WERTHER ETA NATANAEL

        Adiskide, ipuin on oro bezala, eskutan duzuna ere kriseilu askoren argitara irakur daiteke. Aukera desberdinen artean nabarmenena onartu nahi bazenit, eskura zenuke erromantizismoaren kriseilua, haren argitara saiatu nahi bazenu, behintzat: Hoffmann-ek eraiki digun triangeluan, Klarak ez dituenez izpiritu erromantikoak batere gogoko, erraz uler daiteke Natanael-ena bezalako bihotz sutsu batek errekin hobetzat jo izana Olinpiaren edertasuna, bide batez erdeinatuko dituelarik ahots gaizto ugariak gaztigatzen diotenak automata batekin maitemindu dela.

        Gogoan baduzu Goetheren Werther nobela, erromantizismo ekaiztsu eta eragileenaren aintzindaria, oroituko zara nola Karlotak malkoak isurtzen dituen Werther-ek Ossianen poema famatua irakurtzen dionean. Hoffmann-en ipuineko Klara prosaikoagoa puntuginen hasten da, ordea, Natanaelek, bihotza hustuz, bere poema bat irakurtzen dionean. Olinpiak, bere aldetik, a! a! a! erantzuten du. Irakurleok badakigu Olinpiaren isuri hori neskak tripetan daraman trepeta mekanikoari zor zaiola, Poe-ren The Raven poema famatuko belearen nevermore errepikatua ere hegaztiaren hitz batzuk artikulatzeko trebeziari zor zaion bezala. Baina badakigu, baita ere, sujetoak mundua bere komenientziara juzgatu eta diseinatzeko garaian, ez dagoela mentalitate erromantikoa baino hobeagorik, eta hargatik zilegi zaiola Natanaeli poemaren sentiberatasunarekiko harriduratzat jotzea Olinpiaren ihardun guztiz mekanikoa. Are gehiago: Klarak eskatzen dionean poema sutara bota dezala, Natanaelek automata bizigabeko madarikatua deitzen dio Klarari. Nahi luke, ordea, Olinpia automatarena izan dadila oso bestelako kontua, eta, hartarako, zu-a eraikitzeko ni-a du Natanaelek sostengu dielektikoa:

        — Olinpia bitxi gerta dakikezue. Arima poetikoari bakarrik agertzen zaio ondo moldatua! Niri bakarrik zuzendu zitzaidan haren maitasunezko begirada, eta sentimen eta pentsamenduak izarniatzen zizkidan, Olinpiaren maitasunean bakarrik aurkitzen dut neure nortasuna berriro.

        Eta, aurreraxeago, zeruko haur deituko dio, hala zeruaren eta xalotasunaren aipamenarekin markatuz idealizazio orok, idealizazio izan dadin, behar izaten duen muga.

        Kuriosoa da benetan, adiskide: Klara erreala automata-tzat dauka Natanaelek, eta Olinpia automata, zeruko haur zaio. Atsegin ez zaion errealitatearekiko errebeldiak, errealitate idealizatu baten eraikuntzara behartu du. Hark ez zion arrazoirik ematen. Karkara gisa ere uler daitekeen a! a! a! mekaniko bat aski da berria eraikitzeko. Norberaren neurriko interpelazioak aurkitzea bezalakorik ez dago arrazoia lortzeko.

* * *

        Erdi Aroko deabru saldo ikaragarriek argiro erakutsi ziguten modu askotara eraman daitekeela galbidera bihotz zintzo eta maliaziatu gabe bat. Sasoi sexualari uko egiten zionak santutasunaren bide aldapatsua igo gogoz, edozein bazterretan aurki zezakeen, biluzik eta postura lizunenetan, imajina daitekeen emakumerik ederrena. Merezi du, adiskide, zure arreta makurtzeak Miltonek zioenera deabruek egokipenerako duten ahalbide harrigarriaz:

        «Beren gogora itxuraldatzen dira hartuz orain sexu bat, orain bestea, orain biak batera; oso da leuna eta xaloa haien esentzia garbia, ez baitago lotua eta estekatua giharre eta soinatalekin, ez baitago tinkatua haragia hezurretara lotua dagoen eran; aitzitik, guztiz dute egokigarria ahalbidea, eta nahi dutenean hartzen dute atseginena zaien forma, noiz airosoa noiz sendoa, luna bezala argitsua, desio dutenaren zerbitzura beti, gorrotoaren nahiz maitasunaren kunplimenduetan».

        Sarri errepikatua izango zitzaizun zuri ere:

        Gero eta Jainkoa ardatz eta printzipio bakarrago, orduan eta aukera gehiago etsaiaren iruzurretatik libra zaitezen. Fedea zenuen, beraz, bidea; otoitza eta aszesia biderako salbokondukto.

        Gizakiaren autonomiak derrigorrez ekarri zuen, ordea, arrazoiarena eta klasizismoak aitapontetzat hartu zuen Cartesius. Maitasuna bien arteko enkontrua baldin bada, eta jakinik ere deabruak oso direla iruzur zale, Cartesius-en zalantza metodikoak ezin onar zezakeen deabrurik ez federik, sutatik (ez deabruarenetik, alajaina) libratzeko, frogatzen zuenean Jainkoaren esistentzia bera pirueta aski herren baten bidez.

        Autonomia horren esanera, eta fedearen auziek filosofiaren egitekoarekin zerikisurik ez dutenez, zentzumenek eskaintzen diguten informazioa pasa behar da galbahetik, zentzumenek hartu dute deabru iruzurgileen tokia.

        Hargatik, bere Bigarren Meditazionean adieraziko digu:

        «Baleude makinak lituztekenak tximu baten edo adimenik gabeko beste edozein animalia baten soinatalak eta itxura, ez genuke izango modurik jakiteko, makina haiek ez direla osoro animalia hauen natura bereko». Cartesiusek nahiago du bere gorputza propioa ere «machine compose d' os et de chair» gisa ikusi, arrazoiaren galbahetik pasa gabeko iruzur gerta ez dakion haragidura. Cogito, arrazoia dut existentziaren tenplu. Malebranchek (ikasle zintzo eta leialegi orok ohi bezala, Cartesius maisuarena disparatearen mugetaraino eraman zuen apaiz beneragarriak) gogotik jipoitzen duenean bere txakur hezur berritzen hasia, badaki nola lasaitu hartaz eskandalizatu zaion bisitaria:

        — Ez du axolarik. Makina bat da, makina bat da!

        Jakina: Malebranchek ere, Cartesius-ek bezalaxe, ezagutzen zituen automatak, eta biek entzunak izango zituzten Karlos Vgarrenak Toledoko bere jauregira ekarritako erlojugile italiar baten mirariak. Espainiara heldutakoan herriak Juanelo Turriano gisa bataiatutako Giannello della Torrek fabrikatua zuen, besteak beste, homunkulo bat («egurrezko gizona» deitzen zioten), Toledoko Apezpikuaren jauregiraino joaten zena, bere nagusiak behar zituen ogi eta haragi bila. Mandatuak egiten hain abila zen automataren aztarnarik gelditu ez bazaigu ere, badira bi kale, Toledoko Hombre de Palo eta Madrileko Juanelo, automataren nahiz automatagilearen esistentzia frogatzen digutenak. Berrehun urte beranduago, Hoffmann-en garaietan, baziren automata soinujoleak, dantzariak, kantariak eta baita xake jokalariak ere. Cartesius beldur den bitartean automatek iruzur egin diezaioketela, Hoffmann liluratuta dago: autoironia eredugarri batez, aditzera ematen ari zaigu, bizitzak asetzen ez eta, deskontentu bagina, beti eraiki genezakeela geure komenientziara a! a! a!-ka baietsiko gintuzkeen errealitate bat.

* * *

        Automatekiko jarrera aldatzeaz gain, zer da, ordea, irakurle, horretan guztian gertatu dena?

        Klasizistek uste zuten bezala, eredu klasikoetan baldin bazegoen adierazia edertasuna sub specie aeternitatis, arriskurik latzena zen Boileau-ren koadrilarentzat eredu eternalen imitazionean huts egitea, eta ulergarri da behar-beharrezkoa izango zitzaiela moduren bat iruzurretik libratuko zituena. Hargatik, ez gaitu harritzen klasizismoaren eta neoklasizismoaren oinarri-oinarrian Cartesius ikustea gidari. Errezeloa da filosofia modernoaren motore; garaiko seme-alaba modernoaren —burgesaren— garaipena ere, errezeloan dago oinarritua: ez da seguru sentitzen munduan, eta Cartesius-ek ziurtasun horixe eskaini nahi dio bere munduari.

        Kant, bere aldetik, amorrarazi egiten da Cartesius-ek gizona res cogitans gisa hartzen duelako. Ni ez naiz res bat (ezta pentsalari gisa janzten badut ere gauza hori), «kontzientzia morala» baino. Kant-entzat, kontzientziarik gabeko izaki bat —baita pentsalaria litzatekeen kasuan ere— zerbait mekanikoa da. Automata bat.

        Batek arrazoia eta besteak kontzientzia jartzen duen tokian, ordea, askatasun pertsonala jarriko du Fichtek, eta, kuriosoa badirudi ere, ni-aren kontsiderazionetik hasten delako planteatzen du, filosofiaren historian lehendabiziko aldiz, zu autonomo baten esistentziaren arazoa.

        Oso pixkatera, Hoffmannen garaietan, Stuart Millek esango digu: Cartesius-ek badio ere analogiazko arrazonamenduaren bidez hel naitekeela bestearen ezagutzara, lor dezakedala jakitea beste hori ere cogito bat dela, bide beretik saia gintezke eta esan, sentimenduaren (feelings) eta egoera animikoen analogiak bideratzen duela bestearen ezagutza, eta ez pentsamenduarenak:

        «Sinetsi beharra daukat beste gizonak gizaki bizidunak direla edo, bestela, automatak direla (...) Beste gizakien existentzia ezagutzen dugu geure izaera propioaren ezagutza badugulako» eta izaera propioaren ezagutza hori sentimenduen ezagutzan oinarritzen da, ez cogitatio kartesiarrean.

        Galdetzen genuen goraxeago zer aldatu den Cartesius-engandik Hoffmann-engana. Lau jarrera filosofiko halabeharrez hain labur adierazien ibilgoan dago aldatu den guztiaren gorpuzkera: Arrazoitik bihotzera; forma eternalen deuseztapenetik orijinaltasun pertsonalaren bilakapenera; orekatik askatasunera; objetutik sujetora.

        Ibilgoaren norabide aldaketa guztiz izan da iraultzailea. Gaia Hoffmann-enera ekarriz, askatasun pertsonaletik alteritatera emandako pausuan ikus dezakegu, besteak beste, erromantizismoaren handia.

        Geu gara errealitatea eraikitzen dugunak. Iruzurra ere geure baitan dago. Eta hala balitz ere, Olinpia automata benetako emakumetzat hartzea ez da hain bekatu larria, askatasunak hartaratu baldin bagaitu.

* * *

        Siegmunde adiskideak ohartarazi nahi du, Cartesius-en bidetik, Natanael, gazte sutsu erromantikoa libra dadin Olinpia izeneko automata maitatzearen iruzurretik:

        — Guri —ez hartu gaizki, anaia!— harrigarriro zurrun eta arimarik gabeko iruditu zaigu Olinpia. Soinez proportziozkoa da, bere aurpegia bezala, egia da!. Edertzat har liteke, bere begirada hain bizi distirarik gabea ez balitz, esan nahi nuke, ikusmenik gabea ez balitz. Bere pausajea harrigarriro neurtua da, mekanismo montatu baten higidurak markatua dirudi mugimendu bakoitzak.

        Natanael erromantikoak ezin sinetsi du Siegmunde razionalistak —neoklasikoak— esaten diona. Klarak ere ez du «Werther» nobelako Karlotaren antzik, ez du-eta malkorik isurtzen Natanaelek poema apasionatuak irakurtzen dizkionean. Karlota bai eredua! Zer nolako malkoak irristatzen zitzaizkion masaila gorrietan behera Werther-ek Ossian-en poema irakurtzen zionean! Karlotaren bat aurkitu ezean, ordea, hobe du Natanaelek Olinpia bezalako automata bat: entzun egiten dio, arreta osoa eskaintzen dio eta, estrofa sutsutik estrofa sutsuago batera bitartean, «a! a! a!» ere esaten du, eta ez Klarak bezala, beti josten edo bere eginbeharretan, Natanaelek bere barrua isurtzen zion bakoitzean...

        Natanael-ek, egia esateko, amore ematen dio behin analogiaren bideari, planteiatu egiten baitu, ipuinaren bukaera aldera, zeri zor zaion Olinpiaren pasibotasuna, zerk eragiten duen neskaren hitz urritasuna.

        Baina galderak berarekin dakar erantzuna:

        — Zeruko haur batek lurreko premia mixerableetara mugatzen duen inguru estura mugatu behar al du, bada?

        Hoffmann-en autoironia handia ikusiko zenuen, honez gero, adiskide, Natanaelen jokabide honetan. Noski. Klararen segurtasun burgesa baztertuz eredu eternalek klasizismoari eskaintzen zioten segurtasuna ere likidatzen digu baina, era berean, Hoffmann ari zaigu bere buruaz ere trufatzen, erromantizismoaren gehiegikeria, idealizazio muga guztien gainetikakoa, salatuz. Karlotaren idealizazioa urrutiegi eraman zuen Werther-ek, eta bere buruaz beste egin behar izan zuen. Natanael-en patua, ordea, ezin izan daiteke eromena baino, Malebrancheren justu kontrara ari zaigu-eta: apaiz razionalistak benetako txakurrak jipoitzen dituen bitartean, Natanael edozein egunetan has daiteke txakur mekaniko bati hezurrak botatzen.

        Eta guzti horretaz jabetzeko, ez dago ironia baino trepeta hoberik. Ironia izango baitu modernitateak amidelgian ez bukatzeko modu bakarra: ni-ak, bere askatasun propioaren izenean, arrazoiaren eta kontzientzia moralaren galbahea baztertzen dituenean, eskurago dauka bere buruaren triskantza, prestuago dago zuritzera bestearen sarraski mixerableena.

Anjel Lertxundi

© Anjel Lertxundi