BERGARAKO JAIAK ETA
LAPURDIKO LUSAGARRAK

        Mendekoste Jaiak hurbiltzen ari direla, maiz eta biziago zait egun hauetan gure Bergara bururat etortzen. Mendekoste egunetan izaten baitira Bergarako jaiak. Gure etxe aurrean egiten zen (orain ere hola eginen, nik uste) hiru egunez dantza. Bertsotan erranak ditut («Urrundik. Egizko gertaera bat») pesta-egun batez goiko enparantza hartan gertatuak. Gurasoei entzuna diet: orain baino jai handiagoak egiten zirela Bergaran aspaldi. Baita ezkontza gehiago ere jaiaroetan. Herri batetik besterat oraingo joan-etorri erraztasunik ez baitzen, pesta-aitzakiok hauta behar izaten ziren, zenbait bergarar andereño politi... kanpotiar zalduntxo egokiren bat ezagutarazteko. Ta minuetoa ere abantxu Bergarako semea baita, haren soinu-laguntzaz egin izan dira gure herriko etxe zaharretan zenbait ezkontza eder.

        Egia esan: ez zaizkit mendekoste jaiok inoiz atseginak izan. Azterketak hurbil izaten baikenituen. Eta liburu nazkagarri haiei azken orduko astinduak eman behar izaten zitzaizkiela, mendirat eroaten gintuen gure apaiz irakasle harek Mendekoste egunetan anaia ta biok, dantza ta soinuari urrun liburu pixu haiek buruz ikastera. Ta zuhaizpe batean hirurok jarrita, geu aljebrari edo beste zozokeriaren bati lotuak egon behar izaten ginela, ikustekoa zen zein alai eta arin igarotzen zitzaizkigun ondotik baserritar gazteak dantzara. Barnea zitzaidan, haiei begira, egunarekin batean iluntzen. Eta horra: ezin izan dut geroztik oroitzapen hura enegandik uxa.

        Alaiagoak ziren guretzat San Pedro ta Samartzial jaiak. Ez ziren, bata bestearen hurrengo egun biok, elkarren antzeko. Urtearen egunik handi ta dotoreena baikenuen San Pedro eguna. Alai eta zalapartariena berriz hurrengoa. Ikustekoa zen, haurrek ere Sanpedrotan hartzen zuten zeremoni itxura. Samartzialetan aldiz, zaharrak ere neska-mutiko bihurtzen. Eta zernahi zenuten egun hartan haizu. Lanetik etxerat eta etxetik elizarat egunero ibiltzen ziren gizonik ilun eta zuzenenak ere, berdin jaitsiko baitzitzaizkigun egun hartan iluntzearekin —mendian bazkari ta dantza egin ondotik— andere eder edo neskatxa ponpoxa baten besotik plazara.

        Bergaratarrentzat, bi egun hauek dira bergatarrenak. Bi egun hauetan agertzen zaigu guri Bergararen egiazko iduria: handiki itxurazkoa Sanpedrotan; eta Samartzialetan, aldiz, alaitasun eta umore onez betea. Nahi duzuena esatea duzue: Bergarak ez du Euskalerriko beste herriekin ere zerikusirik. Ez gara beharbada besteak baino hobeak izango. Berezi ta guretarragoak bai ordea. Bizkaia eta Gipuzkoa arteko mugaren gain zankalatraba jarrita, ez baikintuzke inork ez baten ez bestearen semetzat hartuko. Eliza dotore, antzinako kale estu ta jauregi zahar haien itzalean zenbait ola berri ere sortu direla, bergararren elkarganako anaigoak ez du arlotekeri usainik. Sorterriari dakarkiogun maitasunak biltzen bide gaitu elkarrekin. Eta gure arteko —aingeruak ez baikara— alderdikeria, grina ta gorrotoak leuntzen. Begira azken gudaldian gertatuari: bergaratarren artean ez da horrenbeste odol-hoben eta salaketarik ezagutu. Ez gaitezen harrotu, baina poztu gaitezen. Gaur ez baita —Bergaratik aldegin behar izan zutenetan— sorterrira lehenbailehen itzuli nahi ez lukeenik.

        Gogoan dut —Bilbao galdurik, Bizkaia ta Santander arteko muga-mugan ginela— gure gudaldiko egunik beltzenetan zitzaiguna gerta. Dei egin zidan Agirre Lehendakariak iluntze batez. Garagarrilaren azken egunak ziren. Galduak genituen orduko, galtzekoak oro. Gure buruen gain, hegazkinak su dario. Ta herriak osorik —zahar, emazteki, haur, behi, ardi ta abar— bide barna ihesi. Haiek egunak!

        —Garrantziko erabaki bat hartu beharra dugu biok oraintxe —esan zidan Agirrek.

        —Zer da ba?

        —Espetxean ditugun bergaratarrek, gurekin gaur bertan hitz egin beharra dutela jakinarazi didate. Ekarrarazi ditut nire aurrera. Ta ba al dakizu zer zuten?

        —Zer zuten?

        —Bihar San Pedro dela ta... ea utziko ditugun Bergarara joaten.

        Ezin izan nion irriari eutsi:

        —Ta nola igorriko ditugu ba beste aldera?

        —Igaroko omen dute nolabait su-muga mendiz. Eta horra egia: ez dut kemenik izan ezetz esateko.

        Bihotzetik erantzun nion:

        —Ondo egina. Doazela gure ordez. Zuk eta nik ere zernahi emango genuke bihar han izateko. Sorterri-legeak hartu diezaiola gaina, behingoz, guda-legeari.

        Eta irten ziren gure bergaratarrak iluntze hartan. Gauaz su-muga nolabait igaro ere. Ta, hurrengo goizean, garaiz heldu beren herrira. Garaiz diot: orduko hasiak bai omen ziren gure ezkila astun, eder, dotore haiek —alkate—soinuarekin batean— Meza Nagusirako herritarrak biltzen...!

        Gaur ez nituzke beharbada —gure etxe aurretik Eliza Nagusira doazela— herritar gehienok ezagutuko ere. Nik haur utziak, aita-amak baitira. Hasiak zaizkio, nire begitako Bergarari ere ileak zuritzen. Hamabost urte hauek ez baitira alferrik igaro. Ongi joanak bitez, geroari buruz zerbait erakutsi badigute. Sorterri-legeak gaina hartu behar baitio, gurean noizbait, guda-legeari.

        Ta gaude —gauari gure baitan lekurik egiteke— egun-urratzeari begira. Beldur naiz haatik: Bergararat itzultzean —betor egun hori laster— bizi beharko ez ote garen gero Donibane-minez. Ameriketara joaten diren zenbait euskaldunena: han direla hona nahi, ta hemen direla hara behar. Hitz batez: bidean ondoen. Eta nik bidea ez ba maite. Zuhaitzarena baita nire zorion-legea ere: egonean egon.

        Ari gara bai ohartzeke —gure Lapurdi zoragarri honetan ere— erroak egiten. Donibane Lohitzuneko inguruetan erosiak ditut larre-lurrak. Eta haiek lantzen ari. Goizetik iluntzerarte han gaituzue iraultzen, jorratzen, ereiten, landatzen. Eta hasiak gara zerbait biltzen: lurraren emaitzak baitira barne-poza, haize garbi ta bakea ere.

        Geroz eta urrunago zaizkit kaletarrak: hizkeraz eta izaeraz ere. Mendia bete-betean arnasten duenari, arrotz zaiola gero kale usaina. Baserritarrekin ohitua. Soucoupe Volante horietako batean Martetik heldu berriak iduri zaizkit jadaneko agertzen hasiak zaizkigun lehenbiziko turistak. Gure eguzkipean beren ipurdiak erretzerat etorriak omen. Preskatuko nituzke nik gogotik, euritako-iturrien jabe banintz. Aurtengo idorte honek egarri baitauzka lurrak, euri-zaparrada on bat behar. Zein gogotik irekiko nituzkeen nik euri-iturriok, jabetzat banindute; eta hol-hola irekiak utzi, gure lurrok ondo busti ta goxatu artean. Baina Jainko maitea! Ez ote nindukete turistek eta kaletarrek jango? Euri-iturrien jabe neu nintzela herrian zabaldu orduko, inguratuko lidakete etxea. Ta ate ta leiho guziak hautsi ta lurreratuz, sartuko litzaizkidake zalapartaka barnerat oihuka: «Qui est l'imbécile qui a déclenché cette averse? Où se cache-t-il le misérable? Prenons-le la main dans le robinet! Au poteau!! Au poteau!!» Eta zintzilizkatuko nindukete laster, iturriari berari soka lotuta. Gaixoa ni!!!

        Ez, ez. Begoz Jainkoaren eskuetan euri-iturrietako giltzak ere. Etsai gehiegi bainituzke, nire eskuetan balegoz. Aurten ere, urtero bezala, elizatik irten eta kalez kale baserritar guziok euri-eske litaniak abestuz ibili izan ginelarik, beldurtzekoak ziren kaletarrek jartzen zizkiguten gorroto-aurpegiak.

        Turista pottolo galtzamotz batek bazterretik oihu:

        —Mais voyons, pourquoi tant de chants, tant de prières?

        Apal-apalki erantzun nion:

        —On demande la pluie, monsieur.

        —La pluie? La pluie?? —eta sutan— Viens Suzanne, on va voir tout de suite monsieur le Maire.

        Enparantzatik entzuten ziren haren oihuak:

        —Monsieur le Maire, je proteste. Peut-on permettre qu'on organise des prières pour la pluie, dans un pays de tourisme?

        Joan den astean atereak ditut lehen lusagarrak. Lurrari neronek ekarrarazitako lehen emaitzak nituen. Ez dizuet aise azalduko nire bihotz-ikara. Iluntzea zen. Udaberri iluntze eder eta argienetakoa. Bakar-bakarrik nengoen nire ondasunean, Larrun mendiari buruz buru. Txorien kanta nuen lagun. Emana nien gure arto, maikola, mertxika, sagar eta madariei eguneroko azken begiraldia. Gelditu nintzen, gero, lusagarren aurrez aurre. Zein ederrak! Eta bakartasun hartan ene burua bakarrik ikusiz, erabaki nuen —beldurrez, dardaraz, hoben egiteko banengo bezala— lusagar-landare horietako batzuk lurretik ateratzea. Lehen aldia nuen. Nola egin? Atxeman nuen, hosto batzuen azpian, mutilak ondo izkutatua zuen atxurra. Hartu nuen hura eskuetan. Jarri nintzen egonean egon, hosto ferde ederrez beterik ongi jorratua ta lur goxoz inguratua ageri zen lusagar-landare baten aurrean. Eta bat-batez atxurra zeruetaraino altxaturik, sartu nion lurrari barne-barneraino haren burnia. Egin nion gero atxurrari tira... Ta, Jainko maitea...!, ez zitzaizkidan ba ene begien aurrean agertu —arrautzak oiloaren azpian egoten diren bezalaxe— hamalau egiazko lusagar eder landareari josita? Ezin sinetsi nuen egia zenik. Eta gertatu berria norbaiti lehenbailehen jakinarazi nahiz, hartu nituen ene lusagarrak txapelean. Baita abiatu laster etxera. Bidean atxemanikako baserritar lagun guziek ikutu ta miatu ta usaindu behar izan zituzten ene lusagarrak. «Politak dira», zioen Ganixek. «Euri pittat hartu bazuten!», esan zuen Mattinek. «Ez duzu larre-lurrak emana bezalako lusagarrik», ziharduen Beñatek. Eta denek bazuten zer errana, bidean geldiarazten nituelarik.

        Gau hartan —andrea ta biok buruz buru afaltzen— ekarri zizkiguten, bero-beroak, gure lusagarrok. Behar bezala errerik, urrezkoak iduri zuten. Urrezkoak iduri zitzaizkigun, guri behintzat. Ezkondu ezkeroztik ez baikenuen afari ederragorik egin.

        Eta noski: nireagoa dut orain, Lapurdiko lurra ere!

1952

© Telesforo Monzon