Edestia aztertuaz
Ugarte'tar Martin
(Gernika erri kiskaliaren oroitzan,
gizaldi-erdi geroago)
—1937-4-26—
I
APIRILLA...
Apiril ameskorra.
Oizko joera aurrerantza doa,
bere egun-txorta
ondartuaz.
Agian, ondartzera ta areago
egun-giro gozatsuan,
milla amets pillatuaz.
Sagastiak lore-bete,
sarats-ondoak begi illantsuak
leertuaz;
larre-saillak txuri-orixka
lore-bitxitan,
landa-txoriak txorrotxioz
ugaritze egunetan,
elkar poztuaz...
Apirilla ba'doa,
ba'doa bere bidatxidorrean;
Maiatz, aizpa sabelkideari
eskua luzatuaz...
Apiril ameskorra;
Apiril zoroa...
Ik erdibitzen digun,
leena ta geroa.
Jazkera bitxienaz,
aldakor giroa;
negua kolkoan-da,
aurrez udaroa...
APIRILLA...
37'ko Apiril gogoangarriak,
26'garren aorria eman du
bere baitan.
Aizea bare,
egurasgiroaren jabe;
ta oskarbi urdiņa
Zeru-goietan...
Lugiņa oizko alorrean,
etsipenaren uztarrian;
ereitaroaz ametsetan;
unta berria irudimen-da,
leen erneak
jorraketan.
Etxeko burua lanpeturik,
izerdi-likaz bustirik;
ta andrezkoak,
etxeko zeregiņetan.
Aiton-amon elduak kontu-kontari
billobatxoak zainduaz,
erlazpeko
armailletan...
Eguna onez doa,
onez, eta oizko bakean,
bazkal-osteko orduetan...
Apirilla'k eman digu
bizidunoi oiņarria,
lekarotik iraziaz,
bizi-pozen ur-begia.
Ur gardena, ur gozoa;
amets oron iturria,
ametsaren iturri-ta;
bizitzaren zain bernia.
Asteoroko autsi-mautsia,
peri-toki zabalean;
saltzailleak mingaiņa luze,
erostunen txanponen truke;
betidaniko marmarrean.
Eskaera-eskeintetan elkar zapaldu,
edo-ta, erdira joaz mantendu;
itzez-itzeko
burruka apalean...
Txerrialdiak gurtesian kurrinkaz,
uztar-aldiak ausnarrean;
burni-txirrinkan loturiko
asto-bikoteak,
oizko ongi-etorria arrantzaz;
elkar ikustean.
Eskolari piper egiņiko
mutil-koskorrak ere,
algaraz astoen tartean...
Dena beti bezela,
urak bere bidean,
Mundaka-adarrean beera doaz,
arratsaldeaz batean.
APIRILLA'K, 26...
Arratsaldea erdiz-erdi,
ta eguzkia bere printzak orraztuaz,
itxas-gaiņeratzen.
Enadatxo etorri-berriak aizean,
lau aldetara ega-joku biurrian;
eltxo-opillak biltzen...
Laurak bete-betean
da erausia bat-batean;
eta goi-sapae urdiņa
beluntzen.
Zerupeko burrunda negartiak,
eta ezkillen dilin-dalango soriak;
ixiltasun zana zarata bizi,
ta odol otzak
irakiten...
Orra gaiņean,
pizti egadun irukoitza,
nora atzaparrak botako begi-urraka!
Iru... Iru iruko...
konta ezin ala;
ingurugunean pillatzen.
Araba'n altxaturik,
Bizkai'ko lurretan;
begiak ikuskizun
lau ordu luzetan.
Doixtarren txoritzarrak,
egaraz zebiltzan;
eguzkiak erraiņu
ego zabaletan.
Kantauri'tikan urbil,
ain xuxen Gernika'n;
jolas-tokia zuten,
arratsalde artan.
Aixa jira egin-da,
itxas-adar gora;
egapetik jaurtiaz
leerkaiak lurrera.
Aize-txistu zirrara,
zartadaz batera,
agindua zekarten
toki ber-bertara.
Gorrotoa arrazoi,
indarraz batera,
pizti odolzaleak,
otsoen sarrera.
Zigorraren azpian,
ERRI baketsua,
altxor bat darolako,
leenik autatua;
LEGE ZARREN zutabe,
ARBOLA SANTUA...
Gizaldiak leenago,
asabek artua,
geroztik oiņordeak,
arretaz zaindua;
onen aitormena da;
bere pekatua...
II
Oiņaztar galduak bezela,
burdin-txitu zirrarakorraz;
ta, lertzearen dardaraz,
lur-etenak erasan-da;
teillape osoak txinta batean
ondakin-pilla.
Oeak, maiak, jatontziak amilka,
edo-ta sapaldetan zinzilika.
Gizaki triskildua zauri-bizi,
zain etenak odol-usten,
polpol-iturri dirudilla.
Amak aur zatikatua besoetan,
ama bera zaudi-aska;
ta aurra illa...
Lurrean arrastaka ainbat elbarritu
odol putzuak atzean utziaz,
nork lagundukoaren antsiaz;
iņor gabeko leize utsean
babes-billa.
Lau ertzetatik sua darion
labe goriaren errauspean,
garraren ziskuaz batean;
negarra, karraxia, agin-karraska;
kiskal-usai kiratsa,
ta kee miņa.
Aldi berean...
Lau ordu luzeetan,
auts-ganduaren kerizpetan;
etxipenik artzeke,
erri txotilla.
Onen negarra,
onen zotiņa;
intsentsu-lurrin gisara,
ganduzko sarea zulatuaz gora;
oiņazeen eramanpidez,
Jainkoagan dijoa;
erriaren otoitz ixilla...
Gorrotozko eraso basatian,
indar-neurtze biurrian;
erri osoa kiskaliaz
batera;
inpernu artandik,
leerkerako lur-askak,
amilka jaurtiriko errukarriak;
landan ziarduten atxurlariak;
erbarru-zear eguraskide ibiltariak...
Zentzu gabe, tiroz ebakirik
uxoen antzera.
Azokara bilduriko nekazari gordiņak,
jolasketan zebiltzan aur poxpoliņak;
auek ere odoletan
bizitzaren bukaera...
Era ontara agindua beterik,
ta geiago ezin ondaturik;
agian ase zaiete odol-egarria,
aurre-asmo makurraren
arabera
Bide batez,
gidari biozkabeak,
ondamen aren arrazoiaz puzturik,
garaipen-gorantzak
jasotzera...
Ondamendi ontan,
gorputz-illak adierazpen
ondoren datzan izurria.
Indarraren arrazoi soillak lekarken
jarraipen biurria.
Kiskaliriko ERRI MARTIRIA,
eriotz-opariz Zerurantza...!
Eramankizunaz eta odolaz
bein-betirako errauspean eortzirik,
ondore belaunaldieri mintza...
III
Orra or lur-joa...
Mendeek zear iraun-da,
arbasoen batzar-leku
autatua.
Orra or... Gernika!
Guk ezagutu genuan Gernika...
Arria, arrigaiņean lagatzeke
autsi ta kiskaldua.
Nazitarren proba-zelai biurturik,
erri baten jatorri-nortasuna
irentsi eziņaren ondorioz
lege-ausleen gorroto-erioz;
arras zapindua...
Odolgaltze izugarria,
gauaren egapean estali bearrez;
gaizkiņak bere eskuen
garbigarri.
Okerraren zama astuna,
erkideen lepondora botarik,
nolabait gezur-sareaz
nai izan du estali...
Zeru sapae irikia ordea,
oizko egitura aldaturik,
odol, eta erraiņua jasoaz,
eta lau aizetara zabalduaz;
ekintza basatiaren
salatari.
Gain-lausoa ispillutzat,
erretura ber-beraren irudia
eskeiņiaz dago lur zabalari.
Lur zabalari,
ta egun berriari;
geroak zeatz jaso dezan
egiaren berri.
Biaramon astunean,
erri osoa auts biurturik,
eta auspean kiskalirik;
iņoiz jakingo ez-dan
giza-kopurua.
Gorpuzki zatikatuak odol-bildu,
ondakin kiskalduak mutxikindu,
ta tokian-tokian
ixiltasuna urratuaz;
jabe-gabeko zakur bakartien
doluzko erausi-marrua...
Gernika... Gernika...
Belaunaldien buruan,
Euskal-gizakiaren babesgarri
izaniko Gernika;
arras kiskalia...
Gogoangarri utzi digu betirako,
azken erioan semeen odol-galduak
irentsi dituaneko
gertakizun ikaragarria.
Errauspean txingarretan urturiko,
gorpuzkien gomuta garratzak,
iraunarazi dezaioke,
oraindiņoko oroitza; gaitzetsi,
ondakuntza basatia;
ta jaso ere,
gerorako zutarria...
Orra or, Gernika!
AUTS SANTUA...
Errugabeen odolezko
polpol-errekak
irentsia...
Orra or, Gemika!
Frankotarren txakur-jokuaz,
doixtar, erromatar,
ta mairuen apotxarkeriz
eretxia...
* * *
Ona emen, Gernika... !
Elbarriak... Zurtzak... Alargunak...
Errauspeko txingarten suaz,
arri zaar erreak altxa-ta;
berriro eraikia...
