Ira
01
23
Idazle eta umoregilea izan zen W.W. Jacobs britainiarra. Ipuin liburu zenbaiten egilea, The Lady of the Barge (1902) liburuko Tximino atzaparra narrazio “makabroa” da haren ezagunenetako bat. Ana I. Moralesek ekarri zion euskarari, eta Booktegin argitara eman 2020an. Duela 80 urte hil zen Jacobsen ipuina irakurgai aproposa izan daiteke ikasturtea abiatzeko.
Abu
20
23
1953ko abuztuaren 20an zendu zen Errose Bustintza Mañariko. Beste idazle askoren gisa, bizi zela ez zuen libururik argitara eman, baina makina bat ipuin idatzi eta publikatu zuen, garaiko aldizkarietan gehienbat, Euzkadi-n batez ere, baina baita beste batzuetan ere: Gernika, Aranzazu… 1990ean jaso ziren liburu euskarrian, Ipuiñak izenburuaz, Jaime Kerexetak egindako argitalpenean. Horiez gain, poemak eta kronikak ere idatzi zituen. Labayru etxeak Ipuinik ipuin Mañarian gora bilduma argitaratu zuen 2009an. Haren heriotzaren 70. urteurrenean, hona hemen irakurgai Bustintzaren Ipuinak.
Abu
15
23
Pott bandaren 1978ko azaroko aldizkarian euskaratu zen lehenik Slawomir Mrozek idazlearen narrazio bat, Elefantea. 2013an Koldo Izagirrek itzuli zituen bi ipuin (Europarra eta Soldaduaren estatua); eta 2020an, azkenik, Xabier Bovedak bost narrazio eman zituen Idatz&Mintz aldizkariko 67. zenbakian. Duela hamar urte hil zen, 2013ko abuztuaren 15ean, eta hona bildu ditugu umore surrealistaz marrazturiko literatura egiten zuen idazle, antzerkigile eta marrazkilari poloniar honen narrazioak.
Abu
10
23
Aktorea, performerra, kantaria eta idazlea izan zen Emmy Hennings. Alemanian zehar kabaret ikuskizunekin batera eta bestera ibilia, zirkulu artistikoetan mugitu zen, garaiko espresionismoarekin eta abangoardia mugimenduekin harremana izanik. Hugo Ball poeta eta senarrarekin batera Zurichera aldatu eta Cabaret Voltaire ospetsua sortu zutenen artean egon zen Hennings, dadaismoaren sorreran. Bere poesia, dena den, soilagoa da, hitz justuaren bilakoa, ez zuen joera hauetatik edan. Bizitzan eta, ondorioz literaturan, mistizismoak indar handia izan zuen, erlijiorako hurbilketa nabaria izanik azken urteetan. Abuztuaren 10ean 75 urte dira hil zela, eta hona hemen bere zortzi poema.
Abu
02
23
50 urte zituela, 1988ko abuztuaren 2an hil zen Raymond Carver idazlea. Narraziogintzan erreferentzia ezinbestekoa, poeta ere garrantzitsua izan da Carver.
Badira euskarara ekarritako bi ipuin-bilduma, titulu oso inportanteak biak: Katedrala (Elkar, 1993, Juan Mari Mendizabal) eta Zertaz ari garen maitasunaz ari garenean (Alberdania-Elkar, 2003). Horietaz gain, baina, ekarri dira testuak, online irakur daitezkeenak: Jose Mari Pastorrek Idazteaz testua (Susa aldizkaria, 1991); eta hiru poema Kirmen Uribek (Hegats, 1997). Eta narrazioak: Harkaitz Canok Mandatua (armiarma.eus, 2004); Aita, Paul Beitiak (Lekore, 2017) eta Leire Vargasek Bizikletak, giharrak, zigarretak (armiarma.eus, 2021). Harkaitz Canok, bestalde, Carverren poema antologia bikaina eskaini zigun Munduko Poesia Kaierak bilduman (Susa, 2020).
Uzt
30
23
1818ko uztailaren 30 batez jaio zen Emily Brontë idazlea, Ingalaterran. Hiru ahizpetan gutxien idatzi zuena, baina ezagunena, Gailur ekaiztsuak (Erein-Igela, 2017) eleberriaren egilea, elkarrekin idatzi eta argitaratu zituzten poema gehienak —eta onenak, kritikaren arabera— Emilyrenak dira. Haietako bederatzi euskaratu zituen Itxaro Bordak Maiatz aldizkarirako, hona dakartzagunak.
Uzt
14
23
Zientzialaria, immunologoa zela nabarmentzen da Miroslav Holub poetaz berba egitean, haren lanbide eta pasioak eragin zuzena baitauka haren obra poetikoan. Zeri begiratzen dion, eta batez ere begiradan. 25 urte bete dira uztailaren 14an Holub hil zela, eta gogora ekarri nahi izan dugu Karlos Cidek egindako antologia (Susa, Munduko Poesia Kaierak, 2016), eta baita 1991n Hegats aldizkarian Maite Gonzalez Esnalek itzulitako lau poema.
Uzt
09
23
1875eko uztailaren 9an jaio zen Donibane Garazin Jean Barbier. Apaiza, Eskualduna aldizkariaren bultzagileetakoa, idazle sutsua. Hainbat lanen egile, ezagunak ditu Supazter xokoan eta Ixtorio Mixterio narrazio liburuak, eta gerran girotutako eleberri bat, Piarres. Klasikoen Gordailuan irakurgai dituzu guztiok. Trebezia handiko idazlea, nahiz eta maila folklorikoan geratzen ziren gehienetan haren idazlanak. ipuina.eus webgunean bere estiloaren eta gaien lanketaren adibide bat badago, Bi makila bidean.
Uzt
05
23
Ahanztezina da bere dibisa: “Menturari hiru dohain zor dizkiot: emazte sortu izana, / Klase sozial apalekoa eta herrialde zapaldukoa. // Eta hiru bider errebelde izateko urdin uherra”. 25 urte bete dira uztailaren 5ean Maria Merce Marçal poeta hil zela. Kataluniako poesiaren erreferente ezinbestekoa, Itxaro Bordak ekarri zuen euskarara Munduko Poesia Kaierak bilduma abiatu zuenean Susa argitaletxeak. Hona hemen haren poemen antologia.
Eka
28
23
Duela mende bete, 1923ko ekainaren 24an hil zen Edith Sodergran. Suedierazko literaturari eta poesiari astindua ekarri zien bere poemetako haize berriak eta, oso gazte hil izanagatik, erreferentzia handia bilakatu zen bere herrialdean—finlandiarra zen, suediar hiztuna— eta oro har Eskandinabian. Euskaraz presentzia bitxia du Edith Sodergranek: Jon Gerediagak protagonista nagusi bilakatu zuen —izenez aipatu gabe ere— Dama antzezlanean (Susa, Ganbila bilduma, 2021), pertsonaia baten hitzetan idazlearen poemak txertatuz. Eta beraz, antzezlaneko testuan haren hitzak irakur daitezke. Horretaz gain, hamaika poema euskaratuak ditu Gerediagak, hemen eskaintzen ditugunak (Finlandiako literaturari eskainitako Hegats 42.ean Teodoro Sorrondegik itzulitako poema barne).
Eka
17
23
Euskal literaturan izen ezinbestekoa da Tene Mujikarena, idazle, ekintzaile politiko eta kultur eragilea. XX. mende hasierako jardun politiko abertzalean aritutakoa, Emakume Abertzale Batzako lehendakaria izan zen debarra, eta garaiko aldizkarietan eman zituen argitara narrazio eta artikuluak. Erbestea nozitutakoa, Gogo-oñazeak eta Gabon antzerki-lanen egilea da, eta duela mende bete argitaratu zituen bere idazki eta poemak, Miren Itziar-i idazkiak eta Olerkiak (Jaungoiko Zale, 1923) izenburuko lanean. Grafia eguneratuta, poemak jarri ditugu irakurgai.
Eka
10
23
Mendea bete da ekainaren 10ean Pierre Loti idazle frantsesa zendu zela Hendaian, berea zuen Bakar Etxean. Obra oparo eta arrakastatsu baten egilea, bere karrera militarrari zor dizkion bidaietan oinarritutako obra gehienean, izan zuen harreman esturik Euskal Herriarekin (Juana Josefa Cruz Gaintzarekin lau seme-alaba izan zituen, ezkontzaz kanpo), eta eskaini zien eleberririk euskal lurrei: Ramuntcho (1897). Gure herri eta jendeen ikuspegi partikularra duen obra honetan oinarrituta, Idauze-Mendiko herriak duela 20 urte pastorala egin zuen, Pier Pol Berzaitzek idatzi eta osatua, Ramuntxo. Hona hemen obraren testua.
Eka
08
23
40 urte bete dira ekainaren 8an Manuel Olaizola Uztapide bertsolaria hil zela. Bertso jardunarengatik ezaguna batez ere, plazaz plazako jarduna, bertso jarririk ere eman zuen eta Auspoa sailean batu ziren haren bertsoen bi bilduma, Noizbait (1964) eta Sasoia joan da gero (1974). Baina neurtuan egindako lanaz aparte, Uztapiderengan prosazko lana ere azpimarratzekoa da, bere bizipenen ez ezik garaien erretratua osatu baitzuen Lengo egunak gogoan (Auspoa, 1975) kronika-liburuan. 2001. urtean Antonio Zabalak Berriz plazara liburua ondu zuen, beste bertsolari batzuekin egin bezala, non Uztapideren bertsoaz biltzeaz gain (lehendik argitaratuak zituen bi liburuak eta Osasuna joan da gero), hari buruzko lekukotzak, argazkiak… jaso ziren. Euskaltzaindiaren webgunean daude irakurgai Auspoa bildumako liburuok.
Eka
03
23
Turkia bere herriaren eta bereziki bere herrikideen XX. mendeko ahots inportanteenetako bat da Nazim Hikmet-ena. Hainbat aldiz kartzelan egona (azken kartzelaldian 12 urte), alderdi komunistako kidea, Gabriel Arestik ekarri zuen euskarara Lau gartzelak eta beste zenbait poema liburua. Gerora, Iñigo Aranbarrik dozena bat poema itzuli zituen, eta badaude euskratutako beste poema solte batzuk ere. Ekainaren 3 batez duela 60 urte Moskun hil zen Hikmeten euskaratutako lanok bildu genituen hemen.
Api
19
23
Telesforo Monzonen hitzekin egindako kantua ezagunagoa izanagatik ere, bazituen Eustakio Mendizabal Txikia-k berak idatzitako kantu eta poemak. Jon Arano poetak bildu zituen eta 1992an argitaratu, Susa argitaletxearekin. Gaur 50 urte hil zuen Espainiako Poliziak Algortan 28 urteko itsasondoarra, militantzia politiko nabarmena egina zuena ordurako. Urteurrenaren harira, hona Txikiaren Hitz etena.