Etxahun'en bertsoak gipuzkeraz emanik
Aldapeko
Zenbat eta geiago irakurri Etxahun'en bertsoak eta irakurriz ulertu,
pena aundiago bat sortzen zait ene biotzean. Zergatik penatzen naizen galde
eginen diozu zure buruari, zerk ote didan biotz-min ori eragiten... Galdera
onek eztizu erantzupen biurririk, baiñan, bai, unkigarririk: Mingarri zait
Etxahur-en bertso paregabeak irakurtzean, euskaldunak ez dituztela ezagutzen
oartzea. Penagarri da benetan, euskaldunik geienak Zuberoatarrak ez beste,
denak, esate baterako bere neurtitz bikaiñak, txastatu, aogozatu eta ederretsi
eziñean egonbearra, Barkoxe'ko euskera, zazpi Euskalerrietako bereiziena eta
apartekoena delako.
Jon Mirande Zuberoatar ene adiskide maiteak esaten zidan beiñola,
Bizkai'ko eta Zuberoa'ko euskalkien artean ba-dela, gutxienez, gazteleratik
portugesera aiñako aldea, bi izkuntza orien arteko bereiztasuna. Eta ba'ote da,
apika, iñor Españia'n, gazteleraz ongi mintzatuarren, naiz-ta kulturadun
pertsona izan, portugesa sekula irakurri eta estudiatu gabe, errazki edo neke
aundirik gabe beintzat mintzaira ori uler dezakeanik? Ezezkoan nagokizu, eta
apustu eginen nizuke, gaiñera, portugesezko poesi edo literatur liburu bat, Os
Lusiadas esaterako, eskutaratu ezkero gazteleraz
mintzatzen den edonori, bazterrera bota baietz irakurtzen asi orduko,
portugaldarrak ainbat estimatzen duten poema gaillen eta bikaiña. Zergatik?
Ezpaiditzakete txasta poemaren edertasunak, ez muinekoak, izpirituari, ideiari
dagozkienak, ez azalekoak, elederrari, izkuntzaren apainduriari dagozkienak,
mintzairaren aria ezin jaso baitute.
Orixe gertatzen zaigu, ain zuzen ere, euskaldunoi Etxahun'en ziri-
bertso eta olerkiekin. Ez gera gauza beren barruan gorderik dagoen ederra,
apaintasuna, zorroztasuna, giarra, malezia, gatza, jatortasuna, irudimen bizia
eta bertsoak darioten etorri naro paregabea miazteko, eta gure ez-jakiñean eta
ulertu eziñean, gaztelarrak Portugale'ko poema nagusiarekin egiten dutena
dagigu: amorrazi eta arrika bota.
Gaitz negargarri oni sendapide eta erremedio eman nairik, gaurgero mun-
naiko euskaldunak Etxahun'en bertsoen ederraz goza ahal ditezen, lan luze eta
neketsu batean murgildu natzaizute, alegia, Etxahun'en bertsoak oro gipuzkera
osotuan ematen. Ene ustez, eztugu beste biderik euskaldunen artean Etxahun'en
lira ezagun-erazteko, espartar guztiai portugesez ez erakustekotan beñepein,
ots, euskaldun guziai Barkoxe-Eskiula'ko uskara. Aitortzen dizut ideala auxen
litzakeala, baiñan mundu onetan utopia-barrutikoa ote den derizkiot, eta ideal
zoragarri au atzitu eziñean, etsi dezagun Etxahun'en emankizuna gipuzkeraz
irakurtzen.
Aitortzen dizut ere, lan eder au gipuzkeraz emateko, nirea baiño luma
obeak ba-direla, Zuberoa'ko euskera ez-ezik, gipuzkera ere nik baiño obekiago
ezagutzen dutenak eta darabiltenak. Alabaiña, ene biotzeko sukarrik beroenaz
gogo dut, Etxahun'en ezaungarri eta miretsigarri asi dudan arloa, neronek
burutzea. Barkoxtar koblari zorikabearen izena ezagunerazi eta laudatzea baita,
ene ustez, gure Jaungoikoa'k mundu onetan ezarri didan eginbide bat. Beraz, ene
itzulpen bertsoak margulak eta gezak izanarren Etxahun'ek egindakoen aldean,
Zeru'ko lorian gozatzen
ari den Zuberoatar koblakari argidotarrak ez al-du ezetsi eta arbuiatuko, mundu
onetan bere oroitzapena ainbeste maitetsi eta miresten duen Gipuzkoa'ko seme
onen itzulpena.
Itzulpena egiterakuan gogoeta au erabilli dut gidari enebaitan:
Bertsoak, Gipuzkoa'ko bertsolari batek kantatuko lituzkeanez apaindurik eman.
Alegia, gure eskualdeko jendeak bertsuok irakurtzean, Xenpelar'en, Txirrita'ren
edo Otaño'ren bertsoak bezain errazki eta eztiki miazka ditzatela; Gipuzkoa'ko
gatza, jatortasuna eta garo-usai paregabe ori somatu dezatela muin
azaletan eta iñundik ere ez dadiela nabari itzulpenaren kutsurik.
Jakiña, aburu onek itzulpenaren yaretasuna eskatzen du, itzez-itzezka
itzulpena, naiz-ta izkuntza berberaren baitan, sarritan beartua ta moteldua
gelditzen baita. Baiñan, zaulitasun-zurrian, jantziz edo azalez maixko
egillearen jo-bidetik saiestu ba'naiz ere, asmoz eta ideiaz ez nuke deusik
lerratu nai.
Mendiz egoaldeko euskaltzalerik saiatuenentzat, badira beti
Etxahun'enean makinatxo bat esaldi illun, arre eta korapillotsu. Olakotan,
Lhande'ren eta Larrasketa'ren iztegi ederretan argibiderik arkitzen ez nuenean,
Jon Miranda-Aiphasorho Zuberoatar euskal
olerkari aipatua eta ene adiskide aundia izan dut itsu-mutil iaio ta trebea.
Neurtitzak aldatu ondoren, ahapaldi bakoitzari egin komentarietan, ikusi ahal
izanen dituzu euskaltzale eta euskalari jakintsu onen makiñabat erakuspen
ernegarri. Bere laguntasunari eskerrak, jaso ahal izan dut illuntasunean oztopo
gaiztorik egiteke Etxahun'ek bere bertsoai emandako egiazko zentzua.
«Olerti» aldizkari eder onetan estudio-gixa argitaratzen ditut bertsuok
eta orregatik, irakurleak Etxahun'en jatorrizko bertsoa eta gure aldakizuna
konpara ditzan, alkarren segidan jarriko ditugu Zuberoatar euskeraz eta
gipuzkeraz. Gerora, liburutxo batean bildurik atera genitzake gipuzkerazko
bertsuok soilki Bidaso'z onuzko euskaldun jende lau eta xaloaren atsegingarri.
Egun ori el dadien bitartean, euskal-aldizkari edo albistariren batek argitara
nai ba'litza gipuzkerazko bertsuok zabalkunde gixa, beuka gure baimena
gaurdanik.
Ofizialenak: ofizio bertsoak
I
Oi laborari gaxua!
Ihauk jaten duk arthua;
Ogi eta ardu eraikitzen, auherren asetzekua
Halere hañ haie maite, nula artzañak otsua.
Oi nekazari gaixua!
Janaritzat duk artua;
Gari eta ardo ik biltzen, alperren asetzekua,
Ala ere ain aue maite, nola artzaiak otsua.
II
Artzaña ba'da beztitzen,
Josler deie gomendatzen
Zaragollen gibel-aldia oihal hobez egin dezen.
Halare higaturen dila aitzinia beno lehen.
Artzaia ba'da jantziko,
Sastriari eskatuko
Oialik sendoenarekin galtz'atzeak egiteko.
Ala're gastatuko dira luzaro baino lenago.
III
Dendarik berant agertzen,
Arratsen goizik ützültzen;
Eta mündiaren jorratzen arte hartan abüsatzen.
Ezpeitie jaten diena hüllantzeko irabazten.
Jostunak nekez lanera,
Arratsen goizik etxera;
Artean jendea jorratuz, lana daukate atzera.
Ez dute, noski, irabazten, abora daramatena.
IV
Egün ürüliak oro
Idorrian nahiago.
Hanitx lan egertü beharrez, hari oro txori-lepho;
Hallikatzen balin ba'duzu, zehian lau oropilo.
Iruleak egin nai lan,
Janari ordez, dirutan.
Ari asko egin bearrez, dena desberdin luzeran;
Arilkatzen baldin ba'duzu, korapillua aukeran!
V
Ehülia hari galtho
Ukhenik ere han franko
Undar harien ebatsi nahiz, oihal'üzten zerratzeko,
Hariak gaxto zütiala fornizaliri erraiteko.
Euleak ari eskean,
Dutelarik nai bestean,
Azken-arian ostuz ari, oialarentzat kaltean,
Gero, aria txarra zela ornitzalleari esan.
VI
Harri'giliren adreta!
Harek ba-daki zer phentsa
Mürria gaxki egin eta erdiuak lohiz thapa!
Etxia lurtatü denian, harrien gaxtuak falta.
Argiña ari da iaioki!
Arek zer pentsa ba-daki
Pareta gaizki egin eta tarteak loiez estali!
Etxia lurrera denian, arriari egin aitzaki.
VII
Benüser-maiastüriak
Oi! lan güti egiliak!
Dena gaxki egin eta zurak dü estaküria!
Phasta zela adarrondotsü edo beta bühürria!
Arotzak edo zurgiñak
Dira langille nagiak!
Lanean gaizki ari eta zurari kulpa guztiak!
Muiña zela adarbegitsu edo zaiñak biurriak!
VIII
Eskalanpu egiliak
Ebasten tu materiak.
Zazpia sos balio dina saltzen beitü hamabia:
Ostatin edan saria eta etxen gosez familia.
Eskalaproi egillia
Lapurretan duk noblia,
Zazpi xox balio dituna saltzeko eskatzen doblia:
Ostatuan edan saria, t'etxen gosez familia.
IX
Biñer batek bestiari
Estakürü eman nahi.
Zuñi bere kopadüra hobe betzaio üdüri:
Aihen gabe nahi datinak hura beza üsü berri.
Mahastizaiak alkarri
Utsak ateratzen ari.
Kimatzen norbera nagusi dela zaiote iduri;
Mahasti gabe nai dezanak, aiek alda bitza sarri.
X
Oi taharnari fidela!
Jakile ezpa'liz igela!
Arrañuak jüje har eta hek hintzakie kundena,
Haien etse lejitimua guri saltzen deikiala.
Oi tabernari leiala!
Jakille ezpa'litz igela!
Arraiak juzgatzalle artu ta indukete kundena,
Aien etxe berbera guri saltzen ibilli aizela!
XI
Errijent bat ba'da hiltzen,
Harek eztü prozesik üzten:
Huntarzünak beitütü harek heñ hun batetan ezarten:
Züntzürrin kuntrola eta phantzollin ipotekatzen.
Maixuak ba'dira iltzen,
Eztute auzirik uzten:
Ontasun denak baidituzte toki seguruan jartzen:
Eztarrian kontrola era sabelen ipotekatzen.
XII
Jaun aphezek edsortatzen
Karitate egin dezen.
Berak aldiz phakatü gabe hitz bat eztie erraiten;
Herriko praubik gosez-eta haien ürhik erdollatzen.
Apaiz jaunak, predikatzen
Karidade ein dezaten;
Berak, berriz, pagatu gabe, itz bat eztute esaten;
Erriko pobrek gosez-eta, aien urriak erdoitzen.
XIII
Ilhaginak aberasten:
Arimak hañ untsa galtzen.
Phezian eta khuntietan zer eztie hek ebasten?
Haiekila behar düke Jinkuak aizina ükhen.
Illagiñak aberasten,
Animari kalte egiten.
Pixuan eta kontuetan mutillak dira ostutzen.
Oiekin Jainkoak bearko luzaro jardun juzgatzen.
XIV
Kinkillari suñ hütsak
Borthaz bortha dabiltza.
Haien prenda ordinaria ixkilinb'eta ligeta!
Astin emazter ebatsiak igantian gero jokha!
Kinkilleru arloteak
Aterik ate zebiltzak.
Saltzeko izaten dizkitek zintak eta jostorratzak:
Andreai astean kenduak, jaien eraman jokoak!
XV
Oihan-zañak eta guardak
Kuntzentziazko gizunak
Xakolak ba'zaite farziten, ihesiren tie postak;
Laguner har-eraziren bardin gaizo sinheskorrak!
Baso-zaiak eta guardak
Kontzientziako gizonak!
Poltsak ba'zaizkie betetzen, puestuak uzten iaioak,
Ordezkoen mende utzirik diru-emalle kaikuak!
XVI
Sarjanten golde-nabarrak
Dirade gezur okherrak.
Haien egitekuetarik egiten dira «Amerikak»:
Aisa pergüt izanen dira haier behatzen direnak.
Eskribauen lan-goldeak
Dirade gizon okerrak.
Oien eskolari jairraiki egiten dira «Amerikak»:
Aguro lur-jo nai ba'duzu, aditu aien esanak.
XVII
Sarjant eta notariak,
Oi! arnes nesesariak!
Haien elhe ülhün gezürrek nahasten gaiza txipiak:
Ezta lagun segürragorik bertan hüsteko etxiak!
Eskribau ta notariak,
Premizko gizasemiak!
Aien gezur ta itz illunak nahasten gauza garbiak:
Ezta lagun jatorragorik ustutzeko gure etxiak!
I
Zalantza bakar bat neukan ahapaldi ontan, alegia, bertsolariak
darabillen «ogi» itza gure «garia» ala gure «ogia» ote zen. Eraikitzeari ots,
gure «biltzeari» obeto dagokio, noski, «gari», ogirik ezpaita biltzen soroan,
baiñan bestalde, «gari»ren senide jatorra «mahatsa» dugu eta «ugia»rena
«ardoa». Beste mintzairan, garia eta mahatsa alkar ezkontzen direnez, «ogia»
eta «ardua» orobat. Baiñan, gariak ardoarekin edo mahatsak ogiarekin sasi-
ezkontza egiten dute. Alegia, eztira alkarrenganakoak, eztira kidekoak. Ene
itzulpen lana amaitu ondoren, Rene Lafon'ek «Ofizialenak»i egindako frantzes
itzulpena eskuratu zidaten (1) eta ene ustearen arauz, onek «ble» itzultzen du,
ots, garia; onekin, nire zalantzak aienatu ziren. «Eraiki», uzta bildu ez-ezik
Lhande'nean recolter «erein» ere ba-da, Lhande'nean semer. Baiñan emen ez
dezake zentzu ori izan garia erein-lurkaria baita, baiña ez ala mahats-aiena.
«Nola» zale ezpa'nauzute ere ahapaldi ontan ageri den tankeran, itzez-itz
itzuli dut «nola artzaiak otsua», Etxahun'en mintzaira errespetatuz,
Gipuzkoa'ko bertsolariak noiznai baidarabilkite izkuntza ori.
(1) «Eusko-Jakintza», Vol. VII, 1953-57, 119'gn. or-ald.
II
Etxahun'ek, «sastre» esateko josle euskal-itz jatorra darabil. Bidaso'z
bestetik, itz au eta joskile, jostun, joskin, jostailegizonezkoai aplikatzen
zaie geienbat, naiz-ta emakumezkoai ere bai. Gure aldean, ordea, itz berberok,
emakumeai eraxten zaizkie soilki. Dendari eta prakagin itzak ere bietarikoai,
gizonezkoai eta emakumezkoai esaten zitzaien. Beraz, eztugu euskeran itz bakar
bat gizonari dagokiona gaztelerazko «sastre» aditzera emateko. Azkue'ren ustez,
itz gabetasun au, antziña lanbide onetan emakumeak bakarrik aritzetik dator.
Orretxegatik, kontzeptuaren garbitasun alde jokatuz, «sastre» erdal-itza on-
artzea erabaki dut, euskaldunik geienak orrela esaten dutelako eta beste denak
gaztelerazko «costurera»rekin nahasteko besterik balio ez dizkigutelako.
III
Oskidearen aldaketak, gipuzkeraz obekiago eta lasaiago emateko, azal-
aldakuntza batzuek egitea beartu naute. Alabaiña, ideiari zorrotz lotu
natzaio.
IV
«Idorrian» («idorrin», oguzten dute eskuarki), Zuberoatarrek erabilli
oi duten mintzaira molde bat la. Larrasketa'k bere iztegian onela agertzen du
esakera onen zentzua: «Mode de paiement d'un ouvrier, a la journee et sans lui
fournir d'aliments». Bertso oar-pean berriz beronek ere: «sans prendre les
repas chez leur elient». Nik eztakit mintzaira molde au Zuberoa'z lekore
zabaldua ote dagoen. Gipuzkoa'n eztut entzun «legorrean» zentzu onekin eta ezta
Naparroa'n «idorrian» ere, eta erabiltzen baldin ba'da ere, gaurko
bizimoduarekin bereiztasun orrek bere zentzua galduko du, noski, gure uritar
belarrietara iritxi ere ezpaita beñepein. Orretxegatik, esakera orren zentzua
beste itzetan ematea erabaki dut. Ezta lan errexa, izan ere, ain bertso
neurtuetan, ideia ori garaturik, zabaldurik ematea, baiñan, nolabait ere
ardietsi dugula uste dut. Bigarren tankera batean ere apaindu dut ahapaldi au
eta bertantxe ezarriko dugu irakurleak gogokoena aukera dezan:
Iruleak jakiz baiño
Diru-truk lana naiago;
Lan asko agertu beerrez, aria erdi-ipurdiko;
Arilkatzen bald'in ba duzu, lau korapillo eskuko.
«Diru-truk ari naiago» ere jar diteke eta baita beste zenbait
aldakizuntxo ere, baiñan, bego ainbestean bein bukatzeko. Tankera au baiño
bestea obexeagoa iruditu zait eta orretxegatik lenengotasuna aretxi eman diot.
Ikus ditekeanez, len, orain bezala, bazkaria norbere kontu egin eta txanpon
batzuek geiago sakeleratu jendeak atsegiñago du, naiz-ta diru-bazkaritan
ordainduta baino irabazpide urriagoarekin gelditu. «Hari oro txori-lepho»: au
ere Zuberoa'ko esakera bat dugu eta nik dakidala eztugu gurean antzekorik.
Lhande'k dionez, ariari «txori-lepho» esaten zaio, batzuetan lodi, bestetan
mehe denean, ots, ari desberdiña, zabarki eta nolanai egiña. «Zehe(a)» (ogutzi,
«zehia»), gure «arra» da, ots, gaztelerazko «palmo». Lenengo antolapenean
libreki itzuli dut eta bigarrenean «lau korapillo arrako» bitxi edo espresiño
gabea iruditzen zitzaitalako, «eskuko» itzuli dut, naiz-ta neurri bat aditzera
emateko itz egokia ez izan. Uts au, bigarren hemistikioa libreago emanaz
zuzendu diteke, esaterako, «nun nai dauka korapillo».
V
«Oihal(a) üzten zerratzeko», dasaigu Etxahun'ek. Ondikotz, ez nik eta
ez Jon Mirande ene adiskide onak eztakigu oialgintzaren teknikarik eta ezin
igarri zer esan gura zuen Etxahun'ek oiala zerratu edo itxi orrekin.
Onetxegatik, xehetasun oni itzal egin diogu, bertsolariaren ideia zabalki
artuaz.
VI
Gipuzkeraz ongi emateko oskidearen aldabearrean arkitu naiz.
Gaiñerakoan, zentzua berdin-berdiña dauka.
VII
Bai «benüser» (frantzesezko «menuisier»etik) bai «maiastürü» (latiñezko
«magistrum»etik), gure arotz edo zurgin adierazten duten itzak dira eta
itzulpenean bi oetxek ezarri ditut. Bigarren eta irugarren neurtitzetan
bertsolariarengandik zertxobait aldendu naiz.
VIII
Bigarren neurtitza enegixa eman dut, baiñan, ideiari atxiki. «Zazpia»
ela «hamabia», «zapira» eta «hamabira»ren (gure «zapina» eta «amabika») oguzpen
aulduak dira. Guk beste jazkera eman diogu irugarren neurtitz oni
jatortasunaren opariz.
IX
«Kopadüra» (kopatu'tik, moztu, ebaki, frantzesezko «couper»en odolekoa,
noski), moztea edo ebakitzea da, baiñan, landareai gagozkiola, bidezkoago da
«kimatu» edo «iñausi» esatea. «Aihen» (gure aien) itzak bi gauza diferent esan
gura ditu, ots, mahasti-landarea (gazteleraz «cepa») edo «aldaska», «kimua»
(gazteleraz «sarmiento»). Emen, zalantzarik gabe mahats-landarea da. Nik,
ordea, «aiena»ren aipu egin bearrean, «mahastia»rena egin dut, «aiena» gaurko
euskaldun askori ezagun etzaielako eta nahasteak ekar ditzakealako, eta
Etxahun'en asmoa ager-erazteko berdin-berdin da mahastian aien gabe gelditzea
edo mahasti gabe gelditzea. Etxahun'en «nahi datinak» (datianak, datekianak),
nai izango denak itzuli bearko genduke itzez-itz, eta guri min egiten nai'ekin
aditz-joko intransitivoak. Esaldi ontaz orra Jon Mirande jaunak esaten didana:
«Aihen gabe nahi datinak» zuzen da. Esan genezake osokiago «aihen gabe izan
nahi datekianak»; emen, izan aldera utzia da, neurtitza ariñago izan dadintzat;
aditz transitivoekin «nahi dut» esaten dugu beti: «jan nai düt», «edan nahi
düt» etc.; intransitivoekin, ordea, bai «nahi dit» eta bai «nahi niz» esan aal
genezake; «jin nahi düt» edo «jin nahi niz»; düt'ekin esaerak indar geiago du.
Bañan, «aihen gabe izan» intransitivo den esaera izaki, «datinak» (date-anak)
ori zuzen da. «Hura beza üsü berri» esaerari ere ezin igarri nion zentzurik,
itzak oro ezagunak izanarren, eta orra Mirande'k argitu: «Gipuzkeraz, «ura beza
sarri berritu» litzake ta neurtitzak esan nai du «aihen gabe izan nai denak,
ura (=biñera edo maastizaia) sarri berritu edo aldatu beza».
X
«Jakille» guretzat gaztelerazko «sabedor» besterik ezta, baiñan,
Zuberoatarrentzat «testigu» edo «lekuko» esan gura du. Itz xarmant eta argia
delako, aldatu gabe utzi dugu itzulpenean. «Jüje», juez itzuliko nuke gure
euskeran; alabaiña, neurtitza bederatzi eta zortziko hemistikiotan bereizteko,
silaba geiagoko itz bat aukeratu bearrean arkitu naiz. «Epaikari» itz berria
ongi tajutua egonarren, kultoegi eta arrotzegi iruditu zait bertsoetan
erabiltzeko eta onetxegatik «juzgatzalle» aukeratu dut, «juzgu» eta
«juzgatu»ren alboan bertsolari senari egokiena zaiolakoan.
XI
«Heñ» (Hein) itzak ba-ditu zenbait esangura; gure ontan, Lhande'ren
iztegiko laugarrena dizu, ots, «condition, etat, situation de fortine, nature,
etc...»; Larrasketa'k berean, «condition, en general, situation de fortune».
Azken bertsoaren zentzua lauso xamarra iruditzen zait. Onatx, Jon Mirande'k
beronetaz diona: «Züntzürrin kontrola eta phantzollin ipotekatzen», diozun
bezala, esangura lausoa du neurtitz orrek eta ene aitak eta familiakoek ez dute
ongi ulertzen. Nere aburuz, Etxahun'ek esan nai izan du eskola-maixuek beren
ontasun guztiak jan-edanetan eralgitzen dituztela (kontrola eta ipoteka
ontasunen lege-agiriak izaki)». Jon Mirande'k diona egia da, baiñan ene ustez
Etxahun'ek esan nai zuen jan-edanerako doi-doi irabazten zutela eta orregatik
etzezaketela auzirik utz eriotz-orduan.
XIII
«Aizina» itza, F. Lhande'ren iztegian eta Barkoxe-Eskiula'ko izkelgiaz
Larrasketa'k egindakoan, «loisir» (ocio) bezela itzulia dago. Alabaiña,
bertsoaren esangura ezin ongi jaso nizun zentzu onekin. Ontan, Mitxelena
jaunaren idazlan xarmant bat irakurri nuen EUSKERA'n, «Unas observaciones al
último número de Euskera». Bertan dionez, Zuberoatarren aizina, Erronkariarrek
aizna omen diote (2) eta itz unen jatorria biarnoatarren aysine omen;
biarnoarrak, ordea, itz oni zentzu diferentea ematen diote, ots, «facilidad»,
«ocasion favorable». Ontara zukean ene ustez bertsuak esangura giartsua,
alegia, Jainkoa'k bear diela illagiñak bezalako gizaseme pekatariai aukera on
bat eman konberti ditezen. Mirande jauna, ordea, eztugu iritzi ontakua eta
berari jaramon egin diot. Orra, berak: «Nere ustez, aizina astia da. Gure
mintzairan, zerbait egiteko dembora esan nai du itz orrek (oc-izkuntzatik artua
dela egia da, frantzesean «aise» eman duen itz-erro berekoa da). Adibidez: lan
bat egiteko norbaitek eskatzen ba'dit, askotan «ez dit aizina» erantzuten diot
alpertzarra bainaiz. Etxahun'ek esan gura du Jainko Onak bearko duela dembora
aunitz artu illagiñen bekatuak oro ebazteko».
(2) Baita Zuberoatarrek ere zenbait tokitan.
XIV
Zuberoa'n «kinkillari» eta gure alderdian «kinkilleru», erriz-erri eta
etxez-etxe ibilli oi diren salketari arloteai esan oi zaie. Gaztelarren
«quincalla»tik artua izanarren itz au, edo zeatzago mintzatuz frantzesen
quincaille'tik, gaztelerak ere frantzesetik artua baitu itz au, Zuberoatarrek
egibideai dagokien euskal-atzizki polita erantxi die atzetik (aizkolari,
segalari, pelotari...); guk, ostera, erdaldunen carpintero, linternero eta
olakuen antzera egin ditugu kinkilleru, igeltseru, albaiteru ta abar. « Suñ
hütsak», soiñean daramatena besterik ez duten «arloteak» esan gura du.
Itzulpenean itz au erabilli dut.
XV
«Ihesiren tie postak», itzez-itz itzulirik gure euskerara «igesiko
dituzte puestuak». Gurealdeko euskaldunentzat esaldi onek eztu zentzurik eta
Jon Mirande'k emaniko argitasunari esker ezpa'litz, ez nioke sekula igarriko
beronen esangurari. Orra Zuberoatar adiskidearen itz zuhurrak: «Ihesiren tie
postak», «ils abandonneront leur poste» (3), da, edo literalkiago ails
fuiront»; zentm;a argi du Frantzia aldeko euskaldun batentzat, ezen emengo
erderatik artuta da izkuntza ori: «fuir son poste» edo «abandonner son
poste»... Ihesi itz ori bera orain gutxi erabiltzen da Zuberoa'n; aren ordez
ihes joan esaten dugu, bañan geienetan ezkapi; ala ere zenbait aldiz entzuten
da izkuntza au: «Zure beharra ba denian, zü bethi ihes...» (ihes oguzten
dugu)». Azkeneko neurtitza ere ezta xamurra eiotzen, Zuberoa'ko mintzairaren
bereiztasunak ez-ezik, bertsoaren neurri estuak illunagotzen baitu. Jon
Mirande'k emanen digu ontan ere argibide: «Ahapaldiaren azkenengo neurtitzak
esan nai du: «Lagunai (ots, laneko lagunai, beste oian-zai eta guardai) artu
eraziko, dena dela, siñeskor tontoak». Bardin itz orrek zentzu asko ditu; emen
Larrasketek dakarren laugarrena dauka, «malgré cela» edo «quoiqu'il en soit»,
«de toutes façons». Onela itzul netzake frantzesera ahapaldiaren azken bi
bertsoak: «Si on leur remplit les poches, ils fuiront leur poste, mais de
toutes façons ils feront prendre par leurs collegues les sots credules».
Frantzesezko itzulpen au franko argiago dago gipuzkerazko itzulpen giartua
baiño, eta gure irakurletan norbaitek mintzaira au ongi ulertzen ezpa'du,
zentzua ongi jaso dezan, itzez-itz itzuliko dugu: «Sakelak betetzen ba'zaizkie
(diruz), beren egonbearreko tokiak uzten dituzte, baiñan dena-dela, beren
laneko lagunen bitartez arrapatu-aziko dituzte iñoxu ergelak», dirua eman
zutenak, alegia. Nik ere, gipuzkerazko itzulpenean bertsoa giartu bearra izan
dut neurri-mugak eraginda eta eztakit danek zentzu au ongi jasoko dioten.
Azkeneko neurtitza onela ere eman diteke: «Ordezkoen mende ERORIZ diru emalle
kaikuak». Baita ere, «Ordezkoen mende ERORTZEN...».
(3) Itzez itz: «leurs postes».
XVI
Orra, «sarjant» itzari buruz Larrasketa'k bere iztegian diona: «
Huissier», eta bearnesetik artua dagoela gaiñeratzen du. Bertso oarpean,
aipatutako itzaz gai bera «homme de loi» ere jartzen du. Au dela-ta,
«huiser»goa zer den argi ta garbi jakin nai nuela esan nion Jon Mirande jaunari
eta ona ene adiskide mamiaren erantzuna: «Frantzia-n huissier'goa kargu
garrantzikoa da, cofficier ministeriel» bat da huissier'a, NOTARIA bezala.
Beraz, zuk «letradua» itzul zenezake, bañan ez abogadua, «abogado» ta «avocat»
gauza bera ba dira beintzat. Frantzian abokata auzitegian itza artzen duen
lege-gizona da, naiz akusatuaren kontra Estatuaren izenean (avocat general,
procureur general edo proeureur de la Republique, zer eratako auzitegia den
araura) edo viktimaren izenean (avocat
de la partie civile), naiz akusatuaren alde (avocat de la defense): bañan
bearbada Españian «abogado» itzak beste zentzu bat duke, zabalagoa, ta edozein
lege-gizonagatik esan diteke». Oneraiño Jon Mirande jaunak. Gipuzkoa'n, ordea,
eta Bidaso'z onuztiko Euskalerri guztian ene ustez, «letradua» gaztelerazko
«abogado» da zeatz-meatz, eta auzigaietan fede ematen duen gizona «eskribaua»,
ots, gaztelerazko «escribano». Antziña, eskribauak notariaren lanbideak ere
egiten zituzten eta eztakit gure baserritarrak «notaria»ri «eskribaua» esaten
ote dioten. Azkue'k, bere iztegian eztakar «eskribau» itza, baztergarri
iritzirik nunbait bere erdal-jatorriagatik eta onetxegatik Aizkibel'enera jo
bear izan dugu itz onen zentzua arkitzeko. Aizkibel'ek, «eskribau», escribano
dakar soilki: «letradua», abogado eta «notarioa», notario. Mitxelena-Elizalte
jaunak ere, gureartean «huissier»i dagokion euskal-itza «eskribaua» dela uste
du. Beraz, Etxahun'en «sarjant» gipuzkeraz «eskribaua), itzultzea erabaki dugu.
«Golde-nabarra» esakeraz berriz, auxe dio Zuberoatar olerkari gorengoak: «Gizun
okherrak sarjanten «golde-nabarrak» direla, esan nai du aien tresnak, iankaiak
direla, golde-nabarra lurginen tresna «par excellence» den bezala. Gurean,
«golde-nabarra» golde esan oi da soilki eta neurria osatzeko «lan-golde»
erabilli dut (4). «Pergüt», bearnesetik artutako itza gure «lur-jo», «erreka-
jo» da, ots, arruinarse. «Behatü» itzaz Mirande'k dio: «Bi zentzu ditu:
transitivu denean so egin edo begiratu esan nai du (baiñan Zuberoetaz so'gin
baizik ez dugu erabiltzen). Intransitivu denean, «aditu» esan osi du: beha
zakitzat = adi nazazu; beha zite ene erraner».
(4) «Golde-nabar» itza onela adierazten du Larrasketa'k bere iztegian:
«ancienne charrue, en deux pieces: le golde creusait profonddment la terre; le
nabar la cuupait verticalement».
XVII
Zuberoatarren «notari» errespetatu egin dugu puntuak, neurriak era
euskal-jatortasunak aginduta. «Arnes nesesariak», itzez- itz «tresna
premiazkoak» edo «premizkoak» orain Gipuzkoa'n esaten dugun bezala, izango
litzake. Nik librexeago eman dut egokitasunez.