Zer gizonak!
Iratzeder
Dena begi zagon mutiko bat nintzen...
Orhoit naiz eguerdi batez Atharratzen.
Gizon horiek ikusirik, aditurik, miretsirik:
Zer gizonak!...
Argi zabaltzerik ez da hain argi eta su,
ez itsano uhainik hain tiraintsu,
ez eta Euskal-mendirik hain gorarik,
nola baitziren gizon horiek... gizon
Ikusten ditut oraino xutitzen,
mintzatzen, kantatzen,
Aitzol, Eizagirre eta Monzon.
Ikusten ditut heien behakoak,
aditzen heien mintzoak, heien kartu beroak
Aitzol! barneko suak jana,
Eskual-arimari osoki emana.
Aitzol eta Eizagirre,
besoak zabal ta bihotzak zenbatez zabalagoak,
mendiz hunaindiko jendeari
oihuz eta kantuz ari.
Aitzol, Eizagirre eta... Monzon.
Eskual-gazten argi, eskual-lurreko arimadun lore hura,
guri oihuka, othoizka, deihadarka:
Herriari pilpira, Herriari eskuara
indar guzi-guziez ginezon
atxik eta begira.
Zer gizon bihozdunak!
Zer gizonak!
Mutiko'bat nintzen:
buru guti nuen, ausarki biotz...
Ilhundu arte, entzun-ta-behaka,
egon nintzaioten;
eta bihotza, egun kartsu hartan,
barne barneraino zitzaitan
eskual-suz bethe behin bethikotz.
Bethe, bai, eta laster... eritu...
Gizon horiek asmatu eskual amets beroa,
gizon horiek altxatu paregabeko Gazteria
gizon horiek eraiki Eskual-Herri, berria
gerlak bet-betan baitu
nahasi eta erhaustu...
oi, gerlaren eta herraren dantza-zirimolen orroa!...
Iragan dire iragan
trumilka, oroka eta chehaka
mendi zelai dohatsu hoitan
herra eta gerla pegi-gorria,
herra bere su beltza aztaparretan
eta Gerla denen erhausle ikharagarria.
Iragan dire iragan
hil-dantza errabian:
eta kantuz ta irrintzinaka zabaldu agoak.
Eskualdun gazte lerdenen agoak,
lur odoltsuen, erhauts gorrian,
etzan ditu, barneko hatsez hustu
herra ta gerlaren izigarrizgo fandangoak.
Iragan dire iragan
eta eskual-erhautsen artetik
eskual-odolaren khe-lanhotik
ikusi ditut hain gizon ziren gizon horiek,
atsegabek, bihozminek, kurutze-besarka odoltsuek
gizon baino gizonago, handiago, ederrago eginak...
Zer gizonak!
Iragan dire, egun beltzak iragan
eta egun horien lazgarriko trumilak
ez ditu eihartu heien neurrigabeko bihotzak,
ez eta histu, ez eta hoztu heien su eta amets zabalak.
Ikusi dut Aitzol fraiden artean ameska...
eta joan da, bere gazten azken hil-deiak entzunik;
joan da eta hil... heien odolean bere odola emanik,
Eskual-erhautsean bertzen amodioz auhenkatuz: Barka!
Ikusi dut ere
zorigaitz-aizeak Herritik kanpo ufatu
mundu zabal guzirat barreatu
Gernikako Haitz biphilduaren ostoen artean
ikusi dut Eizagirre.
Eskual-zorigaitzak, atsegabeak eta herioa
iragan zitzaizkon barne-barnean;
Halere... agurka eman dauzkit lehen bezala
bere beso zabalak, bere irri zabala
eta bere bihotz zenbatez zabalagoa!
Ikusi dut eta, Herritik kanpo, hil da ixil ixila,
hiltzeraino eraikiz odokoen Eskual-Herriaren Geroa.
Ikusi dut, Lapurtar besta batean, Monzon,
hauts beltzen artetik doan arimadun sugarra,
galerna ihurtzurien ondoko ortz-adarra,
herio-musuak, Jainko-besarkak zerutu gizona iduri.
Bazkari eta kantuen artean zagon,
urrunerat so, gogoetan ari...
Ikusi dut Monzon...
«Zeri pentsa zaude, zer duzu gogoan?»
— Hamar mila ziren, hamar mila gazte
«Loiolako etx-aintzinean, oso garbi ta dena sineste.
«Jainkoa zuten bihotzean, haren argia behankoan:
«Bake-gizonak ziren, bortxaz... gerla gizon!...»
Agur, Aitzol, Eizagirre eta Monzon!
Zuen ametsa, zuen sua ez da histuren,
Zuen Eskual-Herria, Eskual-Herri berria ez da hilen.
Zu hil-aintzin, Aitzol, bai, hiltzer zagon;
bainan orai zainetan, harroka-hezurretan sartu dio
zure eta gazteen odolak
eskual-su, eskual-amodio,
lurraren bularretik hartaz baitire haziko
gure zelai mendietan hemendik goitik sortu beharrak.
Zuen hiltzeari esker, bizi da bizi behin bethiko.
Zuen barkamendu nasaiari esker, akabo herrak,
akabo eskual-semen arteko arrozkeri eta gerlak.
* * *
Zato, Monzon, zato Olhetako larretarik zaldiz,
joan-egunez eta gerokoez luze mintza gaiten.
Igan, zu eta Aitzol bakez egarri jin zinezten
maldu saindu eta ixil huntara.
Zato eta igan, Orhi, Larrun ta Jaizkibel ikusiz,
gauden elgarrekin eskual-arimari begira.
Igan, sar dakizkigun eskual-bazterraren gozoa,
mendi-harroken indarra eta itsas-orroa,
zeru-zolaren zabala eta oihan intzirekin aize hegoa.
Igan, begiak lanho, gain huntakoak kantari,
sar dakizkigun eskual lurpean etzan guzien hatsak
eta, odoltsu erori, gazte-behako guzien ametsak.
Igan, igan, Monzon,
Mundu zabaleko eskual-jendeari
oihuka gauzkion:
«Ihes-bidetan, bortxaz eta ilhun, Herritik urrundurik,
xuti, altxa burua, utz auhen eta doluak.
Gerlak zaurtu, gerlak erhaus peratu Eskualdungoa,
odolean ta nigar-errekan iragan eta,
garbiturik, barnaturik, zabaldurik baitoa...
xuti, altxa burua, jauz-egin, Herriari buruz kanta!
Ihes-bidetan, diru-bidetan, Jainko-bidetan,
mundu-bide orotan joan eskual-semeak,
ez uka, bainan ixur! heda, erein, haurren ta elgarren baitan,
zainetan dabilkizuen eskual-amodioa,
bat dagon, muga ororen gainetik ere, eskualdun jende osoa.
Herriko eta kanpoko eskualzaleak,
maita, funski maita;
eta ez, bakarrik, eskualki josta, eskualki zurruta.
Maita; eta ez jasan ez neurririk, ez mugarik, ez itzalik.
Maita, biotza mundua bezein, Jainkoa bezein zabalik.
(Eskual-seme bakotxak bi Herri dituela:
Eskual-Herria eta Mundu zabal.)
Maita eta ibil, izarrez goitikoari so,
erresumatzez eta hilkeri guziez ezaxol, bainan Eskualdun.
Ibil mendez mende, ibil itsasoz itsaso,
mundu guzikoen anai eta Jaun Goikoa laguna.
Ibil eta noizbeit, maitatzearen bortxaz,
eskualdungoaren zabaltzearen zabaltzeaz,
sartuko zaizte, sartuko gare, irrintzinaka ta kantuz,
Mundu-bazter guzietarik goiko eskual-xokoan.
Sartuko, ilhunbe ta herio guziak gaindituz,
hemen maitatu eskual-itzaletarik izaite egiazkoan:
Zeruetan den Mundu Berriko Eskual-Herri bethierekoan.
Sartuko eta iganen, osteka, ibaika, uhainka;
Aitzol, Eizagirre, Morzon eta oro
elgarri besarka, elgarri goreska,
oro dohats, oro kantuz ta kantuz,
osteka, ibaika, uhainka, irrintzinaka
iguzkien Iguzki den Jainko-Gizonari buruz.
Iganen, bai, iganen lanhoz lanhho, lerroz-lerro;
eta... zeruetako athe-bazterretan bildurik,
ukurturik, harriturik,
Aingeruek —nik uste—
igaiten adituz eskual-bihotz, kantu eta irrintzinak
elgarri erranen dute:
Zer gizonak!»
