Arregi-tar Joseba
Heine, doixtar olerkariaren itzultzaille
Muniategi'tar Sabin
«¿No has buscado en tu corazón la eternidad del dulce pasado?
Porque lo eterno no es el porvenir, lo eterno es el pasado.
Solamente lo pasado queda».
Unamuno
Beti entzun izan dogu, ez dala atzera begiratu bear. Bai au be, egi
aundia da. Bizia etengabeko igitze, eta aldakuntza danez, ezin da gizona
atzokoz bakarrik bizi. Aurrera egin bearra dago eta batez be, gaurko iraultzaz
beteriko gizarte larri-mindu ontan. Baiña, ezin da ezta, aurrera jarraitu uts-
utsik, gure lengoko, gure aintziñako, gure igaroaren gomuta eta argitasunik
barik. On izango yaku jakitea, gogoan artzea, gure igaroaren utsegiteak,
barriro utsegite bardiñetan ez jausteko eta on egindakoari eutsiz, bizitzako
aurrerabideak obetu eta egokitzeko amildegietan ain itsuan jausi barik.
Euzkerearen alorrean arduratuak edota euskal izatezko bizi-ametsez,
ekintzatuak, aleginduak bizi garan euzkeltzale apurroi ondo etorriko yaku, noiz
beinka, gure arbasoen urrats, lorratzetara maitasun eta arreta aundiz
begiratzea areikgandik zer ikasirik ete dogun.
Ziur egon, tarteka-marteka zenbait zillar eta urre aurkitu izango
dogula. Neurtitz alorrean be edan daikegu or-emenko ainbat iturburaren ur
bizietatik. Arana-Goiri izan da gure artean, aberriaren, euskerearen alde beren
abotsa jaso ebana. Olerkari ereintzallea. Larra-sasiturik zegon lur alper,
galdua, beren adimen argi, zoliz laneratu eta lur larratu ori garbitu eta
egokitzeko lenengo atxurkadak emon ebazana.
Erria dau maite eta oiu dagi bulartsu, sendo; itxaropenezko abotsez
eta, bioztun:
Azkatasun eguzkija
basotik urten da;
bere argija edonun
arin zabaltzen da...
Eta au entzunaz, euzkaldunak poztu dira eta illunpean bizi ziranak
zorabiaturik erantzuten dabe ederrik:
Itxartu zaiz, bizkaitarrak
Aupa, euzkeldun gustijak;
¡Gora, gora aintziñako lagijak!
Abots biotzgarri orren gartasunean erria esnatuz, aurrera zetorren
erdigaldutako nortasuna sendatuz...
¿Ama ilko zara
Motzen azpian?
illko zara zeu
Betiko?
Itxaron, ama;
Jarijon biot
Neure odol au
Lenago!
Ordutik ona zenbat gurutze ta nekaldi! Zenbat egun argitze zoragarri
eta zenbat gau-aldi luze! Baiña abandotarrari esker euzkereak aurrera darrai
gar bizi...
Euskal elertia, eragozpen oro gainduz, aurrera doa nekez ba'da be,
aurrera...: irakurgai, olerti, erri-jakintza alorrean eta abar, aurrera.
Olertiari dagokionez Lizardi, Orixe, Lauaxeta euskal ortzeko guda-
aurreko izar argi lez ezagunak diranarren, ba'dira beste batzuk ba'dira bai
aintzagarriak izanik, illunpetuak dagozanak. Orreitariko bat Arregi-tar Joseba,
Barakaldo osteko meatz-erri gaur «LA ARBOLEDA» deritzanean jaioa 1893-3-22'an.
S. Onaindia'k bere «EUSKAL LITERATURA» V garren alean diñon lez: «euskaltzale
bikain, arat-onat urduri ibillitakoa», euzkaldunon zorionerako, doixtar
olerkari Heine ospetsuaren Bitarte eta Itzuli'ko poemak euzkeratu eta, gero,
«Heine'ren Olerkiak» izenburuz Bilbo'n argiratua Rementeria'ren Lantegian,
1927'gko Garilla'ko 20'an. 19 orrialdedun liburu ederra, egille beraren
Itzaurre eta Bitarte'ko 50 eta Itzuli'ko 31 olerkik osatzen dabena, guzti ori
Moreno-tar Kepa'k marrazkitutako apaindurakaz.
Itzaurrean onela dazalsku bere itzulpen asmoa: «Orain urte batzuk
dirala, nere buruan agertu zan asmoa ta nere biotzan sortu zan guraria gaur
egiztu ta bete dira. Asmo ta gurari ori olerki-idazti au argitaltzea zan.
Olertizalea baldin ba-zara, irakurle maite ori, noiz edo bein, olerki ederren
bat irakurri dozula edo irakurten zagozala-ta, zure biotza dardaraka asi ta
zure espanetaraño irribarreak edo igoten igarri edo dozuz. Orixe da, Heine-tar
Endika'ren olerki samur-irritsuok lenengoz irakurri nituanean, nere biotzetik
eta neure oldozmenetik, sortu eragin ebena.
Origaitik ba, biotz-dardarak eragitekoak eta gogamenetik irri-
samurtxuak sortuerazotakoak ereisten dodazalako, olerkari ospetsu orren olerki
txorta bat, euzkeraz jantzita, zuri eskeintzea otu yat.
Gure euzkera gaizoan, zarra ba-da be, orain arte aulako, idaztia egin
danik ez dakit. Lenengoa ba-da ta, ori dala-ta, ausarditxoa ba-deritxozu nere
arlo oni, asketsi irakurlea; lan au, daukozan utsune eta akatsak alde batera
itxita, aurrean dozun idaztia, naimen onenagaz egiña dalarik, ontzat artu
egizu; ikertu egizuz astiro ta adeitsu bere orriak, adipenez irakurri bere
lerroak. Heine'k egindako bide bigun-arantzatsuetan bein, sartu ezkero ondo
zuazalako; ta ez yatzu damutuko. ¡Bitxi bakan-ederrak Heine'k egiñiko olerkiak!
mintzo da itzultzallea geituz: «Gogamena ta sentzumena garbi-garbi banatzeko
berak eukan almena andia zan. Alde batetik biotza estuten dau bere maitasunak
abesten dauzanean; baña beste aldetik oñazsamin oyek bere bitza oskatzen
dabela-ta, irribarreka asten da-ta, eztiki-maitero bere lepotik iñaka
zorrotzenak egiten dauz».
«Orixe da bere izakera berarizkoa, ta origaitik doixtenrian baño
pantzetarren artean daukoz bere geltzalle sutsuenak. Jayotzez doixtarra ba-da,
gogamenez pantzetarra dala esan leiteke. Ta onek pantzetarrok, Heine adimen
zolia ta gogamen argtsuduna dalarik, euren olerkari dan «Musset» ondoan egin
dautsoe toki bat. Luzaro egon zan gexorik gure olerkaria; gexo zital baten erpe
pean. Baña eriotza poliki-poliki bereganatzen ikusi arren, ezituan bere
espanetatik irri-barreak iges egin, eta iñaka zorrotz eta sotiltsuenak orduan
egiten zituan.
Azkenez, 1856'ko Otsailla'ko 17'an il zan Paris'en olerkari ospetsu ta
gelgarri au».
Gaztelar izkuntzara berein itzulpen egin izan ziran gizaldi zear eta
katalaneraz be, Apeles Mestres ospetsuak egindakoa, Intermezzo'rena 1895'ean.
Alan be, Diaz Canedo'k esaten ebanez ez el da oraindik Heine'ren gaztelarazko
benetako itzulpenik egin.
Pardo Bazán emakume idazle entzutetsuak onela idatzi eban; «Oso erreza
da Heine alperrikaltzea eta gatxa, ia eziña, guztiz illundutzea: ain da
garaipentsua eta ain agintzallea aren olerkera bitxia!
Arregi-tar Joseba'k egindako euzkeratzeari buruz zer esan guk? Egokiro
itzuliak al dagoz doixtar maite-minduaren olerkitxo irriberatsu eta samintsuak?
Samurtasun aldeti lilluragarriak dira euzkerazkoak be, eta doixtarraren irri-
mirrizko bere buruari egindako iñakatzearen antzeratze ori ez al dago aren
neurrira egiña?
Irakurlea bera izan bedi epaikari, dastaturik Intermezzo onen euskal
egiturazko samurtasuna edo gatzik-eza. Ona ba emen lenengoa:
1
Zoragarria,
Txit gelgarria
Agertu yatan
Orrilla:
2
Pipil guztiak
Oldar andiaz
Etentzen eben
Azala.
3
Aldi atantxe
Nere bittz au
¡Ene maltea!
Eten zan:
4
Nere biotzan,
Uste izan gabe,
Maitetasuna
Sortu zan.
5
Arrigarria,
Maitagarria
Izan zan, ziñez,
Lorailla;
6
Egazti orok,
Txio-txioka
Erakusteben
Alaia.
7
Neuk be, orduan,
Pozaz urduri,
Agertu neban
Zoruna;
8
Jaulki neutsozan
Gaste ederrari
Nere lei bizi
Samurrak.
Itz gitxitan ona emen egokiro azaldua Loreillaren gelgarritasuna eta
olerkariak nabaitutako poz urduri eta biotztasuna.
Dastatu daiguzan negarren bidez olerkariari sortzen yakozan lora
arrigarriak:
Nere negarretik
Lora arrigarriak
Naroro ta ugari
Maiz sortuten dira;
Ta nere intziriak
Eta urretxindorren
Abesti samurrak
Bat egiten dira.
Maite bai ba'nozu
¡Ene neskatilla!
Lora orreik dira
Zuretzat izango;
Eta urretxindorren
Abesti zolia,
Zure lelopean
Argi da entzungo.
Ez al da polita, bikainkiro egiña maitasunezko agiri labur au?
Eta ondorengo au be, labur-labur, bai eder!:
Larrosa, zitori,
Uso ta euzkia,
Dana maite neban
Pozorrez aspaldi.
Ta gaur zeu bakarrik
Maite zaitut ¡ene
Zitori, larrosa,
Uso, euzki ori!
Urrengo onetan olerkariak zelan iges egiten daben bere oñazeak eta
samiñak esaten dausku «begi baltz, eder, sakonak ikusten dauzanean»:
Zure begi baltz, eder, sakonak
Ikusten dodazanean
Nere oñazak eta samiñak
Iges dagie urrutira;
Zure espan gorri, me-bigunetan
Pa-egiten dodanean
Txit osasuntxu ikuntuntxu ori!
Ta nasai aurkituten naz.
Ta zure altzo samurran, barriz
Burua atseden ezkero,
Zeruko pozak estaltzen dabe
Nere gogoa, maitero;
Baña imaite zaut! ba'diñostazi
Ene laztana, orduan
Begietatik malko garratzak
Ugari sortuko dira.
LUDI AU DAN KIRTENA
Ludi au dan kirtena;
Ludi au dan itsua;
Gero ta kirten
Itsuagoa
Ludi au.
Zure izakera
Ez dala ona
Esan dau;
Ene umetxua,
Gaiztoa zure
Izakera...!
Ludi au dan kirtena;
Ludi au dan itsua;
Iñoiz etzaitu
Ulertuko, bada
Ez daki
Zure laztanak
Emoten daben
Zoruna;
Ez daki zure
Mosuak diran
Sutsuak.
ZURE BIOTZ GOZO
Zure biotz gozo,
Polit eta aizuna,
Ludi onetako
Gauz guztiak baizen
Polit eta aizuna
Dan zure biotzoi,
Nerea izan zala
Luzaroan, maite,
¿Aiztu zara gaur zu...?
Biotza sorkatu
Eusten samintasun
Ta maitasunatzaz
¿Aiztu zara gaur zu...?
Andiena zein zan
Ez dakit ondiño,
Baña andiegiak
Biok zirala, ¡ene
Ba'dakit bai, ondo!
EZ DOT ZIÑESTEN
Ez dot ziñesten
Jaupariaren
Zerua;
Zure begi baltz
Oyek bakarrik
Maitea
Ziñezten dodaz:
Niretzat zerua
Diranak.
Ez dot ziñesten
Jaupariaren
Urtzia;
Zure biotza
Bakar-bakarrik
Kutuna
Ziñesten dot.
Ta beste Urtzirik
Ez daukot.
Gogo gaiztoa
Ta gaiztokiko
Nekeak
Ere, ez dodaz
Ziñesten; bakar-
Bakarrik
Zure biotza
Ta begi oyek
Ziñesten dodaz
Sendoki
IPARRALDEKO
Iparraldeko
Mendi soil baten
Jagiten da izai
Bakar bat;
Lozorro dago
Edurrezko oyal
Lodi ta zuriz
Jantzita.
Sorkalderriko
Alde urrutian,
Aitz gori baten
Aldatzan
Itun, bakarrik
Ta ixiltsu dagon
Palmondoatzaz
Amesten.
Ez al da polita olerkariak asmatutako Iparraldeko izaiak Sorkalderriko
palmondoatzaz egindako amesetea? Irakur orain urrengo au, betikoa dan ipuin au:
MUTIL ON BATEK
Mutil on batek
Neska lirain bat
Maite dau;
Neskatxak baña
Beste gizon bat
Autatu dau;
Eta au barriz
Eskonduten da
Maite daun beste
Batekin
Neska liraiñak,
Minduta, artu dau
Senartzat
Lenengoz bere
Bidean idoro
Dauna;
Mutillak jasan
Bear azkenez
Samin guztiak
Itunez
Ipuin zarra da
Entzun dozuben
Ipuiña;
Antziñekoa,
Baña beti ipuin
Barria;
Ta gizon bati
Bein jazozkero
Apurtzen dautso
Biotza
MAITASUNAGAZ
Maitasunagaz
Batzuek eta
Gorrotoagaz
Bestetzuk
Oñaztu dabe
Nere biotza
Eta aurpegia
Zurbildu.
Maitasunagaz
Batzuek eta
Gorrotoagaz
Bestetzuk
Zitaldu dabe
Ogia eta
Txola edenez
Betetu.
Baña biotza
Geiago mindu
Ta itunez bete
Daustana,
Iñoiz gorroto,
Iñoiz maite-izan
Enaun neskatil
Batek da.
EGUZKIAREN
Eguzkiaren
Argi-izpi pean
Loto'ren lorak
Min dauko;
Bere burua
Makurtzen daula
Gabaren begira
Dago
Maitalea dan
Gabeko izarrak
Itxartuten dau
Lorea,
Ta agertzen dautso
Poli-poliki
Bere aurpegi
Leun-leuna.
Ta dis-dis, sutsu
Zabaltzen dala,
Muturik dago
Lorea,
Begiak goruntz
Malkoz beterik
Maitasun garrak
Artuta.
Olerkitxo gatz-ozpindu arin ta politak dira Bitarte onetan datozanak
Arregi'k ain ederto euzkeratuak, baiña ezin naiz geiago luzatu ta ondorengo
beste onegaz amaituko dot, gero ITZULIA'ko baten-bataz agurra emoteko:
ENE MAITEA
Ene Maitea
Jaube eztitsua,
Ezin dot aiztu
Beñola
Zure gorputza,
Zure gogoa
Nereak izan
Zirala.
Zure gorputza
Gaste-liraiñ
Orain ere euki
Nai nuke,
Gogoa baña
Lurrean itxi,
Nereagaz, ba,
Aski dot.
Zurekin batu
Zurean sartu
Gura dau nere
Gogo onek,
Gorputzez, gogoz
Zugaz, betiko
Alkartuta, bat
Eiteko.
EZ DAKIT ZER DAUN ADIRAZOTEN
Ez dakit zer daun adirazoten
Sorkatuten naun itunak;
Lilluratuta dot gogamena
Antzin-ipuin bat dala-ta.
Neskatil eder-gelgarriena
Goi-goian dago jarrita;
Urre-uledia orrazten daula
dis-dagi bere bitxiak.
Ontzikariren biotzeraño
Oñaz itxel bat sartzen da;
Ta ugarri arren ez dauz begiak
Mendi jagitik aldentzen.
Ozkor da aizea, gaba jausten da,
Rhin ibaia leunki doa;
Ta disdis dagi mendi-gallurrak
Sarkalde argi jorian.
Urrezko orraziz orraztuten dau
Ta bitartean ba'dabes
Biotza austen daun eresindasun
Bakanezko abesti bat.
Azkenez ontzi t'ontzikaria
Iruntzen dabez uiñeak;
Ori da, beren abestiagaz
Lorelei'k egin ebana.
ARRANTZALEAREN
ARRANTZALEAREN
Alaba liraiña:
Legorreratuizu
Zure olontzia;
Zatoz ta jezarri.
Zaitez nere alboan;
Zatoz eta itz daigun
Eskuz alkartuta.
Ez bildurrik izan
Ta burutxu ori
Nere biotzaren
Gain-gaiñean jarri.
¿Etzara goizoro
Ta kezkarik gabe
Itxaso uzutsura
Ala barruratzen?
Itxasoaren antza
Biotzak ba'dauko;
Goibeiak, ekaitzak
Oi-dirade berton.
Eta bere ondo
Sakontsuetan be
Txingi bakan asko
Lo egiten dabe.
Euskal-elerti barruan, Arregi ez ezik, ba'dira beste batzuk be, doixtar
olerkariaren ondoriozko urrats-bidez ibilitakoak: Aizkibel tar Bingen, batikbat
eta Satarka, ta abar. Mirande bera be. Gogoan artzekoa da Arregi'ren lana ta,
beraz argiratzekoa irarpen barri bat egiñaz.
