutako liburua; eta zuritasun hura (klinikako zuritasuna, pentsatzen nuen) bat etortzea haren begi argiak pizten zituen baretasun harrigarri berebizikoarekin, haietan nabarmentzen zen onberatasun jakintzaz betearekin.

— Ze berandu! —iruzkindu zuen irribarrez, ohean ere kentzen ez zuen eskumuturreko Rolex urperagarriari begirada ematen zion bitartean—. Ba al dakizu zer ordu den? Ordubiak eta hogeitazazpi!

Lehendabizikoz, beharbada, hamazortzi urterekin etxeko giltza lortu nuenetik, esaldiak ez ninduen sumindu.

— Kanpoan ibili naiz —esan nuen patxadaz.

— Zure lagun milandarrarekin?

— Bai.

— Zer egiten du? Ikasten al du oraindik?

— Ez, jakina. Hogeitasei urte ditu dagoeneko. Enplegatua da... Kimikalari lanetan aritzen da industrigunean, goma sintetikoa egiten duen Montecatiniren lantegi batean.

— Hara, ba! Eta ni oraindik unibertsitatean zegoelakoan! Zergatik ez duzu inoiz gonbidatzen gurekin afaltzera?

— Bah... Ez diot are lan gehiago eman nahi amari.

— Bai eta zera ere! Zer uste duzu izango litzatekeela? Beste platerkada bat zopa prestatzea ez da lan handia. Ekarri, ekar ezazu noizbait. Eta... non afaldu duzue? Giovanni-n?

Baietz, nik.

— Esaidazu zer gauza on afaldu duzuen.

Gogo onez, baina ez ordea neure eroapenaz harritu gabe, plater guztiak zerrendatu nizkion: nik aukeratutakoak eta Malnatek aukeratutakoak. Bitartean, eseri egin nintzen.

— Ondo —onartu zuen, azkenean, aitak, gogo-ase—. Eta gero —eten baten ondoren—, duv'èla mai ch'a si'ndà a far dann, tutt du? Egingo nuke —eskua altxatu zuen, nire balizko ukapen bati aurre hartuz bezala—, egingo nuke emakumetara joan zaretela.

Horri zegokionez, sekulan ez genion konfidentziarik egin elkarri. Halako lotsa bizi batek, halako askatasun eta burujabetza behar bortitz irrazional batek, beti eraman ninduen sorreran bertan moztera era horretako hizketagaiei heltzeko egiten zituen saio herabe guztiak. Baina ez gau hartan. Begiratzen nion, hain zuri, hain hauskor, hain zahar, eta bien bitartean nire baitan nolabaiteko korapilo bat, ezkutuko mataza nahasi urtetsu bat emeki-emeki askatzen ari balitz bezala sentitzen nuen.

— Bai, horixe —esan nuen—. Bete-betean asmatu duzu.

— Burdel batera joango zineten, ez?

— Bai.

— Oso ondo —onetsi zuen—. Zuen adinean, zurean batez ere, burdelak dira irtenbiderik egokiena ikuspuntu guztietatik begiratuta, baita osasunarenetik ere. Baina, esaidazu: nola moldatzen zara diruarekin? Aski al duzu amak ematen dizun astekoarekin? Diru hori nahikoa ez bada, eskatu niri ere. Ahal dudan neurrian lagunduko dizut nik ere.

— Eskerrik asko.

— Non egon zarete? Maria Ludargnaniren etxean? Nire garaian ere han zebilen emakumea, jo eta ke.

— Ez. Via delle Volteko batean.

— Gauza bat bakarra gomendatzen dizut —jarraitu zuen, kolpetik medikuntza lanbideko hizkera bereganatuz; gaztaroan bakarrik praktikatu zuen, ezen aitona hil ondoren Masi Torelloko lursailaz eta via Vignatagliatan zeuzkan bi higiezinez arduratzera mugatu baitzen—; zera, inoiz ez ahazteko beharrezkoak diren neurri profilaktikoak. Gogaikarria da, badakit, gustura utziko lirateke bazterrean. Baina huskeria bat nahikoa izaten da blenorragia txar bat harrapatzeko, hazi-jarioa, hitz arruntez esanda, edo zerbait okerragoa. Eta, batez ere: goizean esnatzean zerbait ondo ez dagoela sumatuz gero, zatoz berehala bainugelara niri erakustera. Kasu horretan, esango nizuke zer egin.

— Ongi da. Egon lasai.

Beste zerbait galdetzeko erarik egokienaren bila zebilela sumatzen nuen. Etorkizunerako burubideren bat, asmoren bat al neukan —suposatzen nuen galdetu behar zidala—, karrera bukatua nuenez gero? Aldiz, politikaz hasi zen. Ni etxeratu baino lehen —esan zuen—, ordubata eta ordubiak bitartean, atzerriko irrati batzuk hartzea lortu zuen: Monteceneri, Paris, Londres, Beromünster. Orain, azken albisteak entzun eta gero, bete-betean uste zuen nazioarteko egoera azkar okertzen ari zela. Ba, bai, tamalez, «afera itsusia» da. Moskun, Frantzia eta Ingalaterrako misio diplomatikoak alde egiteko zorian zeuden, antza zenez (esku hutsik, noski!). Benetan alde egingo zuten horrela Moskutik? Beldur izatekoa zen. Horren ondoren, denok Jainkoari hel egitea beste biderik ez zen geratuko.

— Zer uste duzu! —jaulki zuen—. Stalin ez da hainbeste eskrupulu daukan gizona. Komeniko balitzaio, seguru nago ez lukeela minutu bakar bat ere galduko Hitlerrekin adosteko!

— Akordio bat Alemania eta SESB artean? —irribarre ahula egin nuen—. Ez, ez dut sinesten. Ez zait posiblea iruditzen.

— Ikusiko dugu —erantzun zuen, irribarretsu bera ere—. Jainko Jaunak entzungo ahal zaitu!

Une hartan, zinkurin bat iritsi zen aldameneko gelatik. Ama esnatuta zegoen.

— Zer esan duzu, Ghigo? —galdetu zuen—. Hitler hil dela!?

— Hil balitz hobe! —hasperen egin zuen aitak—. Lo egizu, lo egizu, aingeru nirea, ez kezkatu.

— Zer ordu da?

— Hirurak ia.

— Bidal ezazu ohera mutil hori!

Amak ulertu ezinezko beste hitzen bat ahoskatu zuen, gero isildu egin zen.

Aitak luze begiratu zidan begietara. Gero, ahapeka, xuxurlaka ia:

— Barkatu halako gauza batzuez hitz egiten badizut —esan zuen—, baina ulertuko duzu... bai ama eta bai neu ere oso ondo konturatuta gaude, joan den urtetik gainera, maitemindu egin zarela... Micòl Finzi-Continiz. Hala da, ez?

— Bai.

— Eta nola doaz orain zuen harremanak? Gero eta okerrago?

— Orain baino okerrago ezin —murmuriatu nuen, bat-batean erabat argi ohartuz egia zehatza ari nintzela esaten, egiatan gure harremanak ezin litezkeela okerrago egon eta, Malnatek kontrako iritzia izan arren, inoiz ez nintzela aterako azken hilabeteetan alferreko antsian nengoen zulotik.

Aitak hasperen egin zuen.

— Gauza mingarriak dira horiek, badakit... Baina hobe da horrela, azken finean.

Burumakur nengoen, eta ez nuen ezer esan.

— Bai, horixe —jarraitu zuen, ahotsa apur bat altxatuz—. Zer egin nahi izango zenukeen? Ezkonbidean hasi?

Micòlek ere galdera bera zuzendu zidan, gau hartan bere logelan. Esan zuen: «Zer nahi izango zenukeen? Gu biok ezkonbidean hastea, beharbada?». Nik ez nuen txintik ere atera. Ez nuen zer erantzunik eduki. Orain bezala —gogoetatzen nuen—, orain bezala aitarekin.

— Zergatik ez? —erantzun zuen, hala ere, eta begira geratu nintzaion.

Buruari eragin zion.

— Zer uste duzu, ez zaitudala ulertzen? —esan zuen—. Niri ere gustatzen zait neska. Beti gustatu izan zait: txikia zenetik... Tenplura etortzen zenean, aitarengandik berahà hartzera. Polita, ederra hobeto esanda (ederregia, beharbada!), argia, ganoratsua... Baina, ez-kon-bi-de-an ha-si? —silabakatu zuen, begiak zabal-zabal—. Ezkonbidean hasteak, seme, gero ezkontzea esan nahi du. Eta garai hauetan, eta, batez ere, lanbide segururik eduki gabe, zuk esango didazu... Imajinatzen dut familia aurrera ateratzeko ez zenukeela eskatuko nire laguntza (eta, egia esanda, ezingo nizuke eman, ez behintzat beharrezko neurrian), eta are gutxiago berea... Neskak dote bikaina edukiko du seguruenik —erantsi zuen—, edukiko ez du ba! Baina ez dut uste zuk...

— Ahaztu ezazu dotea! —esan nuen—. Gure artean maitasuna egon balitz, zer axola zuen doteak?

— Arrazoia duzu —baieztu zuen aitak—. Arrazoia duzu erabat. Ni ere, amarekin ezkonbidean hasi nintzenean, 1911n, ez nintzen arduratzen kontu horietaz. Baina beste garai batzuk ziren haiek. Halako lasaitasun batez begira zitekeen aurrera, etorkizunera. Eta nahiz eta gero etorkizuna ez izan guk biok imajinatzen genuen bezain alai eta erraza (1915ean ezkondu ginen, badakizu, gerra hasita zegoela, eta handik gutxira boluntario joateko eskaria egin nuen), gizartea zen desberdina orduan, gizarteak garantizatu egiten zuen... Gainera, nik medikuntza ikasi nuen, eta zuk, ordea...

— Eta nik, ordea, zer?

— Ba, zuk, medikuntzaren ordez, Letra Ederrak hartu nahiago izan duzu, eta badakizu nik ez nizula inolako oztoporik ipini aukera egiteko garaian. Zure gogoa hori zen, eta biok, zuk eta biok, bete dugu geure eginbeharra: zuk, hartu behar zenuela uste zenuen bidea hartuz, eta nik hori ez oztopatuz. Baina, orain? Irakasle moduan, unibertsitateko karreran hasteko moduan egon bazina...

Ezezkoa egin nuen buruaz.

— Okerrago —jarraitu zuen—, are okerrago! Egia da orain ezerk ere ez dizula eragotziko zeure kasa ikasten jarraitzea..., zeure burua prestatzen jarraitzea, noizbait, posible izanez gero, idazle karrera are zail eta gora-beheratsuagoan saiatzeko, kritikalari militante moduan, Edoardo Scarfoglio baten, Vincenzo Morello baten, Ugo Ojetti baten antzera... edota, zergatik ez?, nobelagile moduan... —irribarre egin zuen—, poeta moduan... Ba, horrexegatik hain zuzen ere: zure adinean, apenas hogeitahiru urte dituzula, eta zure aurrean dena egiteko oraindik..., nola hasiko zinen orain pentsatzen emaztea hartzea, familia bat aurrera ateratzea?

Amets eder liluragarria bailitzan hitz egiten zuen nire etorkizun literarioaz —nioen neure artean—, baina zerbait egiazkoa, konkretua bihurtu ezinekoa balitz bezala. Biok jadanik hilda bageunde bezala hitz egiten zuen, espaziotik eta denboratik kanpoko puntu batean, elkarrekin hizketan ari bagina bezala bizitzaz, norbere bizitzan zehar izan zitekeen eta izan ez zen guztiaz. Ados jarriko al ziren Hitler eta Stalin?, galdetzen nion nik ere neure buruari. Zergatik ez? Seguruenik, Hitler eta Stalin ados jarriko ziren.

— Baina, horretaz aparte —hizketan jarraitzen zuen aitak—, eta beste burutapen askotaz aparte, utziko al didazu bihotz-zabaltasunez... lagun baten aholkua ematen?

— Esan, ba.

— Jabetzen naiz norbaitek burua galtzen duenean neska bategatik, zeure adinean batez ere, ez dagoela kontuak ateratzen egoteko... Jabetzen naiz zure izateko modua berezi samarra dela..., eta ez pentsatu duela bi urte, Fadigatti doktore dohakabe hura zertu zenean...

Fadigatti hil zenetik, etxean ez genuen behin ere aipatu. Zer ikustekoa ote zuen orain Fadigattik?

Aurpegira begiratu nion.

— Bai, seme, utzidazu esaten —isuri zidan—. Zure izaera (amona Fannyrengandik jaso duzula esango nuke), zure izaera... Sentiberaegia zara, hori da, ez zara sekulan konformatzen... beti bilatzen duzu...

Ez zuen bukatu. Mundu idealak, kimera hutsez populatuak seinalatzen zituen eskuaz.

— Barkaidazu, halere —heldu zion berriro—, baina familia bezala ere, Finzi-Continitarrak ez ziren egokiak... ez ziren guretzako jendea... Era horretako neska batekin ezkonduta, seguru nago goiz edo berandu gaizki egongo zinela... Bai, ba —insistitu zuen, nire protesta hitz edo keinuren baten beldur, agian—, badakizu zein izan den beti nire iritzia horretaz. Jende desberdina da... ez dirudi judìm direnik ere... Tira, badakit: Micòl, bera, horrexegatik gustatzen zitzaizun... gure gainetik zegoelako... sozialki. Baina, kasu egidazu: hobe horrela bukatu bada. «Emaztea eta idia, zeure herriko» dio esaera zaharrak. Eta bera, itxurak itxura, ez zen inola ere zure herrikoa. Ezta pittin bat ere.

Burua makurtuta neukan berriz, eta belaunetan zabalik pausatutako neure eskuei so nengoen.

— Pasatu egingo zaizu —zioen—, pasatuko zaizu, bai, eta zuk uste baino lehenago. Pena ematen dit, noski: imajinatzen dut zer sentitzen ari zaren momentu honetan. Baina, inbidia apur bat ere badizut, ba al dakizu? Bizitzan, ulertu nahi bada, benetan ulertu nahi bada nolakoak diren mundu honetako gauzak, behin gutxienez hil beharra dago. Orduan, legea hori denez gero, hobe gazterik hiltzea, oraindik aurrean denbora dagoenean altxatzeko eta berpizteko... Zaharrik ulertzea penagarria da, askoz penagarriagoa. Zer egin daiteke? Ez dago hutsetik berriro hasteko denborarik, eta gure belaunaldiak hainbeste eta hainbeste oker egin ditu! Dena dela, Jainko santuak nahi badu, zu horren gaztea zara! Hilabete batzuen buruan, ikusiko duzu, ez zaizu benetakoa irudituko ere honen guztiaren erditik pasatu zarela. Pozik ere egongo zara, beharbada. Aberatsago sentituko zara, ez dakit... helduago...

— Horrela izango ahal da! —murmuriatu nuen.

— Pozten naiz barrua arindu izanaz, bihotzetik nahigabe hau kendu izanaz... Eta orain, azken gomendioa. Utziko didazu?

Baiezkoa egin nuen.

— Ez itzuli haien etxera. Hasi berriro ikasten, egin ezazu zerbait, has zaitez eskola pribatuak ematen beharbada, eskari handia dagoela entzun dut eta... Eta ez itzuli. Hala dagokio, gehiago gainera, gizona denari.

Arrazoia zeukan. Hala zegokion, gehiago, gizona denari.

— Ahaleginak egingo ditut —esan nuen, begiak berriz altxatuz—. Denetarik egingo dut lortzeko.

— Horixe entzun nahi nuen!

Ordua begiratu zuen.

— Eta orain, zoaz lotara —gaineratu zuen—, beharra duzu eta. Ni ere ahaleginduko naiz unetxo batez begiak ixten.

Zutik jarri eta makurtu nintzen musu emateko, baina elkarri eman genion musua besarkada luze, isil, samur-samurra bilakatu zen.

"Giorgio Bassani / Finzi-Continitarren lorategia" orrialde nagusia