Lelo kantzoa

Araquistain, Juan V. de

 Lelo ill! Lelo

 Lelo ¡A Lelo:

 ¡Lelo! ¡A!

 Lelo ill! Lelo!

 ¡Lelo Zarak ill!

 Lelo! A!

 (ANZIÑAKO EUSKALDUN KANTZOA.)

 ¿Zer gertatzen ote da Euskaldun lurrean?

 Jendea motel dabill minduren mendean!

 Aspaldi onetan

 kopet guzietan

 laño beltzak dabiltza... negar begiyetan!

 Ez da soñurik iñon danzarikan ere ez;

 eztarriyak mutuak, far, algarak iges!

 Zerbait gertatzen da,

 eta pisua da

 orrela Kantabriya bildurtzen duana.

 Neguko elur gañian badator ekaitza,

 laster datoz ujolak aitzetikan aitza,

 guzia urraturik,

 guzia eramanik,

 olatu beltz artian guzia ondaturik!

 Orrela Eguzki aldetik datozen jendeak

 dijoaz arrapatzen goyak eta beak!

 Beti aurreratzen,

 beti zabaldutzen,

 bide mutur guziak berentzat artutzen!

 Arrabiyaz ta lotsaz Kantabriyatarrak

 Guda kantzoa jo ta joan dirade azkarrak.

 ¡Joan!... ¿baña... zertako?

 Geyenak galtzeko

 Euskal bikoitzarenzat berreun diralako.

 ¡Gero, gaitz bat beñere ez dator bakarrik!

 Beti dakar beste bat berekin itzetik!

 Ori gertatzen da

 orain ere... bada

 Lelok echea uzteko modurikan ez da

 ¡Et' ez bildurrigatik! Ezagutzen ez du!

 Bakarrik, Erromarrak ikaratzen ditu!

 Gogorra bestia,

 argiya burua,

 aren atzetik beti garaya dijua.

 Kantabroen Buru da, naiz izan gaztia,

 amak aurra bezela guziak maitia:

 Aitor anziñako

 izantzan ezkero,

 ezta iñor mendiyetan izan maitiago!

 Baña ¡ai! Lengo gudatik etorri zanian

 Dola sartu zitzayon biotz biotzian!

 Oso choraturik,

 errayak uruturik,

 iñork atera ezindu Dolaren ondotik.

 Alferrikan mutillak oroitzian nola

 Lelorekin etsaya puskatzen zutela,

 nai luteke ekarri

 beren Agintari,

 ta ala eskatzen diote beren aidiai.

 Orregatik, askotan bere Erritarrak

 bialdu dizkiote beren aide zarrak,

 erregu egiteko,

 andik irtetzeko

 Sorterriko Burutzat len-baitlen jartzeko.

 Bañan ez du sinisten Erromar sarrera,

 gezurra dala ustedu beren esaera.

 Itz egin ezkero

 Dolachok, ez dago

 aide ta adiskiderik arentzat geiago.

 ¿Zein da baña Dola ori, orrela alduena

 ichutu Euskal-erriko bururik onena?

 Iñorchok ez daki,

 ez nondik dan jaiki,

 ez aita ta amarikan ote duen euki.

 Askok ikusirikan nola choratzen dan

 Lelo bezelako bat orren besuetan,

 diote isillik,

 parte on ezetik

 sortua ote dan, Lelo galdutziagatik.

 Bañan ez baldin bada gizonen umia

 edertasunagatik da maitagarria,

 ezta bada bizi,

 da denen iritzi,

 mirabe ederragorik duenik ikusi!

 Olgar, Leloren aita Buru zegoela

 orain ogei bat urte pasarik bezela,

 irten zan eizera

 Aralarko aitzera

 goizian goiz, bakarrik zerbait billatzera.

 Iru bat ordu bada dabillela alferrik,

 ezerchoro basoan ezin somaturik,

 baña bat-batian,

 belartza batian

 basauntz zurizka eder bat jarri da bidian.

 Bereala tira du dardara zorrotza,

 josi dio beregaz erditik biotza,

 bañan orregatik

 artian bizirik,

 charan sartu da ayara triste bat botarik.

 Bait' ere bere atzetik Olgar segiruan

 ikasiyaz bidia odol arrastuan,

 eta chara artian,

 sasiyen artian,

 koba bat arkitu du aitz baten azpian.

 Sartu da Olgar, kenduaz sasiya ta abarra,

 entzunik arrituta aur baten negarra;

 eta an bar-barruan,

 belarcho moltsuan

 aur bat dago basauntz illaren onduan.

 Oitua edaten aurra basaunz-errapetik

 oraiñ ere nai luke esnea goserik;

 bañan ill ta oztuta,

 titiya agortuta,

 alferrik eskatzen du negarrez aituta.

 Olgarri errukiyaz urturik biotza,

 madarikatzen dago atzkoni zorrotza,

 eta ez pensatua

 basaunz gaisua

 zala ume-zurtz orrentzat ama-ordekua.

 Arturik aur gaisoa bere besuetan

 onela edaten dio erdi negarretan:

 Nere aurcho ederra,

 egin det okerra,

 baña kendu badizut basauntzan ama bat,

 ni izango naiz aita bit aurrera zuretzat.

 Kolkuan beroturik eraman du echera

 bere seme bakarra Leloren aldera.

 Eta arekin nasi

 aurchoa da azi,

 Olgar euskal-goyaren alaba bezela,

 echeko baten eran maitatzen duela.

 Lelo zan zarragoa zerbait Dola baño;

 artu du arrebachotzat, eta arrazkero

 bizi izan dira

 alkarri begira,

 bi choricho maitiak kabiyan bezela.

 Lelok ogei ostoaldi zituan orduan

 joan zan gudara urruti bestien moduan

 eta aiñ agiriak,

 et' izugarriak

 izan ziran guda artan bere azañ aundiak.

 Olgar illa zanian, Euskaldun guziak

 alcharik lenbaitlen

 aldera ezkutuen,

 Kantabriya guztiko Buru jarri zuten.

 Guda ederki amaiturik echera danian,

 gazte ta zar guzien laztanen artian,

 arkitu du Dola

 eziñ esan nola,

 parerik mendiyetan iñor ez dagola.

 Arima ta biotza, buru ta zentzuak

 edertasun arrekin ¡ai! ditu galduak,

 eta ezkondurik

 al-bai ta lasterrik

 bere biotz ondoko maite Dolarekin

 mendiko eche batera joan da beratekin.

 Andik gichi batera berriz Erromarrak

 datoz ekarririkan suak eta garrak.

 Kantabroak bero,

 an dira egunero,

 erbesteko gizonak andik botatzeko.

 Bañan etsayak asko, Kantabroak guchi,

 beti berontz gureak, ta ayek gorontz beti.

 Bururikan ere ez,

 bakoitza bere aldez,

 agintzeko guziak, egiteko iñor ez.

 Gauzak gaizki dijoaz, et' ala ikustean

 aserrea sartu da mutillen artean,

 ikusirik nola

 ordutik ordura,

 atzerontz datozela changurru modura.

 ¡Lelo! esketzen dute, Lelo datorrela,

 ichasoraño goaz igesi bestela;

 ¡ai! orren agintzen

 ez giñan ibiltzen

 indarrak, modubage alferrik amiltzen.

 Guziok bat egin ta segirik Lelori,

 etzan sartuko orrela Erromar motz ori,

 leku guztietan,

 barruko estalpetan,

 sekula iñor etorri etzan lekuetan.

 ¡Datorrela, bai, Lelo! Etortzen ez bada,

 betiko Euskal-erria arras galdua da.

 Orren zai gaude gu,

 bañan nai ez badu,

 laster gera guziok echerontz biurtu.

 Mutillen itz char oyek echetan jakiñik,

 joan dira Lelogana berriz erregurik,

 batian ikusirik

 dabiltzala alferrik,

 etorri dira atzera guziak tristerik.

 Pensatu dute orduan, Lelo dan bezela

 Euskaldun on leyala, entzungo duela

 Ama-lur negarra

 eta lege zarra,

 biltzen bada Lauburu guziko Batzarra.

 Ala, bost mendiyetan irrintzak jo dira;

 Aritzpian gizonak biribildu dira,

 eta beroz bero,

 amar agurezko

 bial dituzte laster Lelori esateko...

 «Ama-lurra dagola bere biarrian,

 »et' agindu duela bere Batzarrian,

 »Lelori berela

 »emateko ordena

 »Lauburu zarrarekin joateko gudara!»

 Batzarrearen ordez ogei zar joan dira,

 ordenak ematera Lelori mendira.

 Eta billaturik,

 zarrenak bertatik

 onela esaten dio, malkuak kendurik.

 ¡Lelo! Olgarren seme, Euskaldun Burua,

 Euskal-umeen artian geien maitatua,

 Erritar jendea,

 minduraz betea,

 zure biarrean da! ¡Mugitu zaitea!

 -¿Zertako biar naute?... Lagunen artian,

 badira abillaguak gudaz agintian!

 Nik badaukat emen,

 zergatik ez irten!

 Gañera, Erromar gauzik ez det nik sinisten.

 -¡Sinistazazu bada! Bere denboretan

 ez da egon Kantabriya onen azkenetan.

 Guziok negarrez,

 onontz datoz iges,

 muga guzietatik Erromar bildurrez!

 ¡Mutillak aulatuta!... ayaraz andreak,

 Euskal-erriko Zarrak jo dituzte deyak,

 Batzarra biltzeko.

 ¡Bildu da, ta gero,

 agindu digu guri zugana etortzeko!

 Emen gera, arturik Lauburu santua,

 Aitorri Zerutikan etorritakua;

 leku segururik

 iñon ez egonik,

 zuri ematea dizugu, gordetzeko pozik.

 «Artu bada! ¡Ez da izan sekula gizonik,

 »gaur zuk bezelako ondra merezi duenik.

 »Bere naigabian,

 »Euskaldun-errian,

 »guzia utzi da zure leyaltasunian!»

 Begiyak malkoturik... pil-pillik bularra,

 Lelok eskuan artzen du Lauburu zarra,

 eta alchaturik,

 buruaz gañetik;

 onela esaten die chapela kendurik...

 Kantabriya-mendiko Lauburu maitia,

 bere semientzako zerutik jachia!

 ¡Ondo zaude emen!

 ¡Zu galdu baño len,

 eun bizi banituke galduko nituke eun!

 ¡Ill, edo garaitu! da, Kantabroen esana!

 Goazen! Goazen, guziok Erromarragana.

 ¡Ill edo garaitu!

 ¡Erroma! Zu... edo gu!

 ¡Edo gu danak illak! ¡edo zu zatitu!

 Kantabroak poz dira

 baña... ¿zeñek esan

 Dolaren naigabea

 egun illun artan?

 Leloren buru ederra

 arturik besuan,

 negarrez urtutzen da

 miñezko ichasuan!

 Despeitu dira eun bider...

 eun bider alkartu,

 negar eta laztanez

 eziñik aspertu.

 «-Lelo! Guda orretatik

 »biltzen bazera zu...

 »illikan lur azpian

 »arkituko nazu!-

 Orrela agertzen dio

 naigabe zorrotza,

 puskatutzen diola

 Lelori biotza.

 ¿Zenbat nayago luke

 Lelok eriotza...

 orrela ikusi baño

 biotzeko poza?

 Bañan goi guzietan

 piztu dira suak!

 Jo-dira mendiyetan

 irrinz gudakuak!

 Lelok garbiturikan

 isillik malkuak,

 utzi ditu Dolaren

 beso maitatuak!

 Joan da, ta jarririkan

 Kantabroen Buru,

 biotz epel guziak

 beroz bete ditu.

 Beti aurrean dala,

 erori, ta alchatu

 burruka gabe bat

 akabatzen ez du.

 Iru urte moda onetan

 itzuliyak dira,

 Erromatar aldera

 goiz ta arrats begira.

 ¡Ai! Amaika seme eder

 eroriyak dira,

 azkenengo oroipenak

 emanaz mendira!

 Erronka aldean ere...

 ¡Zenbat ama gaiso

 bere seme maitiak

 gabe, triste dago!

 Zenbat ezkongai gaztek

 egiten dute lo,

 irudipen gozuaz

 maitia ill ezkero!

 Burrukan egunez ta

 burrukan gabian,

 gelditubage, beti

 oñaren gañian;

 beti goronz dijuaz

 guziok batian,

 eramanaz etsayak

 zatituta aurrian.

 Nekezcho bada ere

 Euskaldun azkarrak

 menditik bota ditu

 betiko Erromarrak.

 Pozez zoraturikan

 Kantabro-erritarrak

 danzaz ta kantaz daude

 gazte eta zarrak!

 Euskal-erriko mugan...

 ¡Zer egun gozua!

 Lelok Lauburu zarraz

 goiturik eskua,

 eta adoraturik

 bere Jaungoikoa

 lau aizetara bota

 du garai kantzoa

 «Erromatar gizonak

 »bazuazte igesi!

 »¡Asko ziñaten ononz...

 »orronz guztiz gichi!

 »Jende aundien pozaz

 »ziñaten etorri,

 »usterik Kantabroak

 »ondaturik utzi!

 »Ez aztu, ez beñere,

 »Euskal errirako

 »gauza bat bera dala

 »naiz guchi, naiz asko.

 »Bat bizi dan artian,

 »ezta emen faltako

 »dardara zeñek bota

 »mugak gordetzeko!

 »Lur au Aitor zanari

 »emanzion Jaunak

 »beste jaberik ez du

 »baizik Kantabroak!

 »Burniya mendipean...

 »gañean besoak...

 »beti libre izateko

 »Euskaldun basoak!

 »Ala da oraiñ artian,

 »eta ala izango da,

 »gure jatorri-odola

 »ukatzen ez bada!

 »Erniyo mendiya aña

 »emen biziko da

 »gure jabetasuna,

 »Kantabrorik bada!

 »Oraiñ anai maitiak,

 »pake gozoarekin

 »guazen gure echetara

 »Lauburuarekin.

 »Ondo konplitu degu

 »lege zarrarekin;

 »goazen jostatutzera

 »echetar danakin!»

 Kantabroak badijoaz

 mendirik mendirik,

 alariyoz, pozkariyoz

 bazterrak beterik.

 Gizon, andra, zar, gazteak

 mordoska aundiyetan

 beren billa datoz pozik

 alde guzietan.

 Jan, edana, zantzo, danza

 laztan gogozkuak

 arkitzen ditu bidian

 mutill maitatuak.

 ¡A! ¡Zer poz zoragarria

 Kantabri guzian,

 etsai gabe, jabetuta

 guziya ikustian!

 «¿Baña non da gure Lelo,

 »Lelo maitatua,

 »Euskaldunen Agintari

 »alai ta prestua?

 »¡Datorrela sort-lurraren

 »libratzalle aundiya!

 »ezagutu nai genduke

 »gure ongarriya!-

 Jendeak ala esatendu

 irtenik bidera,

 bere mutill maitatuak

 ta Lelo ikustera.

 Bañan Lelorik az dago

 Guzien isillik

 joan da Dolaren ondora

 gogoaz urturik.

 ¿Nora zoaz, Lelo, nora

 presaka orrela?

 ¡Zerua gaur beltza dago

 leizea bezela!

 ¿Ez al-zaizu allegatu

 zure lur aldetik,

 laño lardaska gabian

 Dolaren konturik?

 ¡Ai Lelocho! gizon eder

 guzien maiteena!...

 ¿Zergatikan da munduan

 beti gaizki onena?

 ¿Zergatikan orren leya!

 biotz aundi ori,

 osorik eman diozu

 ume choro bati?

 Azkenengo illargiyan,

 festako gabian,

 odolezko zirrindara

 zeukan arpegian!

 Eguzkiya irten zan ¡ai!

 burua bildurik

 su ta garrez, aguriak

 bildurrez beterik!

 ¿Nora zoaz, Lelo, nora

 asnasa estututa?

 ¡Geldi zaitez! ¡Ai! goizegi

 echerako zera!

 ¡Anziñako esaera

 egiya da sarri...

 «andria ta ichasoa

 beti bildurgarri!»

 ¿Zeiñ da goyan aitzian

 isillik,

 jarrita dagon ori,

 tristerik

 kopeta eskutartian

 jarririk?

 Biotzeko odoletik

 sortua,

 irten zayo begira

 malkua,

 eta beatz artetik

 dijua!

 Naiz ez egon mendian

 orain otz,

 korputzak naigabien

 pasioz,

 dar-dar egiten dio

 eriotz.

 Orla denbora askuan

 egon da,

 negarra mara-mara

 dariola.

 Baña jaiki da, zerbait

 aitu ta.

 ¡A zer mutill ederra

 zan Lelo,

 echera etorri baño

 lenago!

 Baña ¡ai! orain galduri-

 kan dago.

 Arrabiyaz errerik

 ta lotsa,

 bere buruari au

 diona,

 ezin menderaturik

 biotza...

 ¿Negarrez zaude gizon

 dollorra?

 ¿Zu zera arako Lelo

 gogorra,

 Kantabroen chimista

 malkorra?

 «¿Menditarren Burua

 »zera zu?

 »eta negarrez zaude?

 »¡kenzazu

 »aizkora ori gerritik,

 »ta ar-zazu

 »emakume-goro bat

 »isillik,

 »ez emateko iñori

 »lotsarik!

 Ala dio kendurik

 malkoa

 begiyetatik... baña

 beroa

 biotza kiskaltzera

 dijoa!

 Naiz Erromar burniyak

 zorrotzak,

 puskatzen ditu zure

 biotzak,

 eta ume kaskar baten

 oroitzak

 ¡ai Lelo! jartzen zaitu

 orrela,

 ontzi bat ichasoan

 bezela,

 galdurikan arraunak

 ta bela!

 Mendigañian Lelo

 dagon bitartian

 Dolaren oroipenaz

 bere biotzian,

 ezin isildurikan

 alegin guzian...

 Dola ta Zara daude

 izketan aopian.

 -Triste zaude Dolacho-

 -Triste ta bildurrez;

 aspaldiko gabetan

 egiten det amets

 eskuak dauzkatela

 zikinduta odolez!

 ¡Baña au da izugarriya!

 Baldin ta negarrez

 garbitu nai baditut

 nere odol-tantuak,

 aitzendet ayara bat

 esanaz...=¡Gaiztuak!

 odol orrek itorik

 biyoren asmoak,

 erbestera daramatz

 zuen arrastoak!=

 -Ipuiyak dira ametsak

 lañoa bezela!-

 -Bañan zerbait badabill

 bildurtzen nauena!

 Lelok, etorri ezkero

 gudatik echera

 begiratutzen ez dit...

 ¡ai! ¿zergatik?

 Ez da

 iñor gure kontua

 emen dakiyenik.

 Bestek ez du jakingo

 baña orrek badaki

 zerbait... zergatik dagon

 illun eta isillik!

 ¡Ai! Asmo gaiztorenbat

 barrenen dabillki.-

 -¿Zer asmo?

 -¿Ez aldakizu

 zeiñ dan gure Lelo?

 Bere ama illko luke

 ondra garbitzeko!

 Errezelo charrenbat

 sartutzen bazayo,

 bi bider eguzkia

 ez degu ikasiko!-

 -¿Zu ill? ¿Zu ill? ¡Ez Dola!

 Zu ikutu baño len,

 aizkoraz zatituta

 utziko det emen!-

 -¡Zara! Jainkoagatik

 senarra det arren!-

 -Norbait ill bear bada

 dijoala lenen!-

 -¡Zara! ¿Zer egin degu?-

 -¿Damutu al-zera?

 -¡Ez, ez! Len bezelasen

 Dola zurea da!

 bañan errukitzen nau

 gizon orrek.-

 -¿Nola?

 ¿eta ez nazu ni erruki?

 ¿Zuria ez da Zara?

 ¡Nere Dola maitea,

 gauza garratz dago,

 ala zer egingo dan

 begira zazu ondo!

 Ez da beste biderik

 ark jakin ezkero,

 edo Dola ta Zara...

 edo aurretik Lelo!-

 -¡Ai! Zugatik ez balitz

 naiago nuke, nik

 guizon orren lekuan

 emenchen ill!

 -¿Ta nik?

 -Zuregatikan bada

 nago ni bizirik!

 -¡Dola! Bat da Lelo, ta

 gu biyok gera bi!

 Oparik ez daukagu.-

 -¡Nere Jaungoikua!

 ¿Ill Lelo? Kantabroen

 Buru maitatua?

 ¿Naikoa ez alda oraindik

 nere traiziua?-

 -Ondo da! Ainbesteraño,

 badezu sartua,

 biotz-barruan orren

 oroipen maitea,

 laster emango dizut

 berekin pakia.

 Bigar, irten orduko

 goyan eguzkia,

 utziko det betiko

 Euskaldun-erria.-

 -¡Zara! ¿Zer diozu?

 -¡Bai!

 Ikusten det ondo,

 ura maite dezula

 ni baño geiago

 Bizi bada berekin,

 Ez dezu esango.

 nik galdudizudala

 biotzeko Lelo!

 Agur-

 Zara maitea,

 zaude, zaude emen,

 nere errai-barruan

 zu, zu, zera lenen!.

 Zu bage bizi baño,

 naiago det eten

 biotz ondoko zaña,

 iltzeko lenbaitlen!-

 -¡Dola, nere kutuna!

 maitatu gaitian,

 ikutu bage Lelo

 al-degun artian.

 Baña somatzen badet

 asmoren batian

 zu galtzeko... ¡ai! orduan,

 an naiz ni gañian!-

 -Agur Zara!

 -Dolacho,

 aldean naukazu;

 berri charren bat bada

 siña badakizu;

 kukuaren soñua

 bi bider jo zazu,

 laster beeko basotik

 eranzungo zaizu.

 Denbora badijoa,

 Lelok bere penaz

 ez du begirik ichi

 ez nau ta ez egunaz.

 Ezin zutik egonik

 atsekabepian,

 arbolape batian

 etzin da itzalian!

 Loak artu du laster

 ¡ai! gizagajoa.

 Lo charra, baña azkenik

 arentzat gozoa,

 bada lotan aditzen

 ez du nola esnarik

 barrengo ekaitz beltzaren

 odol-olaturik.

 Menditikan jachita

 oin chikiyen puntan

 ondora etorri zayo

 besterikan ez dan

 moduko emakume bat;

 eman dio laztan

 luze bat... eta gero

 esan du kantetan:

 «Lelo, nere maite maitatua!

 »ara nere maitearen kantua,

 »zure biotzera datorrela

 »intza lora gañera bezela.

 »Lañoren bat nerekin badezu,

 »galdua bazera neretzat zu,

 »Lelo maitia, etzaite esnatu, ez!

 »ill gaiten biyok emen negarrez!

 »Diote Dola ederra chit dala,

 »diote zeruko izar bat dala;

 »¡ai! balitzake Maitagarriya,

 »emateko Lelori biziya!

 »Entzun zazu Dolaren negarra,

 »bota burutikan asmo charra...

 »nere besora atoz len baño len

 »berriz amoriyoz urtu gaiten!

 »Eta galdu banaiz zuretzako...

 »Zu gabe beti onela izateko...

 »or dezu aizkora albuan... artzazu,

 »jo ta betiko emendik ken nazu!

 Isildu da Dola,

 Esnatu da Lelo,

 ikusi du... ta orla

 alcha ta esan dio:

 -Zurea zan kantzoa nik entzun detana?

 -Nerea zan-

 -¿Ez dezu gaur ikusi Erniyo?

 ¡Odolezko lañon guztitik dariyo!

 ¿Ez dezu lora ederren usaya baño len,

 odol usai garratza somatu zuk emen?

 -¡Ai!-

 -Dola, odol-odeyak dabiltza gañian,

 odol usaya bean, odola guzian!

 Gaur ez da amoriyozko egun gozoa, ez,

 gaur iltzeko eguna da!... ¡Bai! prestatu zaitez.

 -¡Lelo senar maitia!-

 -Jan zazu itz ori!

 Zure senarra joan zan! Aditu Lelori.

 Begirazazu orain aritz-adarrera,

 eguzkitan egiten duen itzalera,

 zergatik itzal orrek ikutu baño len,

 zu zauden leku ori .. illko da bat emen!

 -Ai Lelo! Erruki zaitez! ¡Lelo maitatua!

 ¿zergatik neretzako oraiñ gorrotua?

 Ni lengo Dolacho naiz!-

 -Isildu zaitea!

 eta nola nai detan guzia argitzea

 entzun zazkitzu itz batzuk. Amar egun dira

 Kantabroak zirala biurtu mendira!

 zatituta Erromarrak guzian botarik

 gure atzkonen aurrean Euskaldun mugatik.

 Garai kantzoa esan-ta, iñorcho baño len

 irten nintzan bakarrik, gogoaz len bait len

 nere beso artian laztanez jateko

 maite nuen ume bat biotzetik!-

 -¡Lelo!

 -Isillik! Gogoaren pasioz lasterka.

 etorri nintzan iñork ezer etzekiela.

 ¡Gaba zan! Sartu nintzan echian isillik,

 illargia zeguan guztian argirik!...

 Ez der... ez det esan nai zer ikusi nuan

 zorigaitzeko gau beltz izugarri artan.

 Bakarrik, esango det penak zoraturik,

 uste nuela ill bear nuela bertatik,

 eta ala nindutenak penatu zirala:

 bat, zu, Dola; bestea, dollorkume Zara.

 Dollorkumeren itza Lelok esatian

 sasiya mugitu zan beraren atzian

 eta onela diyo koleran norbaitek...

 -¿Zara dollorkumia? ¡Lelo! gezurra dek-

 Itzali zan orduko itz zakar gazia

 chistuz azkona batek ebaki du aizia,

 eta burni billauak jorikan biotza,

 zuzen eraman dio norbaiti eriotza!

 Ayara bat aitu da... gero lur gañera

 gorputz bar odoletan bilduta erori da!

 Leloren atariyan

 au gertatutzian,

 an beko zelayan

 biltzen ari ziran

 gizon ta emakume,

 ezkon ta ezkongayak,

 naiz aundi, naiz ume,

 naiz gazte, naiz zarrak.

 Kantabri guztitik

 bilduta emateko,

 denen izenetik

 esker ta eskupeko

 Lelo maitiari,

 Lelo aundiari,

 Lelo, Kantabriyako salbatzalleari.

 Lenengo zijoazen

 eun ume polit,

 danak ostozko uztayak

 eskuan alcharik.

 Gero eun neska gazte

 guztiak eldurik,

 zuriz ondo jantziyak,

 ta lorez beterik.

 Atzetik guda-mutill

 Leloren lagunak,

 bost urteko eguzkiyak

 beztuta kopetak,

 azkonak eskuan, ta

 gerriyan aizkorak

 Erromar-odolakin

 gorritutakuak.

 Gero datoz tristerik

 mestidura beltzez

 emakume pilla bat

 geyenak negarrez!

 Dirade andra ta alabak,

 geldituak lenez

 umezurz eta alargun

 gizonak galduez.

 Eta ayen atzetik

 buru zuriyakin

 Kantabriko agureak

 Lauburuarekin.

 Badira eun urtekoak,

 diruditelarik,

 Aitor aita etorriya

 eguzkiko aldetik.

 Azkenian zetorren

 mundu bat osua,

 dirudi zurru-murru

 ichaso olatua.

 Dantzaz, kantaz, kurriskaz

 betiaz zerua,

 eta moltso gauza

 Lelorunz dijua.

 Atarira urbiltzean

 neskach gazteen soka,

 geldituta, isiltzeko

 aditzera eman da.

 Eta ongi ikasirikan

 lenagotik lana,

 kanta bat kanta dute

 esaten duana:

 «Kantabriyako

 »Agintariya!

 »Euskal-errik

 »salbagarriya!

 »Lelo aundiya

 »atoz... atoz... atoz!

 »Lauburutako

 »bazter guztitik,

 »zar eta gazte,

 »neska mutillik,

 »zu gana pozez

 »datoz... datoz... datoz!

 »Leloren festa

 »da Kantabriyan,

 »kantzo ta danza

 »alde guziyan

 »Euskal-erriyan

 »bero... bero.... bero!

 »Mendi guziak

 »beterik daude,

 »zure erritarrak

 »zure zai daude,

 »agertu zaite

 »Lelo! Lelo! Lelo!»

 Alferrikan Lelori

 diote ots-egiten;

 echetik ez da iñor

 atarira irtetzen.

 Arrituta jendea

 isillikan dago,

 bada gauza zuzenik

 iñork ez du espero.

 Onetan kurriska bat

 echeburu aldetik

 irten da... ta negarrak

 kurriskan atzetik!

 Ara joan ta, guziok

 minduraz beterik,

 Lelo billatu dute

 azkonaz josirik!

 Bizi da oraindik, baña

 azkeneko asnasan,

 aopian esaten du...

 «¡Zara dollorra zan!

 »Traizioz jo nau... baña

 »iñork ez beza esan

 »Dola nere maitia

 »zegoala orretan!»

 Itz oekin utzi dio

 betiko biziyak,

 amorruz ta naigabez

 beterik guziyak.

 -Aitzak puskatzen ditu

 ango karrasiyak,

 malkuak errerikan

 guzien begiyak!

 Onetan baso ondotik

 deadar artian,

 eun bat Leloren lagun

 armadun artian,

 Zara ta Dola datoz

 bildurrez erdian,

 arrapatuak biyak

 igesi mendian.

 Gorrotoaz jendeak

 atzeman nai ditu

 bertan illtzeko... esanaz

 ¡su-eman! ill! urkatu!

 Gordetzalleen buruak

 anparatzen ditu

 esanaz... «Ez! Batzarrak

 »biarra egingo du!»

 Lelo-atariyan dira.

 Agure zarrenak

 ots egin du -¡Batzarra!-

 Bildu dira danak,

 Zarak aitortu die

 ill duala berak,

 eta ekin diote

 gizonen esanak.

 Zara illuna dago,

 Dola guztiz lotsa,

 jendia isill... aitzenda

 asnasaren otsa,

 -Eriotza! esan dute

 zarrak! -¡Eriotza!

 gaztiak, -eta goronz

 dijoa ill otsa.

 Onetan Batzarreko

 Buruzari zarrak

 alchatuta, ala dio:

 «¡Euskal-Batzartarrak!

 »Eun bider ta geiago,

 »atariko inchaurrak

 »ni jayo nintzanetik

 »bota ditu adarrak.

 »Gauz asko ikusi ditut,

 »gauz asko ere ikusi,

 »da esatea, naizela

 »denbora asko bizi;

 »baña gaur bezelako

 »egintza ichusirik,

 »ez ni, ez iñor dago

 »ikusi duenik.

 »Orgatik nai dezute

 »bertatik ill Zara!

 »Orgatik nai dezute

 »orren bizi charra!

 »Baña... ¿Zer da bizi bat?

 »¿Eun bizi zer dira?

 »ordaintzeko gaur gure

 »lotsa ta negarra?

 »Gizon baten galera

 »batek pagatzendu,

 »Baña Lelo etzan bat,

 »zan guzien buru,

 »guziok au galtzian

 »zerbait galdu degu!

 »Zarak ori jotzian

 »Ama-lurra jo du.

 »Dolaren egiteak

 »ez du emen lengorik!

 »Ez da emen ezagutzen

 »orrelako lotsik!

 »Euskeraz falsiya orrek

 »Ez dauka izenik,

 »ez ta lege zarrian

 »bere kastigurik!

 »¿Ez badu gauza orrek

 »lekurik legian,

 »ez badu, bada izenik,

 »Euskera zarrian...

 »berriya izanik gaitza

 »Euskaldun errian

 »kastigu berriren bat

 »biar du gañian!»

 Orrela itz egin du gizon zintzo zarrak

 -¡Ondo esana!- eranzundu batian Batzarrak.

 -Oraiñ, esan zazkitzu zure iritziak,

 bada zuk nai dezuna, nai degu guziek!

 »iAditu, bada, Batzar

 »begirungarria.

 »Ez dute oyek merezi

 »Kantabrin illtzia.

 »Ez ditzatela loitu

 »gure lur garbiak

 »billau biotz beltz oyen

 »ezur loigarriak!

 »Dijoazela biyak

 »Ama-lur mugatik

 »Euskal-seme guztiak

 »madarikaturik,

 »¡Iñork ez deyela eman

 »ez jan, ez edanik,

 »ez ta itzikan ere,

 »ez ta begirarik!

 »Beren lotsa berekin

 »izan dezatela.

 »Iñor oyen onduan

 »egon ez dedilla!

 »Ikutzen duten gauza

 »erre bereala,

 »chakur amorratuak

 »balira bezela!

 »Au da nere iritzia, lagun maitituak,

 »oraiñ, beti bezela Batzar jakintsuak

 »onena deritzona erabikiko du!»

 -Eta Batzar guziak baten esaten du:

 «¡Guretzat artzen degu zure iritzia

 »Euskaldun-lurretikan biyok botatzia!

 »Oraiñ zuk Batzarreko Zarrena bezela

 »guk agindu deguna kunpli bereala!»

 Orduan gizon zarra jachi da geldirik

 Dola ta Zara dauden ondora... Kendurik

 begitikan malko bat... ala esaten du,

 ezpañak dardaraz ta biotza chit estu.

 «Izenikan ez duan

 »lardaskeri lotsa

 »egin dezute biyok.

 »¡Kanpora! ¡Kanpora!

 »Traizioz ill dezute,

 »billauok, gizona

 »zuen Burua zana.

 »¡Kanpora! ¡Kanpora!

 Egiteko beltzakin

 »zuen Ama-lurra

 »loyez bete dezute....

 »¡Kanpora! ¡Kanpora!

 -¡Kanpora! ta ¡Kanpora! deadar batian

 jende guziak dio bere arrabian!

 Gero agure zarrak makurtuta arturik

 lur puska bat eskuan, besoak alcharik

 biyai begira

 esaten du onela:

 «Madarikatuak

 »zerate gugatik!

 »¡Ez deizutela eman

 »egunak argirik,

 »ez lorikan gabak,

 »ez Jaunak pakerik,

 »ez ere ill ta gero

 »lurrak atsedenik,

 »otsuen ortz artian

 »gorputzak aiturik.»

 Orrela esan ta lurra, biyai arpegira

 botatzen die esanaz... Kanpora Kanpora!

 Zarak artuaz

 Dola eskutik,

 ekin diote

 irteten andik.

 Jende guzia,

 lekua egiñik,

 aldendutzen da,

 beren ondotik,

 deadar egiñaz guziok batera

 botarikan lurra,

 «¡Madarikatu oyek....¡Kanpora! ¡Kanpora!»

 Ezkutatuak biyak andik ziranian

 goseaz eta lotsaz, illtzeko bidian

 lengo agure zarra lurrera jachi ta

 Lelo zanen aurrean belaunikatuta

 eman dio negarrez laztan bat kopetan.

 Gero zutik jarririk esan du onelan:

 »Nere anai maiteak! Gure Lelo joan da!

 »Kantabroen indarra, Erromar chimista.

 »Aitor ill zanetik

 »orlako semerik

 »Kantabriya guztian ez da izan besterik!

 »Lutoz jantzi gaitian menditar guziyak,

 »puska ditzatela aitzak gure karrasiak,

 »orren oroipenez

 »gabaz eta egunez

 »inguruak beterik guziok negarrez!

 »Eta leloren illtza beti oroitzeko

 »eta Zararen lotsa betiere ez azteko

 »Euskaldun-errian

 »bizi dan artian

 »gure euskera ederra semeen artian,

 »gure kanzo guziak biardute ekin

 »gaurko gertaera beltz mingarriyarekin,

 »naiz dala ill-kantzoa,

 »naiz ta gudakoa

 »naiz eztei, edo dantza, ta naiz maitezkoa!»

 esanik onela,

 gaur emen bezela:

 »Lelo ill! Lelo!

 »Lelo! ¡A! Lelo!

 »Lelo! ¡A!

 »Lelo ill! Lelo!

 »¡Lelo Zarak ill!

 »¡Lelo! A!

 Eta jende guziak ayara batian,

 belauniko jarririk Leloren aurrian,

 kanta du kantzo ori!... Eta arrezkero

 semerik semero,

 gaur arte berrogei ta amar gizaldian

 egun ta egunero

 kantatzen da gauza aren oroitasunian,

 Leloren ill kantzoa Euskaldun-mendian.