BERTSO
ETA OLERKIEN BARATZ JORIA
Euskararen
etxera sartu nintzen, euskaraz baizik mintzatzen ez nekiela edota, hobeki
esan, euskaraz baizik mintzatu nahi ez nuela...
Neure-neurea
dudan eta geure-geurea dugun euskararen egoitzan hainbat leku ikusi ditut;
baina batez ere hiru solairu. Benetan behekoan bizi dela esan genezake.
Haren eguneroko bizitza, bizitza arrunta hantxe burutzen da gau eta egun.
Egonezinez, irakinez, kezkaz doa hango bizitza. Aire arrotzez zipriztindua
dago. Beste hizkuntzen esamoldez eta joeraz kutsatua ikusi dut, baina
hantxe ageri da euskararen osasunaren neurria. Beheko solairuan arrotzekin
harremanetan da. Ez nuke esango kale-kalean denik, ezta erdal haizearen
afruntupean denik ere, baina hortxe-hortxe... Hauxe da haren egoera. Hemen
ez da amets politik; hemen ez da poesiarik. Eguneroko zalaparta. Aurrera
egin beharra. Nahi eta ezinaren mugan ozta-ozta ibili beharra...
Bigarren
solairura igo naiz. Zientzia eta arteak lantzen dira hemen. Lehenago solairu
hau huts-hutsik zegoen. Erdararen etxean lantzen ziren zientzia eta arteak.
Orain, zorionez, euskarak hartu du solairu hau ere. Hasi-masietan da,
hala ere. Hemengo hizkuntza hotza da, sentimendu gabea, bihotzera mintzatzen
ez dakiena. Gatza eta piperra falta zaiola esango nuke. Baina horrelakoa
da zientzietako hizkuntza; adimenari zuzendua; zorrotza eta zehatza, baina
baita astuna eta aspergarria ere...
Hirugarren
solairua, ostera, oso polita da. Ametsen lekua. Hizkuntzaren leku gorena.
Bertso eta olerkien gunea. Espirituaren isuri biziak; sentimenduaren hizketa
gozo eta saminak; ederraren barnealde zoragarria hitzen puntan azalera
ekarria; hitzen gaineko apar zuriak jolas antzera puzten eta lehertzen
direnak... Zer ote da olerkia? Ederraren barneko oreka, hitzez dotore
adierazia; maitasunaren, mirespenaren, barne-irakinaren muina, arrazoi
xume batzuetan bildua; hitzetan sartzen ez dena eta ezin esana, hitzez
eta irudiz jantzirik, erritmoz eta errimaz tolesturik ematea; zirkin misteriozkoen
emaitza liluragarria; barne-mundu ederraren ispilua... Hori eta gehiago
esango nuke olerkiaz, lotsariaren amilburuan noiz eroriko nagoela ohartuko
ez banintz...
Eta
zer esan olerkariez? Garai guztietan izan dira olerkariak; olerkiaren
dardara espirituan somatu dutenak; hitzezko altxorraren bila, gehienentzat
ezkutuan den horren bila, nekatu gabe jardun dutenak. Sentimendu meheak,
ideia xumeak, irudimenean iheska ibili ohi diren irudi adierazgaitzak
hitzetan eta erritmotan edertasunez finkatu dituztenak.
Garaian
garaiko erak somatzen zaizkie, bidezko denez: batzuek erromantikoen bihotz
samurra erakusten dute euren olerkietan; klasikoen joerak ere ez dira
falta, narrazioa eta poema epikoa bereziki landu dituztenak dira hauek;
beste batzuek modernismoaren airea eman diete euren olerkiei; gizakiaren
betiko kezkak, existentzialismo-ukituz adierazi dituzte beste batzuek;
gizarteko arazoen larrimina eta eguneroko bizitza arrunta poesiara jaso
nahi izan dutenak ere izan dira; eta inongo eskolari bereziki loturik
egon gabe, guztietarik pixka bat duten poeta garaikideak. Liburua bera
izenez josita egon arren, aurkezpen honetan ere izen batzuk aipatzekoa
etorri zait gogora; izan ere, haiekiko zorra nolabait kitatzeko bidea
izan zitekeela neritzon... Bizion ingurutik joan zirenekin ez, baina bizi
direnekin beti dago goi-mailakoren batzuk ahaztu eta bazterrean uzteko
arriskua. Bestalde, euskaltzaleon gogotan daude eta, izenik aipatu gabe,
isil-isilean egin diezaiekegu gogoko ditugun guztiei ongi merezia duten
omenalditxoa...
Baina,
hirugarren solairu honetan, olerkiaz gain, bada besterik ere: bertsoa.
Hauxe da, izan ere, ugariena eta herri xehearentzat gogokoena. Olerkia
eta bertsoa, bertsoa eta olerkia, erdi nahasirik aurkitu ditut goiko gune
honetako sail batzuetan... Beste batzuetan, ostera, ongi bereizirik daude;
poesiak, egia esan, ez du aintzat hartu nahi izaten bertsoa. Baserritarren
jenerotzat, beheragokotzat du... Eta ez luke harekin batera bizi nahi.
Poesia harroputza da, buruiritzia.
Bakoitzak
bere tokia, bere bidea duela esango nuke eta bakoitzak beretik jo beharko
lukeela aurrera, inoren mugetan kateatu gabe. Bertsoa, berez, ez da metafora
zail, sakon eta loratuetan galtzekoa. Estilo xumeagoa du. Arina da, jostaria.
Hitzekin jostatzen den artista da bertsolaria. Edozein une bertso eta
kanta bihurtzen dakiena. Malgua da bertsolariaren artea; edozertara moldatzen
da. Gizarteko joerak, gustuak, modak... ez dira inoiz arrotz gertatzen
bertsotarako. Bertsoa bizia da, bizitza bera bezala. Haitzean sortzen
den ur garbia bezala, bat-batean etorri eta joan egiten dena. Bertsoaren
bat-bateko etorri hori da batez ere liluragarria. Bertsoak, gainera, malgua
delako, bat-batekoa eta arina delako, askotarako balio du. Gizarteko gertaera
bereziak apaintzeko, kantuaren eta herri-poesiaren dotoretasunez janzteko
berebizikoa dugu. Bertsoa behar den unean piztu eta berea egin ondoren
itzaltzen den izar argi bat bezala da.
Baina
bertsoa bera ere ez da beti bat. Jenero horren barruan mota asko daude,
bai muinez eta bai azalez. Batzuk, edukiz eta erritmoz bizi-biziak eta
saltariak dira; beste batzuk, edukiz arrazoitsuagoak eta erritmoz pausatuagoak.
Zortziko txikia eta handia ditut gogoan bereizketa hau egiterakoan. Neurri
batzuk hobeki datoz eduki batzuetarako eta besteak bestetarako; eta gauza
bera gertatzen da neurri beraren barruan ere doinu batzuekin edo besteekin.
Esaterako, gai korapilatsuez kantatzeko, hobe izango da neurri handikoa,
eta gai tristea bada, doinua ere halakoa izatea komeni da; gai arina,
umorezkoa, elkarrekin zirika jardutekoa eta baita sentimentuzkoa denean
ere, batzuetan, neurri txikia izan daiteke egokiena. Tradiziozko neurriak
beti erabili izan dira; baina azken hogei urteotan neurri bereziak ere
asko zabaldu dira eta neurriekin batera doinu berriak ere bai. Egia esan,
Xenpelarrek ere bere garaian neurri eta doinu berri asko erabili zituen...
Olerki
eta bertsoen altxor honek sortu dizkidan gogoetatxo batzuk paperean jarri
ondoren, hauxe esan gabe ezin dut etsi: altxor aberats hau galdua ez bazen
ere, sakabanatua eta eskuragaitza bai bazen. Julen Urkizak burutu du lan
eskerga hau; oinarrizko lana da. Jakina! olerki eta bertsoak eurak ez
daude hemen, argitaratu ziren aldizkari eta egunkarietan baizik; baina
lan bibliografiko zehatz honi esker, altxor hori edonorentzat eskuragarri
jarri digu.
Honezkero
euskararen hirugarren solairuan gidaliburu bikaina dugu, olerkia eta bertsoa
maite dituztenen onerako.
Luis Baraiazarra Txertudi
Bizkaiko Bertsozale Elkarteko idazkaria
1999ko maiatzaren 29a.
|