Joxe Mari Lopetegi: Errepublikanoen bertsolaria

Literatur Emailuak

Susa literatura argitaletxea

Joxe Mari Lopetegi

Irunen sortu zen 1875eko apirilaren 13an, duela 130 urte, Joxe Mari Lopetegi, Hego Euskal Herriko errepublikanoen bertsolaria. Amikuzeko Arruetan hil zen, Behe Nafarroan 1942ko ekainaren 2an. Lopetegik bere garaiko prentsan, Irungo agerkarietan batez ere argitara eman zituen bertso sailak.

Joxan Elosegik, berriki liburu batera bildu ditu bertso sail hauek eta argitara eman Joxe Mari Lopetegi Errepublikanoen bertsolaria izenburupean, Paper Hotsak argitaldariak plazaratuta.
Bere jaiotzaren 130. urteurren honetan, eta Errepublika aldarrikatu zuten egunarekin bat eginez, errepublika gaitzat zuten bertsoak hautatu ditugu, hemen paratzeko.

Izan ere, Errepublikaren aldeko ideiekin zaletu zen gaztetan eta bertako bizitza politikoan esku hartu zuen 1911. urtetik aurrera. Zortzi urtez izan zen Lopetegi Irungo Udaleko zinegotzi, 1912-1921 bitartean. Igeltseroen kontratista zen bizibidez, baina diru egiteko izan zituen aukera guztiengatik ere sekula ez zen ideia errepublikano irmoetatik aldendu. Errepublika aldarrikatu ondoan, plazaz plaza ibili zen haren aldeko mitinetan bertso kantari, eta garai hartan argitaratu zituen liburu honetara bildu diren bertso gehienak. 1936ko irailaren 3an igaro zuen Hendaiako muga frankistengandik ihesi. Seme bat galdua zuen ordurako Irungo frontean. Bertso idazten eta argitaratzen segitu zuen ordea, euskal kazeta ezkertiar batzuetan. Hendaiatik alde egin eta, Lannemezanen egon ondoren, 1940 aldean egokitu zen Amikuzeko Arrueta-Sarrikota herrian. Hantxe hil zen 1942an.

Ongi etorriya

Berrogei urte beti neketan
lore on baten galdian,
nere burua erdibiturik
Aitor zarraren legian;
gauza geyenak badu neurriya
gure mundu zabalian,
gizontasunez anaiturikan
baserriyan da kalian,
lore eder au ezarri degu
Apirillaren amalabian.

Au zoriona ta edertasuna
alkarrengana bildurik,
lau illabetez bi seme neuzkan
etxian ezin sarturik;
Apirillak amabiya zan
bide txarrak garaiturik,
agintzallean agintasunak
purrukatuta kendurik,
lege berriyaz guraso zarrak
semiak besarkaturik.

Etorri dira sortu lekura
erbestian zeudezenak,
ireki dira itzalpietan
itxitako ate danak,
aitarik gabe negar egiñaz
semiak arki diranak,
ekusitzian beren aitatxo,
ayek musu ta laztanak!
pozaz negarrez biyotza lertzen
itzik eziñ egiñ amak.

Aita nun izan zara bakarrik
iya lau illabetian,
ama negarrez jartzen zitzaigun
zu nun ziñan galdetzian;
zer dezu amatxo, miñez al zaude
aita nun dan oroitzian,
negar da negar, ezin erantzun,
amak miñ du biyotzian.
Libertadiak neri senarra
noiz jarriko dit etxian?

Danantzat ona ekarri nayan
irten nintzan ni etxetik,
amaika bider zuetaz pentsatzen
egondu naiz ni geroztik,
zer janik gabe nola etxian
egon zeraten badakit;
Abenduaren amabostian
ni joan nintzen ezkeroztik,
orain ordaindu bear zaituztet
aitatxo naizen partetik.

Guda gaiztoa zuentzat zegon
izartxo maitagarriya,
ez baldin bazan emen anaitu
zorioneko Erriya,
bide txarrean nola zebillen
aspaldiyan Españiya,
zuzendutzeko sortu zitzaigun
Apirillan amabiya,
egun oneri zor diogu guk
gure Ongi Etorriya.

Ongi Etorriya
(Irun Republicano, 1931-VI-6)

Errepublikarekin batera sortu zen Irun Republicano, Irungo “Centro Republicano” delakoaren astekaria, eta bertso sail ugari eman zuen hartan argitara Joxe Mari Lopetegik, horren desiratu zuen egoera politiko berriak une bakoitzean agintzen ziona jakinarazteko. Errepublikari ongi etorri eginaz batean, 1930eko abenduaren 15eko iraultza saioaz geroztik kartzelan eta erbestean zeudenen itzulera hartu zuen bereziki gogoan. Bi seme eduki zituen berak Hendaiako erbestean, etxian ezin sarturik.

Guazen aurrera

Nola itz egin nabaitutzean
gorputzan samintasuna,
guda biziya ekarri nayan
otza nabaitzen deguna,
lore eder au, ekusi nayez,
zer mintzatzen zera jauna,
Iruña aldera bildu dedilla
Euskera maitatzen duna.
Bekaizkeriyak dakar guda ori,
pakia da osasuna.

Odol guztiya txartzeko nola
eman oi duten ozpiña,
modu berean oitura au dago
bide gaiztoan egiña,
erdibiturik jartzen bagera
galduak gaude jakiña,
eutsi zayogun danok alkarri,
egin zagun alegiña,
zorionduko giñazke danok
anaitzen baldin bagiña.

Euskal semeak izandu gera
guztiz oinpean arturik,
ama maitea ezin azalduz
egondu da lotsaturik,
seme zitalak geradelako
ama orla lajaturik,
gaur ere gabiltz buru gogorrak
alkar ezin barkaturik,
zuri ta gorri, beltz ta urdiñ,
danok sakabanaturik.
Bide zuzena nundik datorren
gaudezen erreparuan,
danok anaituz guazen aurrera
Euskal prestuan moduan,
agintzen dute agintzalleak
itz ok iruki goguan,
gure Euskera jarriko dala
aitor zarreko moduan,
gure mezerez izango da ta
lagun zayogun orduan.

Danontzat ona gauza zalla da
neronek ori badakit,
baña geyenak zuzen gintezke
agintzen duten bidetik,
gure bizitza, gure oiturak
ipiñi biar tugu zutik;
guazen aurrera Euskal jatorrak
elduaz alkar besotik,
Euskal Erriya maite degunak
ziñez ta biyotzetik.

Aurretik egon diranak emen
Dierri ontan agintzen,
ekusi dira lotsa galduta
zer itxuretan zebiltzen,
alferrak gauza geyen beudentzat
beartsua goseak iltzen,
ta modu ortan ari ezkeroz
lan zalla zegon bizitzen,
gaur degun lege berri eder au
orrengatikan jarri zen

Guazen aurrera
(Irun Republicano, 1931-VI-13)

Batasuna eta batasuna, horixe izan zen Joxe Mari Lopetegiren lelo nagusia, eta aurkako saiotzat jo zituen errepublika sendotu bitartean autonomiaren alde egingo ziren ahaleginak, eskuinaren, hau da, monarkiaren aldekoen esku beltza ikusten baitzuen haietan. Gogoan eduki bedi Iruñean biltzekoak zirela –Lizarran bilduko ziren azkenean– 1931ko ekainaren 14an, eskuinak bultzaturiko euskal estatutuaren sustatzaileak. Guazen aurrera Euskal jatorrak / elduaz alkar besotik / Euskal Erriya maite degunak / ziñez ta biyotzetik, dio Lopetegik espresoki, errepublika, eta ez eskuindarren amarruak, euskaldunen irtenbide bakarra dela azpimarratuz.

Dierri hitza erabili zuen Lopetegik nazioa adierazteko. Gutxi baina guztiz esanguratsuak izan ziren bertsolari irundarrak bere bertsoetara ekarri zituen neologismoak, eta horien artean, zentzu politiko garbi zuten bi kontzeptu: dierria, nazioa, eta erkala, errepublika.

Potoa egin zuen nabarmen Lopetegik laugarren bertsoan. Harrigarria harengan, benetan idatzi ote zuen horrela? Ez dakigu, baina azaldu bezala aurkeztea dagokigu guri.

Bildu anayak

Zorigaiztoa etor leiteke
begira egon gaitian,
buruak arro, biyotzik gabe
Naparroara juatian,
guda biziya ekarri nayan
geundezkalarik pakian,
gizon pixkor oik non egon zazte
aurreko zortzi urtian,
Primo-Rivera erregiakin
agintzen zegon artian.

Garagarrillan amalaba da
gaur bi illabete dirade,
jarraiturikan gizon jatorrak
askatasunakin gaude,
gauza aundiyak dierriyentzat
jakinda arkitzen gerade,
egin dirala denbora gutxiz
nork ukatuko du au ere,
bazeundeteke baztar nastera
Estella aldera juan gabe.

Euskalduna naiz, euskaldun nai det
Ama biyotzetik maite,
pakea bear da Euskal Erriyan
nik beintzat ala nai nuke.
Republikakin askatasuna
guri emango digute,
Donostiyako batzar batean
ziñez eskeñiya dute,
gizon buruzkai onak dira ta
oik itzik jango ez dute.

Zugatz eder bat aldatu degu,
indarra artu dezala,
danak lagundu bear diyogu
bat bagiñake bezala,
goguan izan ortatik gure
ona etorriko dala,
zain mardulakin alorta onak
lenbailen eman ditzala,
neretzat beintzat askatasunez
Republika Federala.

Gaur irurogei urte bezala
baldin balego erriya
etor zeiteken Euskal lurrentzat
odol isurtze berriya,
negarrez urtzen Ama begira
ain gauza negargarriya,
anayak alkar ezin ekusiz
gure lurran galgarriya,
zuzen bidean jarrai gaitzazu
zentzu on maitagarriya.

Bide txarrean artalde ona
ez gero ipiñi artzayak,
odolez bete ez ditezela
Euskal mendi ta zelayak,
ez gaitezela izan beñere
alkarrentzako etsayak,
baturik danok indartutzera
emanik ditugun gayak,
nik beñepein ori nai nuke,
bildu gaitean anayak.

Guazen aurrera
(Irun Republicano, 1931-VI-20)

1931ko ekainaren 14an bildu ziren Lizarrara euskal estatuaren aldeko indarrak, nazionalistak, jaimistak eta tradizionalistak. Bazter nahastetzat hartu zuen Lopetegik jira hura, bere ideia politikoak ezin argiago azaldu zuten bertso hauetan. Gerraren arriskua sumatu zuen, XIX. mendeko gerra karlistak gogoan, eta batasuna eskatu zuen berriro ere Euskal Herriaren alde.

Askatasunaz

Zer buruzbide biyotz gabe,
zer anaitasun zitala,
zer gizontasun neurri gabea,
zer zentzu gabeko ergela;
zer gertatzen da Euskal Erriyan,
zerk garabiltza onela,
zer itxuretan anai jatorrak,
zer pakez ezin geudela,
zer esan nai du jarraikera onek,
zer, zentzu gabeak gerala.

Nun gertatu da onelakorik,
nun jaunak, nun, Azpeitiyan,
jesuita ta erlijiyua
besterik ez dan tokiyan;
Askatasunaz gaudezelako
lau lagun aruntz joan giñan,
gure barrengo fede leyala
aitortutzera itz biyan,
ekin ziguten laueri millak
guztiz modu itsusiyan.

Gugandu ziran atzaparrakin
lepotik ito nayian,
udazkenean nola enarak
alanbrearen gañian;
itz bat egiten utzi nai ezik
modurik okerrenian,
odolean eziñ irukirikan
miñ zutela barrenian,
beldur ziraden biurtutzeko
norbait gure esanian.

Garate jauna Bergarakua
euskaldun jatorra berez,
euskalduna bai ezkerrekoa
apaizak ekusi nai ez;
eldu ziyoten zamarretikan
lau puska egin bearrez,
Santakruz zanen odol beretik
nazi dira nere ustez,
Aita Inaziyo sortu Erriyan
biyotz onekuak daudez.

Gomendio zan onen laguna
jaun on bat Oñatearra,
otzikan gabe laja diyote
gizajoari bizkarra;
tira ta bultza autsi ziyoten
soñian zeukan zamarra,
ekustearren zeñen pizkorra
berez dan Azpeitiarra,
Askatasuna indartutzeko
ez dago kuadrilla txarra.

Milla baziran lau zatitzeko,
ez al da lotsa Euskalduna,
atze-erriyetan ai zer fama guk
iruki bear deguna;
au al da lege erlijiyuak
erakutsitzen dizuna,
modu orretan baldin badabill
maltzur zar biyotz astuna,
bide ortatik ez da etorko
Euzkadin Askatasuna.

Askatasunaz
(Irun Republicano, 1931-VII-4)

Herriz herri ibili zen Lopetegi 1931ko ekaineko hauteskunde orokorretan errepublikaren aldeko mitinetan Gipuzkoan eta Nafarroan, eta Azpeitian suertatu zen haietako batean. Herri karlista porrokatua zen orduko Azpeitia, apaizek esku handia zuten herria. Mitinlariei eginiko harreraren ondoko haserreari ezin eutsirik argitaratu zituen bertso hauek Joxe Lopetegik 1936ko uztailaren 4an. Hauteskundeen ondoan azaldu ziren, beraz, bertso hauek. Justo Garate mediku eta idazle bergararrak ere parte hartu zuen mitin-saio hartan, ANV-EAE alderdi abertzalearen ordezkari gisa. Argigarria da Lopetegik egingo zion aurkezpena: Garate jauna Bergarakua / euskaldun jatorra berez / euskalduna bai ezkerrekoa / apaizak ekusi nai ez. Bere burua ere ikusten zuen nonbait definizio hartan. Jose Migel Gomendio Larrañaga zeritzon, bestalde, Gomendio hari; oñatiarra zen eta gestore jardun zuen Gipuzkoako Diputazioan, Errepublikaren garaian. Euskadiko Herri Auzitegiko fiskal izendatu zuen Euzko Jaurlaritzak 1936an.

Ohiko mamu politikoei -Santa Kruz apaiza, errege-erreginak, monarkiazaleak, oligarkia...- eskaini zizkien loreen artean, epiteto berri bat azaldu zuen Joxe Mari Lopetegik lehen aldikoz bertso hauetan, bere zentzu politiko betean: «nazi». Aurreneko aldia da, segurki, bertsolarien historian. Gogoan hartzeko bertsoak dira hauek, inolaz ere.

Berari lagun zayogun

O! Republika maitagarriya
zeñen ederra zeraden,
monarkiakin berreun urtez
iya usteldu giñaden,
erbestetikan etorri eta
borbontarrak nagusi emen,
gure Fuero ta lege ederrak
urayek kendu zituzten,
guria dana galdetzen dizut
eman zaiguzu lenbailen.

Gure aitonak pizkor senduak
bizitu ziran bezala,
gaur dan ainbeste txori izugarri
kalian etzebillela,
seme maitiak soldaduzkara
juan biarrik etzaukatela,
orain dauzkagun eunetatik bat
fetxik ordaintzen etzala,
aitor dezagun Euskal Fuerua
Republika on bat zala.

Guda aundirik izaten bazan
nunbait bazterrak nasteko,
albistitxo bat asko izaten zan
danok alkarganatzeko,
eskutitzakin alkar deituaz
Dierriya indartzeko,
mutil bikañak prestatzen ziran
bear zan lekura juateko,
euskal mutilla ez zan bildurtzen
arma eskuan artzeko.

Oroitutzen naiz, txikiya nitzan,
nola esan ziran aitonak,
Euskal Erriyak gure denboran
izan dituen gizonak,
legorrerako pizkorrak eta
itsas barrenian onak,
Txurruka, Okendo eta Elkano
ta beste geyago jaunak,
txarra ez zuen bear oki sudurra
biyartu bear ziyonak.

Ta gaur begira nola gabiltzan
geran aliak nasirik,
bekaizkeriyan buruak arro
alkar ezin ekusirik,
Fueruak agindutako itzak
alde batera utzirik,
bat txarra dala, bestia ere bai,
onekin nago etsirik,
bide otatik baldin bagabiltz
Euskarak ez du bizirik.

Biotzetikan galdetutzen det
zentzua izan dezagun,
ekusi degu monarki orrek
zer lotsak jarri dizkigun.
Bekaizkeriyak geren kalteko
lenbailen utzi ditzagun,
gure Erkala bezalakorik
munduan ez dago iñun,
euskal legiak emango ditu
berari lagun zayogun.

Berari lagun zayogun
(Irun Republicano, 1931-IX-12)

Foruak indarrean zireneko garai eder haiek ekarri zituen gogora Joxe Mari Lopetegik Republikarekin hasi eta Erkalarekin bukatu zuen bertso sail honetan. Euskal Herriko errepublikano askoren ideologia politikoa agerian uzten dute bertso hauek: Foruetan oinarriuta egin nahi zuten Errepublika Federalerako bidea. Aitor dezagun Euskal Fuerua / Republika on bat zala, adieraziko zuen Lopetegik.

Bestalde, Gipuzkoako foruzaleek XIX. mendean zabaldu zuten iruditeriaren eragina ere suma daiteke Lopetegiren bertso hauetan. Izan ere, zaila zaigu egun errepublikaren aldeko aldarria Txurruka, Okendo eta Elkanoren izenen ondoan ulertzea. Kontuak kontu, beti bat azaltzen zaigu Lopetegiren mezua: errepublikak baino ez ditu euskal libertadeak errespetatuko.

Erkaldarrak

Askatasuna, Libertadia,
Republika da Erkala,
biyotzetikan esan dezagun
ongi etorri zerala;
monarkiyakin danok kiñuka
erdi mutuak bezala,
ekusitzen zan modu ayetan
bizitzerikan ez zala.

Itz bat esaten asten bagiñan,
oraindik daukat goguan,
presondegira artuta laister
lapur zar baten moduan,
Erkaldarrak giñala norbaitek
nonbaitik esango zuan,
ezer egin gabe itzalian
lau illabeteko zuan.

Zorionean etorri ziñan
Apirillan amabiya,
alkarturikan Erkaldar danok
il zan lengo monarkiya;
Odol tanto bat isuri gabe
Dierri maitagarriya,
Apirillaren amalabian
Erkala degu jarriya.

Erkala ekarri genduenian
guk egin gendun lenbizi,
lengo alkate eta lagunak
agintzarik gabe utzi;
presondegiyan zeudenakeri
atiak ireki azi,
erbestekoak etxera ekarri,
musika soñu ta guzi.

Ama maitea ez egin negar
ona emen zure semeak,
sortu lekura ekarri gaitu
gaur degun Libertadeak;
Jarrai dezagun egun beretik
zuzendutzera legeak,
Erkalarekin oinperatuta
daudezela erregeak.

Lau illabete etxera gabe
egondu gera Frantziyan,
zer atsegiñaz bildu geraden
Bidasuako zubiyan;
Gaurtandik berriz ekingo degu
lengo gure lantegiyan,
gure lanakin lagundurikan
Erkala bizi dediyan.

Erkaldarrak
(Irun Republicano, 1932-VII-30)

Erkaldarrak, hau da, errepublikanoak edo errepublikazaleak (Erkaltar idatzi zuen, ordea, aurreko Andoaingo erkaltarrakeri bertso sailean). Maiteen zituen hitzetako bat izango zuen Joxe Mari Lopetegik ‘errepublika’, baina Sabino Aranak sortutako erkal (‘erri’ eta ‘al’ hitzetatik, hau da, ‘herri-ahal’) hitza onartu zuen, halako arrangurarik gabe, euskararen onerako ari zelakoan. Erkal eta erkaldar hitzak errepublika edo errepublikano hitzak bezain zintzoak dira eta hala hartu behar dira Lopetegirenean. Errepublikanoek bizi izaniko garai gaiztoak gogorarazi zituen Lopetegik bertso sail honetan.

Erkaldarrak

Askatasuna, Libertadia,
Republika da Erkala,
biyotzetikan esan dezagun
ongi etorri zerala;
monarkiyakin danok kiñuka
erdi mutuak bezala,
ekusitzen zan modu ayetan
bizitzerikan ez zala.

Berreun urte igaroetan
erregetarrak nagusi,
alfer guztiyok alkarturikan
gure bizkar ziran bizi;
Apirillaren amabiyan zan
Dierriya legez jantzi,
amalabian Erkala ekarri
Alfontso juan zan igesi.

Erkaldar danok anai gaitean
etorri gabe negarrik,
gu anaiturik baldin bagaudez
oyek ez dute indarrik;
bekaizkeriyan jendea nasten
ibilko dira alferrik,
guk ez daukagu ez Alfontso
ta Mateo Mujika bearrik.

Gizon jator da argidotarrak
izan dira Españiyan
merezi dute aitatutzia
bakoitzak bere neurriyan;
ez ba dezute entzun beñere
bat da Debako Erriyan,
gotzai Mujikak utzi nai zuen
itxura lotsagarriyan.

Ondo eginda gaizki ordaindu
Ostolaza jauna zuri,
gotzai jaun batek egiteko´ri
gezurra dala diruri;
zu gaiztua ziñala esaten
jardun mundu guztiyari,
zuretzat nai zituen kolpiak
etorri zaizka berari.

Mantu beltzakin erdi gordean
sasi basaurdean gisan,
Erkala ekusi nai ez dutenak
begira nola dabiltzan,
buru berotzen ezjakiñari
gezurra esanaz elizan,
mingañ ederra daukate oyek
bañan biyotzik ez izan.

Erkaldarrak
(Irun Republicano, 1932-VIII-13)

Beste bertso sail bat azaldu zen 1932ko uztailaren 30ean izenburu berarekin eta bera izan zuen halaber lehenengo bertsoa. Bestelakoa da, ordea, bertso sail honen gaia, Mateo Mujika gotzaiaren aurkako bertsoak dira hauek.

Mateo Mujika Itsasondon sortu zen 1870an eta Gasteizko apezpiku egin zuten 1928an, Iruñean egon eta gero. Eztabaida piztu zuen 1930. urtean Debako Ostolaza Fundazioaren kontra, jendeak libre erabiltzeko moduan jarri baitzuen Fundazio hark bere liburutegi joria. Erabaki haren ondoren, arriskuan ikusi bide zituen gotzaiak bere eliztiarren morala eta fedea. Katolikoei espresoki debekatu zien ondoren, 1931ko udal hauteskundeak baino egun batzuk lehenago, errepublikano, sozialista eta komunistei boto ematea. Ordainetan, 1931ko maiatzaren 17an ohildu zuten Espainiatik, Errepublikaren aurka ari zelakoan, eta 1933ko apirilaren 12ra arte ez zioten itzultzeko baimenik eman. Militarrak 1936an matxinatu zirenean, Francoren alde jarri zen hasiera-hasieratik eta frankistek eginiko ekintza batzuen kontra azaldu zen ondoren. Ulertu izatekoa da zergatik zuten errepublikanoek horren gorroto Mateo Mujika, historiografia nazionalistak espero baino askoz hobekiago –zergatik ote?– tratatu duen gizona.

Joxe Mari Lopetegiren bertsoak

Joxan Elosegik bildu eta testuinguruan jarriak