TA-PA, TA-PA, TA-PA, TXI-RU-LI-RU-LI

        Baditut Ziburun lagun bi. Ez nolanahiko lagunak. Txistulariak dira, anai gazte biok. Txistulari ta zapatari. Zapatak konpon eta txistua jo, txoriak bezain alaiak dira; erleak bezain langile. «Horiek...? Mutiko ixilak dituzu horiek» diote Ziburun. Eta jakina da: gure Herriak ez du, mutil batengatik esateko, «ixila» baino hitz gorenagorik asmatu.

        Ziburu zaharrean dute anai biok lantegia. Gela estu, ilun xamarra baina, zapataz betea beti. Han ibiltzen dira biok, buruz buru, begiak altxa gabe, goizetik gaueraino lanean. Kadera apaletan exerita, soinean amantal urdin, eskuan mailu... ta-pa ta-pa ta-pa ta-pa... eguneroko eginbeharrak bukatu, ta hitzemanak bete artean. Gauaz, etxera joanda, mailua utzi ta txistu hartu. Biok —buruz buru orduan ere— paperaren aurrean jarrita... txi-ru-li-ru-li... txi-ru-li-ru-li...

        Kasu, gero! Ez uste Ziburuko zapatari anai bi horien lantegi ttipi hartan, nolanahi sartu, ibil eta mintzo daitekeenik. Ez horixe! Han ez, gero, harrokerietan hasi. Behar baita, zaldunen etxeetan, zaldunen gisara jardun eta ari.

        Ez dira gure lagun biok, sortzez, Ziburutarrak, Hondarribiko seme jatorrak baizik. Orain hamahiru urte dela, ihesi etorri behar izanak horiek ere. Guraso ta arreba gazte polit batekin igaro zuten muga. Euren Euskalerri alde hura, su ta odoletan, hilobi azpian utzirik. Ez dakit puska batzuk etxetik atera ahal izan ote zituzten. Eskuak hutsik, begiak apal, barneak garbi —zenbat eta zenbat holako!— Hondarribitik Zibururat jo zuten. Ez dagoz ba herri euskaldun biok, bata bertzearengandik urrun, eta halere... (Oi Bidasoa! Ez zekiat gure etsai edo gure laguna haizen...!)

        Ziburun atzeman zuen, beraz, hondarribitar sendi horrek ere, aterpea. Sukalde ttipi baten inguru, bizpahiru lo—toki. Elur eta eguzkiz txukundua zirudien bizitzak. Bazuten, sukalde ondoko baratza ttipi hartan ere, zenbait porru ta lore. Zerua! Diruz estu, maitasunez aberats, handik ikusi zituzten hodei astun ilun haiek Euskalerri gainetik trumoi eta tximistaka igarotzen. Beltzenak urrundu zirela, irten ziren leihora poliki-poliki; erdireki zuten atea ere ta, ixil-ixilik, kalera irtetzen hasi. Aise egin zituzten lagunak. Laster etxea auzoko zapataz bete ere. Inon inolako pestak baziren, txistulariak behar eta, deitzen zituzten. Haiek herriari lagun ta herriak semetzat hartu: laster biok bat egin ere. Ziburuko eliz kanpaiak hasiak baitzitzaizkien mintzatzen. Eta piztu zen, hasi zen —hondarribitarren Ziburuko sukalde hura— arnasa hartzen. Egunez, mailuaren bihozkadak entzuten ziren... ta-pa... ta-pa... ta-pa... gauez txistuarenak... txi-ru-li-ru-li txi-ru-li-ru-li... Gaur, beste askok bezala, ez dakite horiek Ziburu edo Hondarribikoak ote diren. Euskalerriaren semeak direla jakitez, ez al dute aski?

        Ameriketatik itzuli berriak ginela ezagutu nituen txistulari anai biok: «Gudarien Eginak» liburua atera nahiz nenbilela. Norberak musika-eskolarik izan ez eta, norbaiti jasoarazi behar nik —ez Gaiarreren ahotsaz, ene Jainko maitea!— kantatzen nituen abesti haiek. Halaxe jo nuen Ziburuko txistulariengana. Ez zaizkit aise, etxe hartan egindako egonaldiak ahantziko. Nire liburuko poemak? Zer balio zuten haiek...! Beste hura bai poema, beste hura, sukalde hartakoa...! Poema goitar, herrikoi eta bizia. Herriaren, Herri xehearen, Herri apal eta ixilaren, Herri irakaslearen eguneroko poema.

        Ikustekoa zen: sartzen nintzen, sukalde txukun hartan, eguerdi inguru. Udaberriz, baratzarako atea zabalik, txoriak ibiltzen ziren kantari ondoko zuhaitzetan. Alboko gela batean, txistularien ama ohean eri, haren arnasa larriak entzuten genituela. «Ez ote dugu unatuko?», galdetzen nien semeei. Ta haiek espantu gabe erantzuten: «Bai zera! Egin beharrak eginak omen ditu ta, bizi izan den bezain alai dago gaur gure ama, hiltzeko ere». Haiek mailuak utzi, kaderatik altxa ta hasten genituen gure lanak: neu kantari (?!), anai gazteena txistuarekin, zaharrena berriz —Beethoven ber-berari aditzen balego bezalaxe— betaurrekoak ipinita, niri abesten entzunak harek paperean emaiten zituela. Arreba gazte polit hura, artean, han ibiltzen zitzaigun, legatza prijitu edo elur antzeko zapiaren gain mahaikoak antolatzen. Zenbait aldiz honela ari ginela —halako batean...— atea zabaldu ta arrantzale emaztekiren bat sukaldean ager, semearen zapata zahar urratuak eskutik zintzilik zekarzkiela. Harek «Prexatua naiz ba» erran ezkero, uzten genituen gure lan guziak; jartzen ziren atzera anai biok euren kaderetan; hartzen zituzten mailuak; eta ikustekoa zen nola ixtant batean konpontzen zituzten, haur oker harek harri-joka urratutako zapatak. Bazen sukalde hartan, beti, sartu-irtena: batek bere oinetakoak utzi, besteak senarrarenak jaso, ezkontza baterako txistularien eske, jaun erretorearen izenean elizarako «galdezka», dantza-pestaren bat gertutzen ari Donibanekoak eta, Ziburuko txistularien laguntza behar... etxe hartan ez zen halere, ez zalapartarik, ez oihurik, ez haserrerik aditzen. Hango sartu-irten, joan-etorri, jende-hartze, agur-egite, ta hitz guziek, Aita Donostiaren minuet horietako baten neurri ta doinuz eraginak baitziruditen.

        Sartu zen etxe hartan ere zorigaitza. Ziburuko hilerrian dagoz gaur lo, txistularien aita ta ama izanak ere. Urruña...! Ziburu...! Altsu...! Bidarte...! Lapurdiko hilerri gehienetan baditugu, dagoeneko, hamaika hezur maite ehortziak.

        Zarata askorik gabe hila omen Ziburuko txistularien ama izana. Bake ta ixilaren ederra baino gorenagorik bai ote? Gure Herriko beste emaztekien maitasunak zituen harek; eta etxeko sua, jostorratza ta eliza-bidea. Baita bertze bi ere: lore ta txoriak. Horretan ez, beste gehienen antzeko. Egia esan, baratzako loreak baino maiteago baititugu gure herrian... porru ta patatak, esate baterako. Txoriak ere, zuhaitzetan baino... guk zartaginean nahiago. Harek ez ba: semeek, haurtzaroan, ama kexarazi nahiz, harengana joan eta «Ama —esaten omen zioten— txori-habia atzemana dugu atzo, arbola mutur batean, eskolatik irtenda, txorietara goaz gaur». Orduantxe haserretzen omen zitzaien ama.

        Ta hara gertatu izana: emazteki hura azken arnasetan zegoelarik, sartu zitzaien leihotik txori bat; igaro zuen sukaldea hegazka ta, gela barnea atzemanik, eriaren ohe gainean kokatu. Handik hasi zen kantari. Txistularien amak azken arnasa emaitean, airatu zen txoria ta, ohe inguruan zeuden denak harrituta utzirik, atzera leihotik ihes egin...!

        Ziburuko alaba polit bana hartua dute gaur, hondarribitar umezurtz anai biok. Egun berean ezkondu ziren. Arrantzale zahar eta eskoletako haur, herri osoa joan zitzaien Ziburuko elizatik irtetzen ikusterat. Dantzarien erditik igaro ziren. Esan beharrik ez: apal bezain zaldun, minuetoaren antzera eraman zituzten egun hartakoak ere.

        Ez dituzte geroztik ez mailuak ez txistuak bazterrean utzi. Herrikoen zapatak konpontzen, heldu ezinik ibiltzen dira orain ere anai biok. Pestarik ez duzue hemen inguruetan, Ziburuko txistularien lagungabe.

        Donibaneko Euskera-Egunean ere, horiek eratua zen, eliza aitzinean Endore ta Erretore jaunei herri honetako gazteek eskainitako aurresku dotore hura.

        Ta hara: bertze Ziburuko umezurtz bati egin zion Donibaneko aurreskulariak egun hartan dantza. Ez sortzez ziburutarra, neska begibeltz lirain hura ere. Tolosako alaba baizik. Tolosako zaldun-andere batzuen alaba. Eskuak hutsik —hutsik bezain garbi!— Zibururat aterpe bila etorri behar izanak, orain hamahiru urte dela, haiek ere. Ziburuko hilerrian dagoz, Hondarribiko zapatarien gurasoentzat egindako zulo ondoan. Jainkoak emandako sorterria maitatzeagatik, atera zituzten etxetik laurok. Laurok eta bertze zenbait milaka ere. Bidasoari eskerrak —Bidasoa etsai, Bidasoa lagun!— gure itsaso ta mendien artean ehortziak gaur, haien hezurrak ere.

        Donibanen egindako aurreskuari, goitik begira egonak badira, ez zuten guraso haiek atsegin makala hartuko, han zegoen arrantzale bati haien alabagatik entzutean: «Horixe aterako nuke nik ere, nehor ateratzekotan, plaza erdirat! Herriaren miseria ta eritasunak nola goxatuko baitabiltza, gau t'egun, andere gazte horren eskuak».

        Barkatu, txistulari jaun eta andere gazte, gaur zuek hemen aipatu izatea. Ziburuko pestak dira egun-eta, pentsa gabe bururat etorriak zaizkit nire Ziburuko lagunak!

1950

© Telesforo Monzon