inprimatu
Xenpelar: idia adarretik, gizona hitzetik
Izenburua:
Xenpelar: idia adarretik, gizona hitzetik
Sinadura:
Mikel Azurmendi
Urkizaren iruzkina:
Egilea(k):
Azurmendi, Mikel

Argitalpena:
Literatur Gazeta.
Urtea:
1987
Argitalpenaren urtea:
Alea:
4.zk.
Orrialdea:
7-8

Xenpelar:

Idia adarretik, gizona hitzetik

 

Mikel Azurmendi

 

         Orain 150 urte, Oihartzun erreka ur-garbi eta apalak ez zuen Misisipi

 zabalarekin antza handirik izango. Gaur ere ez, noski, baina orduan eta orain

 beren urak itsasoak berdintzen. Itsasoak, erreka-hibai ororen azken ama eta

 heriotz, denak berdindu; bere barrenean ur berezi guzti haien arrasto

 gehiagorik ez. Gozoak eta gezak gazi, handiak eta ttipiak berdin. Panta

 Rhei,den dena ixuriaren ixuri, ezerk irauten ez. Ixurlekuak bakarrik gelditu

 eta iraun.

         Frantzisko Petrirena gaurko Oihartzun errekabazter haietara baletor, ez

 lituzke urak ezta bazterrak ere ezagutuko, akaso xipa-amuarrainak non gordetzen

 ziren bai, baina bere «fabrika handia» non zegoenik ere ez luke asmatuko.

 Zurezko hortzak bueltan bueltan mugitzen zituen gurpil handi borobilari iturka-

 muturka ura dariola Misisipin zehar gora eta behera ibili ohi zen bapore

 hartako Samuel Lanhorne Clemens kapitainak ere ez lituzke bere etxeko bazterrak

 eta landak atzemango. Halere erreka-hibai bazter horietan sartu, xipli xapla

 ibili, busti, arrantza egin, salta eta gozatu egin zutela badakigu. Urak pasa,

 bazterrak alda, baina beraien mundua, beraien oroitzapena bizirik gaurdaino,

 hitza bihurturik. Xenpelar eta Mark Twain. Aurten 150 urte sortu zirela. Urak

 erreka, adarrak idia, eta gizona hitzak. Gizona hitz. «Xenpelar probatzeko /

 egin dute faza / gizon baten hitzari / eman diyot traza /...»

         Oihartzun aldera, Errenderi parteko Senperelarre-ko baserrian sortu

 zenari bizitzak ez zion laztan handirik eman, ostikoak berriz mandotzar batek

 baino sarriago. Errenderiko oihal fabrikan eule aritu zen, destajo lanean,

 oihal pieza bat bukatu ahala bestea hasiz. Gazterik hil zen, 34 urte zituela,

 1868-70 urtetako izurrite gaitz hark jota. Bata betiko joaten zenean, bestea

 Quaker Cityitsasuntzian zihoan, munduan zehar bidai erromantikoenik egitera,

 eta oraindik beste 40 urte luze eta oparo biziko zen.

         Mark Twain eta Xenpelarren literatur-bertso lanaren aipu eginaz,

 geureak baino zintzarri ikasiagorik jo dezake luze eta ederrago. Halere,

 tamalez, aurten Xenpelarri egin zaionik ez dugu entzun, geuk behintzat. Eta

 euskal kulturari Peñaflorida kondeak bezain zerbitzu aberatsa Xenpelarrek egin

 ote zuen, ez naiz galdezka hasiko. Nork, bere zuzenak bere; eta kito.

         Giro latza Xenpelarri tokatu zitzaiona. Gerlaren suak bazter oro

 luzerako hartu eta gerlaren txikizio eta elkar-ikusiezin ezagunaz aparte beste

 gaitz ilun bat ere erantsi zion euskaldunari gerlagiro luze harek: bihotzean

 kristau-odol saindua zeramala uste izatea. Kristautasunak gerla herrikoiratu

 zuen bezala, gerlak herria kristaundu egin zuen gogotik. Azkenik, euskaldunak

 goitik behera eta guztiz, kristaua behar zuen. Izena eta izana: hanarteraino,

 gauza bat bera ez, baina hartaz geroz, inori kristaua esan edo pertsona izan,

 gauza bera. Egoera harek, besteren artean, miseria seksuala sendotu egin zuen,

 birgiria, mozorroeta beste hainbeste ohitura zahar oblikuo eta anbiguo askori

 azken estokada eman. Gizonezkoa sagardotegira bultza eta emakumezkoa sukaldera,

 gazteak bazekien non ikas: arrakjan-edateko lekuetan («...gure kolejiyuak /

 sagardotegiak» zioen garaiko bertsolariak Hernaniko plazan), emeakate barreneko

 eginkizunetan («ama, begira ezazu, leihotik plazara...»). Neska-mutilen arteko

 etendura honen adierazia ez da Elizako dekretoetan bakarrik azaltzen, ez;

 garaiko poetak ere ongi jakin zuen erotismorik gabeko egoera haren tristezia,

 malenkonia eta arrengura adierazten. Eta Xenpelarrek beste inork baino hobe.

 Ezkondu baino mutilzahar hobe, omen, baina mutilzaharrena ere ez zen egoera

 txukuna, ez horixe. «Ama, ezkondu!» ala ez ezkondu, zer hobe? Dilema antzua,

 idi horren bi adarrak zein baino zein okerrago, seksoren arteko pasadizoan

 desioak ez bait ditu bere sare grinatsuak tartekatzen.

         «Ese Sempelar fue un famoso improvisador —dio R, M. Azkuek bere

 Cancioneroan—, hijo de Renteria, reputado de formal, autor de una porción de

 bertso berriacque años atrás se han vendido profusamente por las calles» eta

 salatzen ditu haren «erderakadas y léxico macarrónico por lo general, a los que

 sin escrúpulo, inconscientemente, suele recurrir». Bertsolaria ordea hizkuntzan

 inconscientementedagoen poeta da, eskrupulorikgabe hitz barrenean dago igeri,

 hitzezko imajin baliagarrienak fabulatzen. Azkueren eritzi hori urak ekarri

 bezala, urak eraman, baina poetaren hitza iraunkor beti.

 

                 MUTIL ZAHARRAREN BENTAJA

 

                           1/

                 Dozena bat bertso berri

                 gaztien konsolagarri

                 nere mingaña sano dan arte

                 nai nituzke jarri;

                 begiratuaz alkarri

                 andrerik ezin ekarri,

                 mutil zarraren despeida zer dan

                 esango det sarri.

 

                           2/

                 Egon zaitezte aditzen

                 zartuta nola gabiltzen,

                 gazte denboran ezkondu gabe

                 erraz da gelditzen;

                 oraiñ ajiak berritzen

                 indarrak ere urritzen,

                 soldata gabe oraiñ jarri naiz

                 anaia serbitzen.

 

                           3/

                 Anaiak nauka mendian,

                 koñata aldamenian,

                 gazte denboraz akordatzen naiz

                 sasoia joanian;

                 ez det gularik janian,

                 gau ta egun beti lanian,

                 ondoegin da esker gaiztua

                 gero azkenian.

 

                           4/

                 Illobak nauka arrotza:

                 «Ua emendik orrontza!»

                 nekia franko, esker gaiztua,

                 alimentu otza;

                 soldata gabe morrontza,

                 begiratua zorrotza,

                 animosua ez dago mutill

                 zarraren biotza.

 

                           5/

                 Iñork nai badu ikasi

                 nere librua ikusi,

                 mutill zarraren testamentua

                 irakurtzen asi;

                 illobak dauzkat nagusi,

                 indarrak juan igesi,

                 onez aurrera orien mende

                 biarko det bizi.

 

                           6/

                 Ezurrak zaizkit gogortu,

                 belarriak ere gortu,

                 modu onetan mutill zarraren

                 enbidia nork du?

                 Andrerik ez nuen artu,

                 oraiñ anparo biartu,

                 fraile naita're ezin niteke

                 komentuan sartu.

 

                           7/

                 Engañatu naiz ederki,

                 merezi baño obeki,

                 neskatxak ere ez dirate nai

                 aterik iriki;

                 badute milla aitzaki,

                 gaztiaguak izaki

                 estimaziyo txarra nola dan

                 mutill zarrak daki.

 

                           8/

                 Mutilla bere zarrian,

                 neskatxak ere indarrian,

                 egun guzian aien pardelak

                 nere bizkarrian;

                 gero illunabarrian

                 estimaziyo txarrian

                 ibiltzen naute soñeko galtzak

                 kendu biarrian.

 

                           9/

                 Lenago erromerian

                 dama gaztien erdian,

                 jira ta bira ibiltzen nitzan

                 panparroikerian;

                 oraiñ tristura begian,

                 nago estadu erorian,

                 pipa bat artu ortzian eta

                 suaren guardian.

 

                           10/

                 Mutill zarraren pobreza.

                 iñork ikusi nai-eza,

                 eskarmentua duenik bada

                 konsidera beza;

                 bakardadeko tristeza,

                 nork izango ez du pereza,

                 illobarentzat utzi bearra

                 bere interesa.

 

                           11/

                 Nik daukadan ganantzia

                 badaukat nori utzia:

                 bi alkandora, galtza pare bat,

                 anaiak autsia;

                 au da esperientzia,

                 munduko diferentzia,

                 mutil zarrari tokatzen zaio

                 orlako jantzia.

 

                           12/

                 Orra illoba gaztiak

                 nola dauzkadan trastiak,

                 irabazirik ez du izango

                 oiekin sastriak;

                 enredo eta nastiak

                 orla dagoen tristiak,

                 ala ere ezin eskarmentatu

                 nerekin bestiak.

 

                           13/

                 Onekin amairugarren

                 premizia edo amarren,

                 ondorenguen eskarmentua

                 egongo da emen;

                 ezkon zaitezte lenbailen,

                 sasoia juan baño len,

                 orra nik esan mutill zarraren

                 istillua zer den.

 

                 BERTSO BERRIYAK (SENARRARI)

 

                           1/

                 Bertso berri batzuek

                 euskeraz jartzia,

                 gustua det neki au

                 neregan artzia;

                 ezpanaiz suertatzen

                 gazterik iltzia,

                 penagarriya daukat

                 munduko zartzia.

 

                           2/

                 Nere senarrarekin

                 daukadan bizitza,

                 kantatuko det iñork

                 ikasi balitza;

                 fiña izango zala

                 eman ziran itza,

                 akerraren adarrak

                 bezela gabiltza.

 

                           3/

                 Goizian tabernara

                 joanda alperrian,

                 begiyak zintzilikan

                 erdi negarrian,

                 ziraldoka etxera

                 illunabarrian...

                 gaiztotzen asiya da

                 ondu biarrian.

 

                           4/

                 Tabernatik etxera

                 orren pausajia,

                 irrintzi egiteko

                 badu korajia;

                 errespetua biar

                 zuen parajia,

                 amaren sabelian

                 aztuta lakia.

 

                           5/

                 Lotsak errespetua

                 dakar juiziyuan,

                 laga zuen amaren

                 abitaziyuan;

                 salduko nuke nere

                 ernegaziyuan,

                 iñork artu nai badu

                 bere preziyuan.

 

                           6/

                 Ni engañatu arte

                 zintzo eta umill,

                 mingaiñ ederrarekin

                 berrogei maratill;

                 oraiñ lana egin bañan

                 naiago luke ill,

                 bere ta besterenak

                 zurrupatzen dabill.

 

                           7/

                 Etxian kanporako

                 aguro kejatu,

                 daukan ofiziyuan

                 eztu nal nekatu;

                 jan da eran ongi eta

                 jokuan jokatu,

                 biziyo txarrak iñork

                 eziñ debekatu.

 

                           8/

                 Mozkortuagatikan

                 gaitza da erortzen,

                 lagun gabe etxera

                 badaki etortzen;

                 andriak egon biar

                 bizkarra berotzen,

                 gizonaren eskutik

                 azotiak artzen.

 

                           9/

                 Gizon gaztiarentzat

                 ai zer jeniyuak!

                 eztu gustorik gure

                 matrimoniyuak;

                 maniya txarrak dauzka

                 burura iyuak,

                 eman biarko zaizka

                 ebanjeliyuak.

 

                           10/

                 Baldin bazenakite

                 lengo egun batez

                 nola ekusi deran

                 gizona suertez...

                 neskatxak kortejatzen

                 dabil borondatez,

                 andriari jipoia

                 diruaren partez.

 

                           11/

                 Umiak negarrez ta

                 nedoni antsika,

                 gizona mozkortzian

                 etxian musika;

                 erantzuten badiyot

                 kontrako itzika,

                 nere bizkarrak eztu

                 sentitzen otzika.

 

                           12/

                 (...)

                 erariyak nasi,

                 kanpuan itz ederrak,

                 barrendik itxusi;

                 arrapatzen duena

                 purrakatzen asi,

                 etxia mugitzen du

                 zimendo ta guzi.

 

                           13/

                 Barrendik animoso

                 erdi mozkortzian,

                 korajia sartzen da

                 orren biotzian;

                 gabian eztu eman

                 pakerik etxian,

                 luak errenditzen du

                 pultsuak iltzian.

 

                           14/

                 Gizon ederra daukat

                 munduan legia,

                 fandangolaria da

                 parerik gabia;

                 lanian gogorik ez,

                 agindu zalia,

                 jokalari ona ta

                 ardo-eralia.

 

                           15/

                 Ederra zalakuan

                 engañatu nitzan,

                 orain askok badaki

                 gu nola gabiltzan;

                 orra bertso berriyak

                 daukagun bizitzan,

                 lengo jeniyo txarrak

                 desanpara ditzan.

 

 


inprimatu