Giacomo Leopardi
(1798-1837)
Giacomo Leopardi
euskaratzailea: Igotz
Recanati'n jaio zan italiar idazle au: aitor-seme, baiņa guztiz
beartsua. Gorputzez be gaixoa zan, eta zoritxar orrek itzal egin eutson bizitza
guztian.
Emeretzigarren gizaldiko erromantiku andia dogu. Gaztetxo zala
klasikuak ikasi zitun, eta klasiku zentzunez jokatu eban beti, azalez
beintzat.
Bere lenengo garaiko (1819-26) poemetan, au da, bere idilli ta
canzoni'etan azkeago zirkin dagiala esan daikegu, naiz-ta oindiņo be klasiku
erari lotua. Bigarren aldiko (1826-36) canti'etan ezkor ta pesimista agertzen
yaku oso. Itz lauz Operette Morali da beraren ederrena.
Irakur emen bere sei poema an-or kimatuak.
1) Mugarik bagea
Muiņo igar au beti izan yat eder,
eta zeru-ertzetik ain zati andia
ostuten daustan sastrapa nahasia.
Emen jesarria, usgune azken bakoak
susmetan ditut aren atzean, eta ixil
gizaz gaiņeko zerak, eta eztialdi sakona
daustaz iduritzen gogoak, eta orreik ia
izua sartzen biotzean. Eta aize-txistua
adar artean kirrinka ta ler dantzudanean,
aots bizi ori ixil arekin dot alderatzen,
eta orduan gaiņ datorkit betikoa ustege,
eta urte-aro joanak dakarkidaz gogora,
eta oraingoa, bizi ta taupaka. Mugarik bako
osin zabal onetan murgil daroat oldozkuna,
eta eder yat itxas edatu ontan ondatzea.
2) Ekaitz osteko bare-aldia
Atertu da ekaitza:
txio-txioka ta egazka txoriak,
barriro agiri da oilloa
ta lengo doiņuari dago.
Sarraldetik mendiaren gaiņez
urdiņa ernetzen.
Solo-zelaiak ber-poztuten,
ta aranean ibai argia agertzen.
Biotz guztiak dira zar-gaztetzen,
murmur-otsak arnas barriz puztutzen,
lana be pizkaka indar ezez jazten.
Edergillea, lana eskuan, ataurrean
yatzu ezarri ta so dagi
kanta-kantari zeru-ertz bustira.
Ba-doa etxeko andrea azkenik
ura artzera jausitako euritik.
Kaletiar senda-bedar saltzailleak,
kalerik kale ta biderik bide,
barriztu dau eguneroko aldarri-deia.
Ta, ona, euzkia itzuliz, irripartsu,
mendi-lepo ta erriak zear. Sendiak
begira-leku ta leioak edegiten.
Kale ur-asetuetan, urrun, da entzuten
arran-dunbada eztia. Burdia kurrinka,
aren atzetik nekazariak bidez bide.
Biotzak oro gaztetzen.
Noiz une oneitan legez
bizia ete alai ta gozo?
Noiz, leia ta ekin geiagoz,
gizona ikasteari emona,
naiz eguneroko arloari,
naiz zer barri bati oratua?
Atsegin, samiņaren seme,
poztasun utsala, bizia
maite izan bakoaren
joan izuaren frutua,
eriotz aurrean dardar-azo zan.
Otz, ixil ta laru
geratzen yatzu jentea,
tximistak, aizea ta txingorra
euren biotz minduen gaiņ
jausten ikusi oi dabezanean.
Oi, Izadi emokor!
Oneik al dira emoiak,
oneik ete ilkorrari eskintzen
dautsazuzan poz-atsegin irriak?
Miņaren azpitik urtetean
zori ona iduritzen.
Miņak damoskuzuz, bai, ta neke-lanak
berez yatorkuz, eta bear bada
mirariz, gaitz ezetik zorion
pitiņa sortzen baldin ba'da,
ezta zorion txikia. Oi, giza-enda,
ezilkorrak eder dabena! Zoritsu
doi-doi miņen batetik arnas artzen
itxi ba'dagitzue, ta oso zoriontsu
neke-min guztitik eriotzeak
askatzen baldin ba'zaitu.
3) Zapatua baserrian
Solotik dator neskatxa
bere bedar-sortarekin,
eguzkia jaskeran, eta esku batean
larrosa-bioltxo txorta daroa,
lore oneikaz uste baitau igandean
bere ule-adatsa txairo apaintzea.
Auzoko andrakaz jarten da
ataurrean iruten atso zartxoa,
eguna amaituz doan argi arrera;
itz eta itz dagi bere garaiko
jai guztietan zelan apaintzen zan
eta, gabaz, oindiņo osasuntsu, bizkor,
lagun danakaz dantzara jun oi zanekoa
poz aunditan gogora ekarriaz.
Urdinduaz doa eguratsa,
zerua illunduz, eta itzal lodiak
jausten dira muna ta teillatuetatik
illargi jaio-barriak zuritzean.
Kanpaia entzuten da
jai-eguna iragarriaz,
eta soiņu aretan —esan daiteke—
biotza baretu ta arintzen dala.
Mutikoak urru-urruka,
enparantza txikian arin-aringa,
zantzu alai surmurtsua damoe,
nekazari zori ontsua
zain daukon atsedena gogotan
bere maitxo urrira biurtu bitartean.
Gero, beste argirik ingurun eztanean
eta atseden ordua eldu, urrin dantzuz
arotz zarraren
maillu ta esku-zerraren ukaldi otsa,
bere lan-zirkilu itxian
kruseluaren argi-ņirņir ziztriņera,
egun-sentia orduko lana amaitu naiez
ekin eta ekin saiatzen danarena.
Aste osoko egunetan
auxe da itxaro ta pozez beteena.
Biar ituna, ezin-egona ta naieza
ostera etorriko dira ta bakotxak
betiko lanera biurtuko dau gogoa.
Mutiko alaikor,
adin eder loratu ortan
egun bat lez dok pozez betea;
egun argi, itzalik bakoa,
bizi-jaiaren aurrelari.
Poz ar, poz ar, mutiko.
Aro au labur, zoriontsu, alai dok.
Besteak ixillazten; baiņa ire jai ori,
berandu eldu arren, bekik txikar.
4) Bere buruari
Orain atsedenduko zara, ta betikoz,
ene biotz ler egiņa. Illa da
nik betikor uste neban iruzurra.
Illa da, bai! Ondo doart, onezkero,
ames-idurikizun barrekoietatik
itxaropena ezezik, guraria bera be
igartua datza. Atseden zaitez, naikoa
dardarazo zara-ta. Zure oldarrak
eztabe ezer balio; lurra be ezta zotin-duin.
Asperra ta mingostasuna bakar-bakarrik
gure bizitzan eta lupetza mundua.
Baketu zaitez orain. Emon etsipena
azkenengo aldiz. Zoriak bakar-bakarrik
iltea ederresten euskun. Orain ezetsi,
ezetsi Izadia, ta ixil-ixil gure kaltez
lan dagian indar tximur zorigaiztokoa,
eta guztiaren andi-uskeri ertz-gabe ori.
5) Jai-eguneko gaua
Samur argia da gaua. Aizea lo datza,
ta teillatuetan eta baratzetan ames dagi
illargiak gozo-gozo, urriņeko mendi-gaiņak
disditsu jarririk. Mututasunean dagoz
kaleak, eta balkoien atzetik, oi Maite!,
gabeko argontziak alaikor argi dagie.
Zu lotan zagoz zeure etzangu baketsuan,
lo arin errezari emona; ezertxoren kezkak
ez dautsu maurik egiten; etzara, bear bada,
gogoratzen ni biotzean zauritu ninduzunik.
Lo dagizu, nik zeru-azpi dizdizez betea
ta antxiņako Izadi guztiz altsua,
berezko leia biziz gartuta, luze bai luze
samin-erpartean ikusi bitartean.
Ames dagizu bear bada eder izan yatzuzanak
gogoratuaz; baiņa nigan ez, ez dagizu amesik,
ziur bait-dakit aiztu nozuna. Biziak artean
bildur damost, bildur, eta lurrean jausirik
dardar dagit ipiztiko, artega... O gaztetako
egun ikaraz beteak! ... Or, kale orretan,
ez urruti, dantzut atsegin poz-alai ostean
gabaz bere etxe apalera itzuliaz datorren
edergillearen abesti bakarti ta bakana,
ta biotza estutu ta trinkatzen yat indarrez
zelan dana, dana, igaroz doan pentsatuaz,
ia ezeren aztarrenik be itxi barik. Joana da
jai-eguna; ta lanarenak darraitso oni...
Eraskin ori aldiak eroaten. Nun dago, orain,
igazko errien oiartzuna? Nun ete aurretikoen
deadarra ta Erroma'ren agintea ta iskillu
ta zaratak, ur ta lur ain arroputz ibilliak?
Bake ta ixillik oro. Ixillik dago lurbira.
Arako egite aundiak, nok gogoratzen ete?...
Neure goiztar adiņean, jai-zain egon oi nintzan
egarri biziz, eta gero, areik igarotean, naigabez,
itxarrik, burrukoa lardakatzen neban, eta, belu,
pizkaka illanditu ta rneeturikan joian kanta
bide-zidorretan barruna entzuten zanean,
biotza jadanik gaurko antzean estutzen yatan.
6) Silbia'ri
Gogoratzen zara, bear bada,
zure begitu igeskorrean
ederrak dizdiz egian
garai dotore arekin,
eta oartzen ziņean, alai ta pentsakor,
andre-gai aroak zelan izten zinduzan?
Ixillik egozan etxeak
eta urreko kaleak
zeure kantu etenbakoz bizkortzen ziran,
emakume ziņanean pozaren pozez
zeure geroari buruz, oso irripartsu...
Maiatz usaintsua zan, eta bertan
aurkitzen zenduan pizgarri gozoa.
Ikasketa leunak
nik itxiaz eta orrialde neketsuak,
egunarena ta neurea be oraindik
zatirik geiena txautzen neban lekutik
aitaren etxeko teillatutik,
entzun oi neban zure abotsaren soiņua,
ta miesa neketsua arabatzen iņarduan
zure esku zuri bizkorrarena.
Orduan ikuskatzen neban nik
zeruaren ertzaren araztasuna,
kaleak eta baratzak,
itxaso urrutia ta mendi bazterrak...
—Ez; ezin daike miin ilkorrak esan
nire biotz gazte barruan jazoten zana!—
Areik oldozkun samurrak!
Bai biotz garbiak, ene Silbia!
Zelan erakusten euskun
giza-bizia, zoriak!
Arako itxaro eztiz oroitzean
zirrara dot nabaitzen enegan illa,
nire bizia osoro zorigetzen dauana,
ta are garratzago yat ene zoritxarra.
O Izadi, o Izadi!
Zergaitik zuk ez dozu emoten
eskintzen dozun guztia? A!, zergaitik
iruzurtzen dozuz olan zeure semeak?
Lorak igartu baiņo len
lurra itxi zenduan.
Izan, Silbia, etzendun jaritxi
pipil aren lorea!
Zure ule-kizkur baltzai ta begitzar bero
uxagerai egindako goralpenak
ezin izan eben zure bularra laztandu,
ezta jai-egunetan zure lagunak
zurekiko maitasunatzaz itzik egin be.
Ta orduan ilten zan
nire gero eztia; bai, orren bizkor
ukatu nai izan eustan zoriak
gaztezaro samurra. Zelan joan dan,
neure sasoi ederreko lagun leial,
nire itxaropenaren izpi negartua!
Eta au dogu mundua? Oneik areik:
maitasun, egite, jazokun eta dirdirak,
guk biok ain sarri aitatuak?
Au al dogu giza-biziaren alabearra?
Zu bizira ernetzean, ene Silbe,
jausi zintzazan, eta eskuagaz
erakutsi zeustan eriotz baltza,
ta urriņeko illobi otza.
