Iokin Zaitegi - Goldaketan

EUSKO-ARTZAIARENA

POEMATXOAREN MUIÑA:

Kantagaia, oi danez, azaldu ondoren, udaberri argitan menditik-bera dator artzai sendo bat (1-5). Baselizan Andra Mari'ri eskaria egiaz, zergatik ze-laira diyoan xaloki azaltzen du (6-9).

Gero, bidenabar, zenbait gizaseme arkitzen ditu (10-17). Azkenik, yoan eta yoan, eta gaztien batzarra arkitzen du zelaian (18-21).

Bertsolari iduri, bere bizikera azaltzen du artzaiak: bere bizitokia, beste artzai batek utzi zion pitxia, t. a. (22-25), bere amaren eriotza (26-28); negu-gauez euskeldun aipatu bat eldu zan txabolara, ta, Euzkadi'ren zoritxarra areago azaltzen du (49-54); zelaira yetxi zan gizon bizar-beltza, bere anaiei artzaiagandik ikasitakoak barreiatzera (55-56); aren oroi goxoa artzaiak gogoan (57); artzaiaren aitonak, iltzean, gizon bizar beltzarentzat uzten-ditu bere oro (58-65).

Artzaiak esana amaitu ondoren, entzule batek erantzuten dio gizon bizar-beltzarun eriotza aitatuz. Baña, eurak, aren aldaska berriak dirala ere esaten diote (66). Artzaiak, mendiz-mendi berakin etortzeko asmoa gaztiei azaltzen die (67 68). Yoan dioazela, Irakasle zana agertzen zaie aolku onak emanaz (69-70). Arrezkero, gaztedi osoa abotsaren atzetik doa (71). Eusko-artzaiarena buka ondoren, bertsolariak oi dutenez, napar beltza eskatzen olerkariak, eztula aldentzeko (72-73).

Eusko-artzaiarena

det nire kantagai.

Kerixaren lorea

aizek eraman nai:

Orrela ba'lerama

egun nere gogai,

alaituko ziñake,

mendi goiko anai.

Zuretzat ari bait-naiz,

eusko baserritar,

ederretsi dezagun

geron izkera zar.

Arbasoen Yaungoiko,

idazu su ta gar,

itz-neurtuok ditezan

asmo onen goiznabar.

Artzaia, mendiz bera,

udaberriz dator;

zugaitzetan kantari

xoxo beltzak txor-txor.

Alare, mendi-seme

dei xuriari gor.

Urduri doa, biotz

-pakea ezin sor.

Ura, bai, mutilla, ura.

Arpegi sendoa

mendi eguzkiz yana,

kozkortsu besoa.

Gorosti bezalatsu

zaintsua gogoa.

Bekoki ederrean

zabal ortzondoa.

Urrats luze zetorren

malda-bera zear,

yo ta yo etengabe,

asnaska, ler bear.

Gau ta egun ibilliz,

zidorretan bakar:

zirudinez, artzaiak

barnean deika izar.

Bein batez, urrutian...

etxetxo bat zutik

ikusten du. Aruntza

dagi xusperturik.

Baselizatxo zenun,

Yainko onaz beterik:

asabak yasoa, iñork

eztaki noizdanik.

Andra Mari ikustean,

ez du zurrunbillo

gogo barnez artzaiak,

bai, baña, orrillo.

Aren otoiak gorantz,

egaz kardantxillo,

ez da gelditu burni

-soiñan korapillo.

«Artzaien Ama Birgiñ!

Noiz arkituko ote,

nire basoan oiu

egin zun erkide?

Atergabe ikusmiñak

mende narabilte,

ta, Begiok itzuli

nire biotz-Maite».

«Eusko-bizar-beltzaren

yarraille onak non?

Aitonaren aginduz,

oien eske edonon.

Artzaien Neskutz-Ama,

nire ordez egon

gure basoaren zai,

ta artaldea yagon».

Elizatik irtenda,

eiztari bat arki:

Artzaiak — Eusko-bizar-luzeren

ikaslek ikusi?

Eiztariak — Gizona, zer diozun

ere eztakit, noski.

Ta eiztari, aurrerantz

eiza-zale izaki.

Gero, aldapa-bera

doa artzai gaztea.

Inguruko zugaitzak

irrikan lorea.

Lilluraturik dator,

goiz argiz asea.

Bidez ikus urtedun

lugin agurea.

Agureak — «Nora oa laisterka,

gazte begi-eder?

Artzaiak — Euzkadi barna noa,

bazterrikan bazter...

Agureak —Samiñak ditukezu

edonun, egalper

iduri». Aurrexego

atso zar bat dager.

Atsoak — «Artzai beso-zaintsu oi.

nekaturik oa:

sar adi nere etxean,

ta atseden gogoa.

Artzaiak — «Nire zai sorgin lirain,

zabalik leioa,

ta irri-parrez kukuka

beraren aoa».

Artzai-neskak — «Basoko zugaitzetan

usoa egalez,

ase nairik posea

gari-pago alez.

Mendiko artzai gazte,

neskatxen beldurrez

amets-bidetan barna

diyoa lasterrez».

Artzaiak — «Mendian aurten ez da

apuru loratu:

nire suz igarturik,

zure urez berdetu.

Artzai-neska, alkarrekin

bizi bear degu,

Euskotarraren Ama

sendatzen ba'zaigu».

Basetxe-neskak — «Ain arin nora zoaz,

mendi goiko artzai?

To itzik nire zorroko

edari ta gaztai».

Artzaiak — «Artizarrak bezala,

nire baitan dirdai

ire basabegiok,

neska basetxe-zai».

«Ala ere yun bear;

arbasoen erri

otsorik zakarrenak

baitigute irauli.

Ta aitonak il zorian

emandako berri,

alde ta aldi orotan

opa det aldarri».

Udaberri argitan

gaztain koloreko

begidun euskelduna

badoa naroro.

Mendi pakez kantari,

arantzak, oinpeko

lore egiten dirala,

islaz diztiago.

Yoanaz baziyoan

aurreruntz su ta gar,

baso-itzaletan bera,

mendi-egi zear.

Bide okergunetik

dantzu garbi xamar

zelai inguruetako

Euskoen deadar.

Gero, ara! badakus

gaztien batzarra.

Oro begira zeuden

gure dantza azkarra.

Ezpatadantzariak

belaunen indarra

neurtzen. Ordun artzaiak

barnean dardarra.

Zelai erdin artzaia

sartu zan beldurke:

ura agertu zaneko,

yaya eten dute.

Bereala, inguruan

oro, zar ta gazte,

ta guziak galdeka:

Artzai au nor ote?

Artzaiak ao ixilla

urre gorri giltzez

iriki, ta, gazteak

ler pozaren pozez.

Barneko txoritxoa

bere abots leunez

egaka baitiyoa

entzulien gañez.

Artzaiak — «Yon artzaia nauzue,

gaitzizenez «Txiki».

Euskeldunok! entzun

izkutuen berri.

Aritzek bizileku

ta arranoek kabi

ditutenen ondoan

bizi izan oi naiz ni.

Anai omen zaituet,

oraindikan orain

esan didanez batek.

Ura bai zala artzain...!

Eztei-egunetako

erestuna bezain

maitero gordetzen det

aren pitxi bikain.

Ainbeste ezpaitet maite

nire artzanora;

ezta aitonaren aitak

egin zun aizkora.

Abendakiko odolak

biotzetik gora

oroigaiak dakarzkit

garretan gogora.

Aurtxo nintzan oraindik...

Garo eta lurra

tellatutzat zituan

txabolatxo zarra.

Aitonakin batera

nire ama azkarra

bizi zan. Bertan yaso

nik azken-agurra.

Nire ama gaxoak,

txabola txokoan,

dardaraz musu egin

eta esan zidan

Ene semetxo, agur

ama yoatean

otoi beraren alde. Ez

aspertu txabolan.

Zerura egaz egin

eta ordudanik

ez nau egundo utzi

zearo bakarrik.

Uda-gau garbietan

izar yantziz kirik,

ta negu-ekaitz gaindi

nerau babes nairik.

Auspean sugarrik ez,

egur, ke-yario;

ordun, berriz, aitonak

aizematen dio.

Eta suak garretan,

sorgien ario,

zantzoka, eten gabe

txinpart daragio.

Negu-gerri: illintiak

zerion elderra;

apari lapikoak

baitzun koipe ederra.

Oñaztarri argitzen

etxeko bazterra,

ta ordaiñez utzi zun

oroigai kalderra.

Aitonari, basoan

lenbizikoz il nun

otsoaren kontua

kontari niardun.

Elur-gaupean geunden

sutondoan. Ordun,

bat-batean atea

nork-edo-nork yo zun.

Nire ustez irrintz batez

yarri zezakean

ikaraka mendia.

Abots sendo baitzan.

«Eup! artzai-euskeldunok!»

Aiton-arpegian

samiñak dirdai zegin,

abotsa aditzean.

Bidekatu danen bat

dek, ta, Goiko-Yauna

orren bide-erakusle,

mendi-baso barna

aitonak esan zidan.

Ta, zartez, esana

esan, atariruntza

yoan zan aitona.

«Eeee... up. Gau on bat

Yaunak dizuela,

Euzkadiko artzaioi,

nerauk nai bezela.

Badakizute, onez

etor gatozela».

Abotsak zoliago

ots egiten zula.

Atea zabaldu zun

aitonak laisterka.

Gizon bat, artzai iduri,

begi-zoli dauka.

Maitegarri barnera

dator oartzaka.

Ta aspaldiko ezaunak

bailiran besarka.

Yaunak zainduko al au!

esan zuen bipil,

ta yarlekutzat ar zun

sutondoko subil.

Txinparten argitara

ageri zan zurbil.

Gure artean arki

opa zuen ubil.

Gero, irri egin zidan,

begi-zizta batez.

Nire aurtxo-buruak

bete zun ametsez.

Ta nire aitonari

galde, yakin-miñez:

aren biotza sutan,

bekokia garrez.

«Esan, artzai, arrenez,

arbasoen berri:

txabolaren kondaira

gogora ekarri.

Ire guraso zarrak

egien egarri

nauk. Mendian yazoak

nire aurrez yarri».

Aiton ao-ederra

asi da kontari:

antziñako oroigaiak,

eltxotalde iduri.

Gogo-biotzez gora,

itzak burrundari

doaz, egurats goibel

barna egazkari.

«Gure aitonen aitak

ez ditugu iñongo,

euskel-erriko baizik.

Gu ezkera iñoizko.

Izkeratzat euskera

dugu sekulako:

Euzkadik euskelduna

du bere kabiko.

Nire bizkar parre egin

ezpaitezu gogo:

ura ziñez ederra,

ederrik badago.

Egaz diardun saia

baño azkeago

Euskelerri liraiña

bizi zan lenago.

Txabola-ormatzarrek

urte-tximak zintzil.

Mendiok entzun zuten

antxian ixkanbil.

Ikusten dituzunez,

oraingoan ixil:

baña, be-aldekoek

euskoa ezin il.

Artzai ziran guziak:

gure mendi-egi

arbasoen etxe zan.

Amets beltza egi...

Jentillak zapaldurik

beingoz gure tegi,

ostu neskatil ona:

aien biotz-begi.

Abarkadunak ziran

biziak aiurriz.

Urtez makurrak ere,

besoz zaintsu, berriz.

Etsaiak menderatu,

ta, ezurrak autsiz,

irabazten ospea...

Eusko-izena sariz.

Guda asko izan ditugu

yundako urtietan:

guziak agindu nai

gure lurraldean.

Pakean, geron esku

geunden bitartean.

Garaiz gera-ta, berriz

saiatu gaitezan.

Egiz idatzi bada

edesti-papera,

euskeldun odol-gogoz

garbi zindo gera.

Berpizkunde-biderik

ezin aal aukera...

Ongi ausnartu eta

goazen batera.

Gizaseme gaiztoak

zirala errudun,

euskotarrok ondatu

gera gau ta egun.

Illunpean, Euzkia

gugandikan urrun...

Norberaren biotza

sumendi dagigun.

Oillalokak azpian

txitalde errukarri:

seitik iru il dira-ta,

besteak elbarri.

Pizti gaiztoen izuz,

ume aulak larri:

zigor onen menpean

gaur da Euskelerri».

Ixildu zan aitona.

Gizon bizar-beltza

asi zan mintzalari,

usturik biotza.

Begi negartiz zegon.

Nire itzak, izotza

aren itzen aldean...

Sutu, Yauna, otza!

«Euskel-erriko artzain

Orain amar urte,

gure aberri ezaun

nairik atez ate.

Nire anaiak, berriz,

entzungo balute,

zorionik onena

izango lukete...

Akerraren adarra

baiño legorrago,

aritz deuna zelaian

zutik omen dago.

Euskeldunak ez du nik

dedan ainbat gogo,

zugaitza berde egiñik,

berriz piztutzeko.

Buruzut egon ezin

gure aritz zarra:

aspaldidanik dagit

gogotik nigarra.

Nire errikoak, baña,

iseka ta farra:

poza sortzeko ezta

alaibide txarra.

Zoritxarrez susterrak

blei-blei dute izotza:

aritzondo on dago

aspaldiz il-otza.

Ta orrela ikustean,

alai oi da motza:

samiñez erdibi zait

barnean biotza.

Goibel bizi naiz eta

ilko banintz obe...

maite bat maitatzen det

izaririk gabe.

Baña, iñoiz ez izango

aren biotz-yabe.

Etorkizun-odeiak

beltz-illunik daude».

Arrezkero... irtetzean

berriro laztandu

ta gogoz esan zigun:

«Artzaigana erdu»;

Zelaikoei esango,

aritza berpiztu

nai badezu. «Ta zuek

gure erria zaindu».

Negarrez, ardibide

zear beruntz yo zun.. .

Nire aurtzaro zuri

ordudanik urrun.

Bizar-beltza ezkero

amaikatxo egun

yoan dira arrapaka

euzkiren ingurun.

Mendian geundelarik

eguzki-berotan,

gure pentsamendua

lekurik askotan.

Aitona eta nerau

biok berriketan,

gizon bizar beltzaren

oroia gogoan.

Egun batez... aitona

ardi billa doa.

Mendi zulo beltzean

atustan otsoa.

Ni ataritik deika.

Neronen gogoa

irrintz zoli egiñez.

aldezten basoa.

Mara-mara ater gabe

ari da elurra.

Ikusbegi osoan

zuri dager lurra.

Biderik ez ikusten

eta irrist makurra

egin aitonak. Deika

ari zait zakurra.

Mendi-baso barrena

noa abazuzaka;

amiltegiak zear

nabil oartzaka.

Galbideak burutuz

yetxi naiz laisterka.

Elur-gaña odolak

gorriturik dauka.

Aritzaren ertzean

aitona etzanik.

Aitona! esan nion.

Ots oro alperrik.

Lepoan txabolara

nuan illagiñik;

ordea, oraindio

zegoan bizirik.

Aitonak egin zidan

biotzetik agur:

«Atzerri-maitakeriz

ez ibilli makur.

Otso beltzen aurrean

ez adi lotu uzkur.

Nire esanak sarritxo

gogoan irakur.

Ni ilda, gero, ekarri

gizon bizar-beltza.

Arentzat nire oro,

artalde, ezkaratza.

Gure oitura zarrez,

zorion bizitza».

Laztandu niñun. Eta

gero illotzik datza.

Mendian bizi eta

mendi bertan illa.

Ura lurperatzean

ingurun ixilla.

iñoiz ibilli gabe

giza-aipuen billa,

aren berdiñik bada

azaldu dedilla.

Aitonaren aginduz

zuengana nator:

Eusko-bizar beltza, nun?

esan, arren, bizkor.

Erantzun beldur gabe,

etzazute zoztor.

Ta entzule artetik

batek miñez altor.

Gazte batek: — «Ura gazterik il zan.

Baña, aren erioz

piztu giñan euskuok.

Ura gera gogoz!

Itxasoa aren babes,

olatuen orroz.

Bere illobin bidaztik

ats artzen gau oroz».

Artzaiak: — «Mendiz-mendi

euskotar gazteak.

Goazen aldatzak gora,

mendigoizaleak.

Aize osasuntsuaz

bizitza indartzera,

Aberri guztiari

agur egitera».

Tan-parran, patan, parran,

azeri suari

aizeka, asto txistuka,

akerra dantzari.

Erbia irin eralkiz

ezari-ezari.

Artzai gazte, mendiruntz,

baso-yaun iduri.

Goruntz zioaztela,

eguzkitan blei-blei,

ara ikusten dutena,

ao-bat-batez dei:

Ikus! gure Irakasle,

entzun aren otsei,

gure bide guzien

zuzendari izan bei.

«Neure semian seme,

neure illoba laztana,

ezeik aiztu aitonak

irakasten dauskana:

Lenen maite egik beti

geure Yaungoikoa

eta onen urrengo

Euzkadi geure Ama».

Beraxe zan kantari!

billa zuten Yauna.

Guziak biotzetan

egarri zutena.

Eta gazte-taldeak

doaz arat-ona

abotsaren atzetik,

eusko-mendi barna.

Eusko artzaiarena

buka det, ta, mintzul

mingaña, ta arpegia

lotu zazkit margul.

Eskerrik ainitz orde,

gogo-osasunez aul

ez nadin, ekark beltza,

aldentzeko eztul.

Ekarri, adixkide,

Napar-ardo zarra:

orrelan ixiltzeko

barreneko arra.

Illak pizturazteko

omen du indarra:

ekarri ontzi bete,

baitizut bearra.

AMAIA

Marneffe (Belgique)