Etxahun'en bertsoak gipuzkeraz emanik
Aldapeko
Gaztalondo'ko prima
Gaztalondo'ko alaba oiñordekoa
I
Gaztalondo'ko prima anderia,
Zure senharrak erran ba'dü egia,
Bost urthez eztiala hunki emaztia,
Haren obratik ba'da zük düzü frütia,
Aberti ezazü kumai haitatia,
Xatharraren plazan eros dezan abitia.
Gaztalondo'ko andere oiñordia,
Zure senarrak esan badu egia,
Bost urtez ez dula ikutu andria,
Zuk duzun frutua da arrigarria!
Yakiñean jarri bere amautsia,
Troxa ordez eros dizaion jazkia!
II
—Ereta'ko barberaren zaldia,
Gaztalondo'n gaiaz ebiltzalia,
Hanko zerrallü petan itzalin gordia,
Eia nurat juiten zean bürüzagia
Ezpa'deikük erraiten hik zerbait egia,
Primak izanen dik aitarik gabe frütia.
—Ereta'ko medikuaren zaldia,
Gaztalondo'n gauez ibilli-zalia,
Esi illunpetan loturik gordia:
«Nora joaten uken ire nagusia?
Ezpa'diguk esaten garbi egia,
Aurra jaioko duk aitarik gabia».
III
—Ebili niz Gaztalondo'n esklabo
Nahigorik egon establian lo.
Nausia juiten zen prima ganat gero,
Ni gaxua ützirik etsai dener so,
Hurak denak oro adar ezarteko,
Zeren ni nintzan egilien lekhaio.
—Ibilli naiz Gaztalondo'n zigorpeko,
Ukulluko loa nuela naiago.
Nausia joaten maiteagana gero,
Ni bertan utzirik etsaien mendeko;
Ainbat iskanbilla adarra jartzeko,
Ni bainintzan egilleen morroitzako.
IV
Primak ba-zin jaun barberarentako
Aiharitan kapu eta ollasko.
Senhar miserablia batin ohian lo,
Eta bestin aldiz ajütaren galtho.
Primak ordin hur xahakinak bero,
Eta harez ajüta eman gero.
Andre-oiñordeak kapoi ta oillasko
Medikuarekin gogoz afaltzeko.
Senar gizajoa batzutan oian lo,
Bestetan berriz zai labatiba artzeko.
Andreak orduan ur zikiñak bero,
Eta artaz labatiba eman gero.
V
Zure senharra adjüent egon zenin,
Balentia handirik zizün egin.
Ezarten zitizün unestak gaztelin,
Ustez adar egiler fabore egin.
Orai berak ba-dütü borontin,
Laket beitira txapel ziratien pin.
Zure senarra alkate-ordekotzan
Panparroikeria franko egiñik zan.
Bertutetsuak sartzen zitun kartzelan,
Adar-egilleei on-egin ustetan.
Orain orra nun ditun bere aurrean,
Atsegin beitira zaldun txapel-pean.
I
KUMAI HAITATIA, ageri zaigu ahapaldi onen boskarren neurtitzean.
Gipuzkeraz: amautsi aukeratua. «Kumai» itzaz dio Larrasketa'k: «marraine (mot
bearnais)». Eskiula'n eta Jeruntze'n erabiltzen omen da batez ere. Madrina
adierazteko itz oek daude gutxieneko euskeran: ama-ponteko, amandre, amautsi,
amabitxi, amaidin, ozama, ameder, ama-besotako.
Seigarren neurtitzeko XATHARRAREN PLAZAN, gipuzkeraz «aur-oialen partez
(edo ordez)» itzuliko genduke. «Xathar»onela itzultzen du Lhande'k: «lange des
enfants»(pañales de los niños) eta sinonimutzat «troxa» ematen du. Itz au
Benaparroa'n, Laphurdi'n, Zuberoa'n eta apika Naparroa Garaian eta Erronkari'n
edatua dago, bainan, Gipuzkoa,n ezta —nik dakidalarik— esangura onekin
erabiltzen, «faja de niños» bezala baizik. Bertsolariak aditzera eman nai
duenerako dituen zentzuak Jon Mirande gure adiskide onak aditzen emango
dizkigu. «PLAZA»: itz orrek esan nai du komunzki, 1º. «(erriko) plaza»,
frantsesez eta espainolez bezala, bainan ez, zuk uste bezala, «denda» edo «sal-
toki», erriko plazan saltzalleak dauden
arren, merkatu egunean; 2º. «ofizio, lanpide», bigarren zentzu au frantsesetik
jesana: «plaza hun bat ediren dizü» = «il a trouvé une bonne place, id est, une
bonne situation»; «plazatürik»esan oi dugu morrontzan edo neskametzan ari den
baten gatik. Alaz ere, Etxahunek emen irugarren zentzu batekin erabiltzen du:
«xatharraren plazan» = «xatharraren ordez», frantsesaren irudira: «à la place
de lange»; ez dakit Barkoxen nola den, bainan Sorhütan beintzat, ez degu
galizismu ori usatzen, naiz guztiek ulertuko luketen; guk «xatharraren
phartez»esango genduke.
Neurtitz berberako ABITIA'z, onela dio Larrasketa'k: «l'habit (d'un
enfani de cinq ans). Gazteleraz: vestido.
II
ERETA, Baretos araneko Arette uriaren euskal-izena. Apika lenago ARETA
oguziko zuten euskaldunek, izen ofizialak salatzen digunez. Aldakuntza berbera
dugu ARANCOU uriaren izenean. Oraingo euskaldunek ERRANGO oguzten dute, baiñan
seguru aski antziñakoek ARRANGO esan bide zuten.
ZERRALLÜ (irugarren neurtitzean), Larrasketa'k «haie»(seto), itzultzen
du. Lhande'k, ZERRAILÜ, clôture (cerca), mur (muro), haie. Sinonimutzat: hesi,
zerraki.
Laugarren neurtitzeko ZEAN aditz-jokoaz onela idazten nion Jon Mirande
jaunari: «Bigarren ahapaldian, laugarren neurtitzean, ZEAN ikako aditz jokoa
ageri zaigu. Ene ustez, ZEA-N'en bereizi bear da, azkeneko -N ori aditz-jokoz
kanpoko erlativua delako. Gipuzkeraz ZITZAIKAN esaten duguna da noski,
bertsoaren zentzuak aditzera ematen digunez. Baiñan, Campion'ek gure
«zitzaikan»en ordezkatzat «ZEIYA» ematen du, ez «ZEA». Dena dela, eztago bien
artean alde aundirik eta uste dut biak legezkoak izanen direla. Zer derizkiozu?
Orra erantzuna: «ZEAN, zuk ikusi duzun bezala, «zea-n» ulertu bear da, -
n erlativua izaki «Zea» berriz, zuen «zitzaikan» da. Campionek emandako
«zeiya»tik dator noski Ene euskalkian, areago laburturik, «za»esaten dugu eta
femeninoan, «zâ», Mirande jaunaren itz zuhur auen ondoren esan bearrean naiz
neurtitz au itzez-itz onela itzuli bear litzakela: «Ia nora joaten zitzaikan
buruzagia», baiñan, neurriak bearturik, tankeraz aldatu bearrean arkitu naiz.
III
Laugarren neurtitzean, «etsai dener so» (etsai denei begira) libre
xamar itzuli dugu puntuaren eskabidez.
Boskarren neurtitza onela ulertzen nuen: «Gauza aiek guziak egiten
zituztela senarrari adarrak jartzeko», baiñan, DENAK ORO esaeraren zentzu
bereizia ezaguna etzitzaidalako, Mirande jaunari galdetu nion. «DENAK ORO
intensivo bat da —erantzun zidan ene adiskideak—, «todos sin excepción». Alaber
«güziak oro»esaten dugu komunzki, naiz «güzi»Zuberoan ez dugun geiago usatzen.
Neurtitza zuk bezala konprenitzen dut».
IV
Lenengo neurtitzeko BA-ZIN, «ba-zian» laburturik da, ots, gure ba-zuen
edo ba-zuan (guk ere, laburtuz, ba-zun esaten dugu geienbat).
Bigarren neurtitzeko AIHARITAN gure «afaritan» da. Puntuaren eskabidez,
ordea, «afaltzeko» itzuli dut.
Irugarren neurtitzeko BATIN eta laugarreneko BESTIN, gure «batean»eta
«bestean» zirela uste nuen eta ezin arkitu nien bi neurtitz abei zentzu
egokirik, baiñan, Jon Mirande jaunak esango digun bezala gure «batzuetan» eta
«bestetan» da beroien zentzua. Ona bere itzak: «IV-garren ahapaldiko azken
bertsoak onela itzultzen ditut: «le malheureux époux parfois endormi dans son
lit, d'autres fois demandant le lavement. Alors la maîtresse de maison (stricto
sensu, l'héritière) faisait chauffer les eaux de vaisselle, et avec cela elle
lui donnait ensuite le lavement» (senar doakabea batzutan bere oean lo,
bestetan labatiba eskatuz. Orduan etxekoandreak (stricto sensu, oiñordeak)
berotu-azten zituen bajilla garbitzen erabillitako urak eta arekin ematen zion
bereala labatiba). «Batin» (batean) «parfois, a veces, batzuetan», eta «bestin»
(bertzean), «d'autres fois, bertze aldiz», itz oso ezagutuak eta erabilliak
ditugu».
Laugarren neurtitzeko AJÜTAREN GALTHO, «labatibaren eske» da. Lhande'k
AIUT eta AJÜT itzak ematen dizkigu «lavement» eta «seringue à lavement» izak
adierazteko eta ÜRÜTXISTA euskal-itz jatorra «seringue pour jeter de l'eau»
itzultzen du. Larrasketa'k oarrean auxen dio «ajüta» itzaz: «fait image.. de
même que kapu, ollasko..., adar...».
Boskarren neurtitzeko XAHAKINAK edo Lhande'k dakarrenez XAHUKIN(AK),
saletés, malpropretés que l'on enleve d'un objet», ots, zernai gauzetik kentzen
den zikinkeria. Mirande'k, ikusi dugunez, bajilletako ur zikiñaren zentzu
bereizia erantxi dio.
V
Lenengo neurtitzean agertzen den «ADJÜENT» itza frantzeseko «adjoint au
maire» dela igarri nion (gazteleraz «teniente de alcalde»), baiñan segurutasun
oso bat eduki naian Mirande jaunari konsulta egin nion eta onek baiezkoa eman
zidan eta gaiñeratu, euskeraz «auzaphez-ordeko» esan genezakeala.
Bigarren neurtitzeko BALENTIA (balentria), «fanfaronnade»
(panparroikeria) itzultzen du Lhande'k. Dena balentria da gizon hori, cet homme
est tout rodomontades (fanfarronadas).
Neurtitz bertan ZIZÜN alokutivoa darabil «zuen» aditzera emateko.
Berebat irugarren neurtitzean ZITIZÜN alokutivoa (zizkizun), «zituen»
aditzera emateko.
Boskarren neurtitzeko BORONTIN (borontean), gure «aurrez-aurrean» da.
Lhande'k onela itzultzen du BORONTE (boronde): front. Gazteleraz «en frente»
litzake borontean.
Azken neurtitza Larrasketa'k onela ematen du «Laket beitira txapel
ZIRATIREN pin». Delako «ziratiren» orrek zorazi ninduen, futuroko aditzaren
tankera artzen baitu eta ZIRA itzetik deribatua izatez, infinitivuko forma
«ziratü» litzake eta genitivoan «ziratien». ZIRA itzari Lhande'k iru
interpretaziño ematen dizkio: 1º. cire, impermeable; 2'gn. lierre (hiedra);
3'gn. cirage (enceramiento/ betún), cire (cera). Mirande'k onela interpretatzen
du «ZIRATIREN»: «ziur asko «ciré» esan nai du: dakizu lenago, joan den mendera
artean, kargudunek (funcionarioek) uniforme hat zutela, frantzian beintzat; eta
Etxahunen bertsotik agiri zaidanaz, «adjüentek» oial ziratuzko ginbaillak edo
burutakoak ba zituzten. Bainan ba da graphia uts bat: «txapel ziratien (=
ziratü-en)» bear zan». Nik uste Mirande jaunak «hulezko» txapela esan naiko
duela, «toile cirée» gaztelerazko «hule» baita frantzesez. Itzulpena libre
emana dago.
PIN azken itza, «pean» edo «azpian» da.
Defis
I
Felicitatzen zütüt, Defis Jaun Jüjia,
Departamentüko süjeten lilia!
Irus estima nirozü, Jauna, ene büria,
Eman ahal ba'nezazü merexi uhuria.
Beiondeizula Defis, gure Yaun Yuez altsu,
Errialde ontako lore baitzaitugu!
Neu izango nintzake gizon bat doatsu,
Al ba'zinduket kantuz aunitz goraipatu.
II
Uskal-Herri huntan ba'litz moda
Pozesen üztekua Defis'en eskila,
Elio lüzaz prezia prauben arrazu txarra,
Haier elio ez idek beraiek jan beharra.
Modak aginduz-edo, erriak nai ba'lu
Auziak epaitzeko Defis aukeratu,
Pobren arrazoi txarrez obe ez beta galdu,
Bestela aiengandik nola zurrupatu?
III
Defis'en tendrezia maleruski
Presutegin diren kriminel haieki!
Kundenatzen tü eztiki, nahiz korrejierazi,
Nigarrez daguelarik her dolüz bihotzeti!
Defis'ek errukia dizu zorigaitzez,
Presondegian dauden kriminal «gaixoez»!
Zigortzen ditu legun onerazi naiez,
Aien kupidaz dago urtutzen negarrez.
IV
Defis'en sortzepenaz niz orai mintzo:
Nik entzün düdanaz da seme Tarba'ko.
Hanko amek ba'lütie sortzen haurrak holako,
Intres lizate har gintzan orok emaztik hanko.
Defis nola jaio zen nai dizutet esan,
Nik entzuna dudanez Tarbes'en sortu zan.
Olako amen aurrak istimatzekotan,
Andre artzera denok ara gaitezen joan.
Edo beste aldakuntza au, ene ustez ez ain egoki:
Defis nola jaio zen dizutet esango,
Nik entzuna dudanez omen da Tarbes'ko.
Ango amen semeak ba'dira olako,
Ara bear genduke andreak artzeko.
V
Jauna, jüje zira Donaphaleu'ko:
Damürik ez president egün Paube'ko.
Hanko khortia ba'litz zure boronthateko,
Bertan prest nündükezü etxerat ützültzeko.
Jauna zu zaitugu juez Donaphaleu'ko:
Ez, ordea, lastima! maiburu Pabe'ko.
Ango kortea ba'litz zure esaneko,
Bertan prest nindukezu etxera joateko.
VI
Umilitatia eder nubleki
Eta karitatia aberatseki.
Dohañ horik arrarozki dirade alkharreki,
Bena Defis'ek ba-dütü unestatiareki.
Apaltasuna eder aitonen semetan,
Eta garitatea aberats jendetan.
Doai oiek alkartzen zailla da benetan:
Onestasunarekin Defis'ek ba-zeuzkan!
VII
Musde Defis denian promenadan juaiten,
Andere gaztiak oro aitzinila partzen.
Zunbaitek ba'lekie inkantin dela saltzen,
Dama franko ba-lizate antxeraren phusatzen.
Musde Defis denean pasiatuz ioaten,
Andre gazteak aren parera urbiltzen.
Ba'lekite diru-truk salgai dela jartzen,
Dama franko litzake nork geio emanen.
VIII
Paube'ra ba-nauzü gaxua trixterik,
Nahigorik libratü Donaphaleü'rik.
Bena ezarten naizü, Defis, korajatürik,
Han edirenen nizala zützaz librerazirik.
Pabe'ra ba-nijoa, gaixoa trixterik,
Libre atera naiez Donaphaleü'tik.
Baiñan, Defis, zuk nauzu jarri beroturik,
Ars arkituko bainaiz zutzaz libraturik.
IX
Etxahun Barkoxe doha gabia,
Emaztiagatik malerus jarria,
Zunbat ehio estima hik ba'hü uhuria,
Defis jüjiari esker ükhenik libertatia.
Etxahun Barkoxeko aur doakabia,
Emaztearengatik sufritzen iarria.
Zenbat istimatuko ez ukek grazia,
Defis juezari esker libre izatia!
X
Hau da berset azkena egiten düdana,
Zure felizitatzez, Musde Defis jauna,
Dakidalarik hartako inkapable nizala
Ene ispiritiaren eskaza dela kausa.
Au da azken bertsoa egiten dudana,
Zorionak emanez, Musde Defis jauna;
Bai-baitakit lan ontan ni gutxi naizena,
Izpirituan baitut falta argitasuna.
Amargarrenaren beste tankera:
Au da azken bertsoa dudana egiten
Musde Defis jaunari zorionak ematen,
Bai-baitakit lan ontan zeiñen eskax naizen,
Izpirituan baitzait argia faltatzen.
I
Bigarren neurtitzeko SÜJETEN LILIA arraru xamarra egiten zitzaidan,
nik, manexen artean beñepein, gaia bezala erabiltzen ikusi izan baitut, «hau
edo hura kantatzeko suyeta hartu» esaterako, baiñan, Mirande'k dionez «süjet
itzak, Zuberoaraz, ba ditu «süjet» frantses itzaren zentzuak oro», euren artean
«personne, individu, «gizaki» esan nai du. Beraz, «departamentüko süjeten
lilia» = «la fleur, id est, l'elite des gens du departement» edo, usnatu duzun
bezala, «departamenduko bizalagunena».
Irugarren neurtitzeko IRUS ESTIMA NIROZiU, itzez-itz «zoriontsu istima
nezake» itzuliko genduke edo «zorioneko ismatuko nuke», aditzjokaera
alokutivoan dagoela gogoan arturik.
Laugarren neurtitzeko «eman ahal BA'NEZAZÜ» aditz-jokoa Campion'ek
«ba'nizazü» dakar. Gipuzkeraz ere «ba'nizaizu» edo «ba'nezaizu» esan dezakegu.
II
Bi lenengo neurtitzak libre-xamar itzuli ditugu. «Defis'en eskila»
(eskü'tik), itzez-itz «Defis'en eskura» litzake.
Irugarren eta laugarren neurtitzak txit errezak dira itzez-itz
itzultzen, baiñan, zaillak bertsolariak beroiekin esan nai duena arrapatzen.
Onela errango genduke gipuzkera: «Ez lezake luzaro istima (edo «ez luke luzaro
istimatuko») pobreen arrazoi txarra / aiei ez luke» eta dativoratu bearko
gendukeala era onetan: «aiei ez lizaieke» eta «aiei ez lieke».
Baiñan, bertsolariaren esangurari dagokionez barautan gelditu gera. Ni
beñepein ala gelditu nintzan eta onetxegatik Mirande jaunari eskatu nion
ahapaldi onen argibide eman zizaidala. Ona Zuberotar Maixuaren itzak: .
«Bigarren ahapaldiko bi bertsuok «Elio lüzaz prezia prauben arrazu txarra, /
Haier elio ez idek beraiek jan beharra». Onela itzultzen ditut: «Il ne
resterait pas longtemps à apprecier les arguments mal-fondés des pauvres, (car)
il ne pourrait pas leur enlever ce qui est nécessaire pour manger». (Ez du
denbora askorik egingo pobreen arrazoi txarrak edo aulak aztertzen, (zeren)
berak ez lizaiekete kendu orduan jateko bearra dena, ots, dirua). Mirande
jaunak onela jarraitzen du: «Preziatü frantses «apprecier» aditzaren idurira
egina da, eta aditz orrek esan nai du «aundietsi, gauza bat ona dela etsi edo
estimatu», baita «gauza bat on ala gaizto den ikertu» ere. «Arrazû txarra» =
oinarri gabeko arrazoia. Etxahunek (ironeiazki) goraipatzen du Defis
erosgarria: ura epaile izaki txiroek zorion lukete; ez luke demborarik galduko
berek aurkeztu arrazoiak txar diren, oinarri gabeko diren ikertzen, ez noski
txiroen alde delako, bainan ez duelako itxaropenik auzia luzatuz dirurik
kenduko liekenik».
III
Lenengo neurtitzeko TENDREZIA frantzeseko «tendresse» (ternura) etik
artua dago, noski, baiñan emen «xamurtasuna»ri baiño «kupida»ri (errukiari)
obeto dagokio eta onela itzuli dut.
Laugarren neurtitzean HER = HAIER = HAIERI (aiei). Neurtitz bertan DOLÜ
(Z) = peine, affliction, pitié (Lhande)
IV
Irugarren neurtitzeko BA'LÜTIE = ba'lituzte.
Laugarren neurtitzeko INTRES = intéret (interes), Lhande'ren arabera.
Neurtitz berberan LIZATE = litzake (gipuzkeraz), litzateke (bizkaieraz), liteke
(laphurteraz), Campion'en arabera. «Intres lizate» esakera «probetxuzkoa
litzake» esango genduke gutxi gora bera Gipuzkoa'n.
Laugarren neurtitzeko HAR GINTZAN adizketari buruz onela idazten nion
Jon Mirande adiskide onari: «Ene ustean adizkera au eztago ongi erabillia
gramatika legez. Emen Etxahun'ek erabilli bear zukean aditz-jokoa GENETZAN
(gip. «genitzan») da, zeren GINTZAN bai zuberoeraz eta bai gipuzkeraz (ark
(h)ar(tu) gintzan) «que él nos cogiese o recibiese» da, ots, «a nosotros
mismos». Guk har genetzan (genitxan), ostera, «nosotros cogiésemos o tomásemos»
(las mujeres, edo lojika kontra mintzatuz, gaztelarrak kasu ontan oi dutenez,
«a las mujeres»). Ba liteke, ordea, Etxahun'en GINTZAN, erri-oguzkerak
biurriturik, GENETZAN laburtua izatea. Gipuzkoa'n tankera ontan biurriturik
dugu GIÑUN aditz-jokoa. Jendeak bi era oetan erabiltzen du: ikusi giñun = ikusi
genitu(e)n (etxeak) eta ikusi giñun = ikusi gindu(e)n (Antxiko'k). Azken au
bakarrik da jatorra eta bidezkoa eta bestea nahaste kaltegarri bat besterik ez.
Mirande jaunak onela erantzun zidan «GINTZAN, nik «har genetzan» esango nuke
(laphurtar klas. «ginitzan»), bainan oartu naiz ene aitak (Garindañekoa da) bi
formak usatzen dituela, ots, «gintzan» eta «genetzan». Dena den, azkenengoa da
noski zuberoatar forma klasikoa, textu zaharretan arkitzen da-eta».
VII
Bigarren neurtitzeko PARTZEN «vont a la rencontre» (van al encuentro)
itzultzen du Larrasketa'k oarpean eta bere «Basse Soule Orientale'n» onela
interpretatzen du PARTÜ aditza: «croiser, dans la rue ou sur une route
quelqu'un (cruzar en la calle o en un camino con alguien). Biarnes zaharreko
«par»etik artua omen dago, paire, egal (par, igual) esan nai duelarik eta -tü
atzizkia osatuz dio, «le sens est donc, arriver à même hauteur», ots,
«pareratu».
Irugarren neurtitzeko INKANTIN, «à l'encan, aux enchères (subastatu,
subastan jarri), au plus offrant», itzultzen du Larrasketa'k bertso-oarrean.
Beraz, geiago eskeintzen duenari bere burua saltzen duena. Mirande jaunak
Larrasketa'ren interpretaziñoari konformetasuna ematen dio eta gaiñeratzen du:
«Defis epalle jaunak auzia erabakitzen omen zuen diru geiago eman zion
pleteiatzallearen alde (ala dio beintzat Etxahun mingain gaiztoak).
Laugarren neurtitzeko BA-LIZATE, laugarren ahapaldian aztertu dugu
aurrizki baikorrik gabe. Larrasketa'k ordezkotzat «ba-lizateke» ematen du eta
«il y aurait» itzultzen eta Peetarra'ko (Zuberoa behereko) forma dela aditzera
ematen.
Neurtitz bereko ANTXERAREN PHUSATZEN esakeraz Larrasketa'k ez dio deus
ere, nunbait, Bidaso'z bestekoentzat zentzu gorderik ez duelako. Nik, ordea, ez
nuen arrapatu eta Mirande jaunak eman zidan oi bezala argitasuna. «ANTXERAREN
PHUSATZEN, berriz, frantsesetik artua da «pousser les enchères». Zerbait «à
l'encan» edo «aux enchères» saltzen denean, commissaire-priseur («tasador de
subasta pública», dio ene fr. esp. iztegiak...) delako kargudunak, salgai bat
aurkeztean, prezio gorago bat eskeintzen du; gero beste batek are gorago bat
—ori da «pousser les encheres»— eta azkenean preziorik gorena proposatu duenak
salgaia eramaten du (barkatu otoi xeetasun luzeok, bainan ez naiz segur
Espainian eta Espainiar Estatuan «inkantean» salpenik epiten dela)».
VIII
Lenengo neurtitzeko PAUBE'RA BA-NUAZÜ, «Pau'ra ba-nua» itzuli bear da.
Paube, ene ustez Zuberotarrek esaten dute eta Pabe Mañexek. Guk itzulpenean
Pabe erabilli dugu, forma zabalduago delako ustean. Aditza forma alokutivoan
erabillia dagoela igarriko zion noski irakurleak.
IX
Irugarren neurtitza onela itzuliko genduke gipuzkerara itzezitz:
«Zenbat ez ezakek istima (edo «ez ukek istimatuko») ik ba'u onoria». EHIO aditz
ukakorraren forma osoa EZ HIRO dela igarri nion, baiñan H'kin ikusteak zerbait
arritu ninduen eta Zuberotar Maixua'ri galdetu nion orrela oguzten ote duten.
Ona bere erantzuna: EHIO: «ez hiro» da, bai. Bainan esan bear dizut h- ori
zuzenki ipiñia dela, eta zuen «ezakek» monstruoskeria bat dela. Alabainan,
orainaldian euskarak atzizkiak erabiltzen ba ditu (dezaket, dezakek e.a.),
joanaldian aurrizkiak usatzen ditu (nezakean, hezakean), bai eta, alaber,
joanaldiko formetatik eratutako beste formetan, ala nola nezake, hezake e.a.
Ala diote manexek, eta guk, -eza-'ren ordez -iro- baitarabilagu, niro(ke), hiro
(ke). Bainan zuen alderdiko euskalkietan «h» galdu baitzan, Erdimendeetan
noizbait, eta ondorioz h- bigarren pertsunako marka ere, beste bigarren
pertsunako marka (-k/-n) asi ziñaten erabiltzen bear ez zan garaian ere.
Irugarren neurtitz ontan, Larrasketa'k eztu «uhuria» ipiñi, «ukuria»
baizik. Mirande jaunari galdetzen nion: Uhuria'ren utsaldi bat al-da? Lhande'k
ordea, ba-dakar Ükütü (K ondoren H'rik gabe) itza «tranquille» itzulpenez:
Ükürü egan adi, ago Ükürü», reste tranquille. Ukhüratü, berriz (K ondoren
H'kin), s'arreter. Eskertuko nizuke itz onen itzulpen zeatza emango ba'zenit.
Bestalde, ez dut garbi ikusten zer «libertate» iritxi bear zuen Etxahun'ek
Defis «jüjiarengandik».
Ona, orain, Zuberotar Maixuaren erantzupen zolia: «UKURIA erratum bat
da, dudarik batere gabe, eta ikusi duzun bezala, «uhuria» bear da. «Ükhüria»
alde batetik -kh-ekin oguzten da, nik dakidanaz, Zuberoa guztian, eta bestalde
bi ü-rekin, ez U. Gainera ba da beste variante bat, «ekhürü», «ekhüratü», ene
ustez Barkoxen eta ingurunetan usatzen dutena. «Ükhüratü = s'arreter, eta
ükhürü = tranquille, iztegiak dion araura. «Ago ükhürüa askotan esaten zaio,
adibidez aur bati, eta «tiens-toi tranquille!» esan nai du (Onela aguzten dugu
esakun ori: «aukhü», -ü luze azentudun batekin). Bainan berriz diot, Etxahunek
«uhuria»ezarri zuen noski. Diozu ez dugula garbi ikusten zer libertate iritxi
bear zuen gure bertsolariak: nik uste, Etxahunek kantu ori jarri zuenean,
presondegian zegoen, Paueko juje batek artara kondenaturik; eta esan nai du
Pabeko jujeen ordez Defisek juzgatu ba lu, diru zerbait oni eman eta,
askatasuna utziko ziola».
Bukatzeko gauza bakartxo bat esan nai nuke alegia, «uhuria» gipuzkerara
itzuli bearrez «grazia»ezarri dugula. Batetik «ohore» ezpaita giputz-itza eta
bestetik «onoria» zatar eta ongi gureganatu gabea iruditu baitzaigu. Bestetik,
bertsoaren zentzuari jarraiki «grazia» primeran dator eta itz onek badu gure
mintzairan gazi-geza eta «grazia».
X
Azken neurtitzeko «eskaz(a)», eskas edo eskax'en aldakuntza da.
Bi berseten huntzera
Bertso berri batzuek
I
Bi berseten huntzera niz abiatzen,
Donaphaleü'ko jaunik erraruenen,
Egün hurak beitira jinik Barkoxe'n,
Ahargo gañian aidiaren hartzen;
Han denetik sortzen ba'dire bizitzen,
Sanorik beitira etxerat ützüliren.
Bertso berri batzuek asi nadin jartzen,
Donaphaleu'ko jaun batzuek aipatzen,
Barkoxe'ra baitira oiek gaur etortzen,
Ahargo mendi puntan aize ar dezaten;
An sortu gauzetatik ba'dira bizitzen,
Etxerakoan dute osasun izanen.
II
Jüstizia, jin zira egün Barkoxe'ra,
Hanko atenterek plazer beitzien hala.
Bena jüja izezü, haien prozesa,
Bakia ükhen dezen Udoi'en gogula,
Lürrez aserik hel dadin zelüko borthala.
Ahargo zabala, mendi komünala, oro dezen zerra.
Justiziak Barkoxe'n ba-dauka lan franko,
Ango erri-gizonak deitu dutelako.
Auzia dute orain erabakitzeko.
Pakea izan dadin Udoi'en gustoko,
Mendi komunal dena bear beretzako,
Lurrez ase ondoren zerura eltzeko.
III
Udoi'en aizuez niz estunatzen,
Nulaz beren deseñian diren trublatzen;
Utzi ükhen ba'lie, harek betzeitzen
Haien atendak oro phezuez zerratzen,
Ezarten betzeitzen bildürik aratsen kabalik emen,
Eta phakü hura haiek ez estimatzen!
Udoi'en auzoez naiz benetan arritzen,
Nola beren asmotan diren ikaratzen;
Utzi izan ba'liote nai zuna egiten,
Aien lur-sail guztiak itxiko zituen.
Abereak arratsez danei etxeratzen,
Ala're esker onik iñork ez gordetzen!
IV
Donaphaleü da egün florisan,
Zeren jüstizia abitatzen den han.
Han ba-da President bat eztenik izan
Ez holako süjetik kumarka horietan;
Lagünak ber gisan ditizü akitan bere kargietan.
Ezta holako erregelarik jüstizietan.
Donaphaleu da gaur aberats benetan,
Yustiziak baitauka bizileku bertan.
An ba-da Maiburu bat ez duenik izan
Iñor alderatzeko inguru auetan.
Lagunak ere zintzo beren karguetan:
Auxen da miraria Justiziarengan!
V
Felizitatzen zütüt, Musde Vivie,
Donaphaleü'n zira aspaldian jüje.
Estatü horrek dereizü hanitx uhure;
Haboro ükheiteko zirade kapable.
Aberats zirade, banitate gabe, jenteki afable
Ordenariz jente handik holako zirade.
Zorionak ar itzazu Vivie jaun prestua,
Donaphaleu'n zaudena juez izentatua.
Kargu ori zaizu txit omen aundikua,
Geiago izateko duzu baliyua.
Aberatsa zera-ta, tratu onekua,
Eskuarki aundikiak diren gixakua.
VI
Musde Vivie jaunak hartü zin espusa
Parise'ko depütatü baten arreba:
Nahi ba'litz izan kargian gora,
Hura han belüke, ai! zer hegala!
Bena hura sobera abilla, beitaki segida,
Anbizione gabe dena dela irusa.
Musde Vivie jaunak du andrea arturik
Paris'ko diputadu baten famelitik;
Kargutan gora iñoiz igo nai izanik,
Ezin arkitu ura bezin egal onik.
Baiñan arek iaioki pentsazen besterik:
Aundinaikeri gabe bizi dela pozik.
VII
Musde Vivie jauna ba'litz andrekari,
Aisa egin lirozü hanitxi erri,
Zeren figüraz beita ilüsigarri
Eta domenanta profetak üdüri
Bena eztü egin nahi desplazerik Madamari,
Ez eta, hari laido egitez, Jinko Jaunari.
Musde Vivie zalduna ba'litz andrezale,
Eginen lioke noski edonori parre,
Zeren gorputzez baita ederraren jabe
Eta iztun bikaiña igarleen pare:
Baiñan ez nai andreak ar dezan naigabe,
Ez eta Yaungoikoa ipiñi asarre.
VIII
Felizitatzen zütüt, Musde Frederik;
Donaphaleü'n ez ezta defensür hoberik.
Zurekila dütüzü Barkoxe'ko tritik;
Zuri gomendatürik komünaren altik;
Zure ispiritik ba'dira sendorik bere phenetarik,
Udei'ek eztikezü zure axurkikarik.
Zorionak biotzez, Yaun Musde Frederik,
Donaphaleu'n ezpaita letradu oberik.
Barkoxe'k du auzia zuregain utzirik,
Erri-eskubideak zuri fidaturik
Adimenez ba'zaude ongi argiturik,
Udoi'ek eztu izango zuretzat bildotsik.
IX
Musde Bazterretxe, zer defensüra, zü!
Arrazu gaxtua ere zük huntü gei düzü
Orai ere hala egin behar düzü,
Udoi'en intresa maite ba'düzü,
Partidak ba'zaitzü jarri nahi khexü, gorago mintza zü,
Emazte gaxtuak ere senharra hala goitzen dizü.
Yaun Musde Bazterretxe, defentsore faltsu!
Arrazoi txarrak era ontzen ba-dakizu:
Orain ere jokatu bear orrelatsu,
Udoi'en interesa onesten ba'duzu.
Kontrakoak austeko gorago mintza zu,
Andre txarrak gizona ala ezten dizu.
X
Berset horik egin tit ahal bezala,
Enilakoz süjetek zien eskola.
Bena haiek ba-die bonür harekila,
Huntarzünak handirik, kargütik arranda,
Ni hütsik sakola, nahigorik lüis bat süjet haier beha,
Berriz ere egin neikie nik haier kobla!
Bertsuok egin ditut neregixa jarri,
Aiek duten eskola ezpaitut ikasi.
Oni eskerrak dira zorionez azi,
Ontasun ta errentak aixa irabazi.
Ni jaun auei entzuten naiz diru-mixeri,
Baiñan bertsotarako beti nago argi.
I
Larrasketa'k, «Le Poete Pierre Topet dit Etchahun et ses oeuvres» deitu
liburuan, itzuli ditugun bertsoei izen au eraxten die titulutzat: «Sur un
procès entre la commune de Barcus et un proprietaire». Guk, izen luze ta
arrotza baztertuz, Larrasketa'k berak zenbait aldiz egin duena egin dugu;
alegia, lenengo bertso asiera ipiñi titulutzat. Egia, bertso asiera onek
nortasun urria ematen diola ahapaldi saillari eta nunbait orregatik
komentalariak frantzeseko titulu luzea ezarri zion, zer gai darabillen aditzera
emanaz. Gure artean bertsuok iñork argitara nai ba'litza, Larrasketa'ren
titulua euskeraz emanik egin dezake. Onela: «Barkoxe'ko Udaletxearen eta lur-
jabe baten arteko auziaz». Gaiñera, oi bezala, Etxahun'ek «bi berset»
esaerarekin, bertso batzuek esan nai ditu eta guk tankera ontan itzuli dugu.
Bigarren neurtitzeko ARRARU itzaz Larrasketa'k onela dio oarretan:
«arraro, rare; ici des plus distingués». Iztegian chéri zentzua ere ematen dio.
Lhande'k exquis osatzen dio. Eztut uste distinguido, querido eta exquisito
alkarrengandik oso urruti dabiltzanik. Irurek zerbait komuna ba-dutela esango
nuke.
Ahargo mendia Barkoxe'n dago eta 611 metro ditu. Larrasketa'k,
okerrekoz, 700 dituela dio. Eskiula'ko partean dagoen Kanbillu'k ostera 660
metro ditu. Bi mendi bixkiok ezin bananduzkoak gelditu dira Etxahun'ek kantatu
zuen ezkeroz: «Ahargo eta Kanbillu, ardüra da hetan lanhü».
II
Bigarren neurtitzean ageri den ATENTERE itzaz onela dio Larrasketa'k:
«Atenterek, mot inconnu aujourd'hui, à Barcus tout au moins. Le sens est les
representants de la commune. Il faut peut-être lire «atenderek»: les
ayanisdroit du voisinage d'Udoia». Guk, Larrasketa'k damaion lendabiziko
zentzuaren arabera «errigizonak» itzuli dugu, ots, erriko etxea edo udaletxea
aurkezten dutenak, baiñn, «les ayantsdroit du voisinage» (los derechohabientes
de la vecindad) izatekotan, «auzoko eskubidedunak» litzake, nunbait, lurrak
maiztertzan edo kondizio bereizi batzuetan eramateko eskubidedunak. Ikus
dezagun Jon Mirande jaunak zer derizkion ontaz. «ATENTEREK, ATENDAK: bi itzok
ez ditut sekula entzun; ene aitak ez dazaguzki eta ez ditut ez euskal-erdal
iztegietan, ez frantses zaharraren iztegian, ez eta ene biarnes iztegitxoetan
idoro. Alaz ere uste dut biarnesetik datozela; eta, irugarren ahapaldiko
laugarren neurtitzaren zentzutik agiri dana «atendak» = «lurrak» diren ezkero
(Larrasketek oar batean dioen bezala), ene ustez «atenderek» bear du, eta itz
orren zentzua «lur-jabeek» litzake. Bearbada itzok «ategne» (latin «attingere»)
aditzetik datoz; frantses «attenant» «contiguo»-en askazi litzake, beraz, eta
zentzua: auzo, auzo-lur (??)». Irugarren ahapaldia komentatuz mintzatuko zaigu
zabalago gai ontaz Zuberotar Maixua. Oraingoz, bego ainbestean.
Irugarren neurtitzak ala dio: «Bena jüja izezü, haien prozesa». Ontaz
idazten nion Mirande adiskideari: «Izezü, Campion'ek dakarrenez, gure zaiezu
da, baiñan, «juzga ZAIEZU haien auzia» ez diteke esan. Zuzen, «Juzga ezazu»
litzake, edo bestela, «juzga zaiezu aiei auzia». Orrela ez izatekotan nik eztut
batere ulertzen neurtitzaren zentzua». Mirande jaunak onela erantzun zidan:
«IZEZÜ zuen «zaiezu» da, lapurtar klasikoz «aiezaiezu». Bai, esan bear litzake:
«...jüj iezü haier prozesa» edo «jüja ezazü haien prozesa» eta orrengatik ain
zuzen, ene ustez, argitaratzalleak «haien prozesa» bi kommaren arten ipiñi du:
orrela esakun sail ori «incidente» hat da, au da, gaineratiko zerbait,
emparauko esakunari lotua ez dena, gramatikaren aldetik beintzat».
Laugarren neurtitzeko «ükhen dezen»= izan dezaten. «Gogula»= gogora.
Boskarren neurtitz luzea, besteen neurrian eman naiez, xehetasunez urritu
bearrean arkitu gera.
III
Larrasketa'k bigarren neurtitza onela ematen du «Nulaz beren deseñian
DIEN trublatzen». Nik, Mirande jaunarekin kontsultatuta gero, «dien»en ordez
DIREN ipiñi dut, aditza pasivoa baita emen eta «dien»ek gramatikaren arabera
«duten» esan nai du. Lenago ere esanak gera izkera mintzatuan aktivoa eta
pasivoa berdin oguzten direla, azken onek ezpaitu tarteko -R- gordetzen.
Ez nuen garbi ikusten irugarren neurtitzeko lenengo hemistikioaren
joskera edo zer ikusia ondoren datorrenarekin eta Zuberotar adiskideari
argitasuna eskatu nion. Nik eskatutakoaz gaiñera, «atendak» itzaz xehetasun
geiago ematen dizkigu. «Irugarren ahapaldiko «ützi ükhen balie» hemistikioak ba
du bai zer-ikusia atzetik datorrenarekin: (Atenderek) utzi ukan ba lute (Udoi,
nai zuena egiten), onek beren atendak (lurrak) mugarriz itxiko zizkien. Irudi
zait orain ba dakustala zer diren «atendak», lur komunaren zatiak izan bear
dira, Erriak etxalde batzueri arrendatzen edo prestatzen dizkienak. Lur komunok
mendian izan oi dira; beraz, Udoien etxaldearen auzo, au Ahargo mendian bizi
baita. Eta jakiña, iñork ez du zuzenik lur-komun-zatiak mugarritzeko
(«phezuak»ez dira egiaz mugarriak, bainan (leenago) lurrez egindako muño
ttikiak, bi etxalderen arteko mugatzat; orain alambrez egiten da mugatze ori.
Eta «atenderak» dira «atenda» baten zuzena (eskubidea) daukatenak.
Bigarren neurtitzeko DESEÑIAN (atzizkia kenduta «deseiña»), frantzeseko
«dessein»etik artua dago eta gaztelerazko designio, intento da. Itz au,
aspaldidanik sartua egonarren, euskal-kantuetan beñepein, ez dakarte Lhande'k
eta Larrasketa'k beren iztegietan.
TRUBLATÜ (testuan «trublatzen»), frantzesezko «troubler» (turbar)
itzetik artua. Ez Lhande'k eta ez Larrasketa'k ez dute aintzakotzat artzen
beten iztegietan.
Irugarren neurtitzeko «ützi ükhen ba'lie», itzezitz «utzi izan ba'lute»
da. Gure aldakeran «utzi izan ba'liote» eman dugu, zazpi silabetan irakurriz.
Baiñan, beste era ontara ere eman diteke zazpi silabetan: «utzi izan ba'lie»,
i-i vokal alkartzeaz edo io(lio-te) diptongoaz baliatu gabe. BETZEITZEN =
baitzizkien.
Laugarren neurtitzeko ATENDAK, «les terres», itzultzen du Larrasketa'k
oarrean. Zabalki eman dugu Mirande-Aiphasorho jaunak diona gai ontaz.
PHEZU itzaz Mirande jaunak aditzera eman digu «lurrez egindako muño
ttikiak» direla, «bi etxalderen arteko mugatzat». Larrasketa'k bere iztegian
onela itzultzen du itz au: «tranchée, bordant un talus en terre situé du coté
interieur (zanja o trinchera bordeando (sosteniendo?) un talud de tierra
situada del lado interior). Lhande'k, zenbait aldakizunez, (pezo, phezo,
phezoin, phezu, phezuin), «baradeau, tranchée ou mur de pisé qui soutient un
terrain elevé» (vallado, zanja o muro de tierra apisonada que sostiene un
terreno elevado). Ez dut uste Mirande'ren eta bi iztegigilleen ikusmirak
berdiñak direnik gai ontan, baiñan bai alkarren antzekoak.
Boskarren neurtitzean ARATSEN (arratsean) ageri zaigu eta itz au ez
dute -R- batekin ematen iztegiek. Mirande'k dio: «ARATSEN, erratum bat da
noski, Zuberoan «arratsen» baitiogu. Bainan B. Nafarroan «arats» forma ere ba
da eta oartu naiz batzuetan (gutxitan) manex-formak arkitzen direla Etxahunen
euskaran».
Boskarren neurtitzeko KABAL-IK onela itzultzen du Lhande'k: «toute
sorte de bétail domestique» (toda clase de ganado doméstico). Larrasketa'k
KABALE aldakizunari itzulpen berdiña ematen dio eta gaiñeratzen du: «les
animaux domestiques sont: ahate, canard; antzara, oie; ardi, arres, brebies;
asto, âne; behi, vache; bohor (behor), jument; ergi, jeune boeuf non châtré
(novillo, buey joven sin castrar); aritxe (aratxe, aretxe), veau d'un an
(ternero de un año); gathü, chat; hor (zakur), chien; idi, boeuf; ollo, poule
et sa famille; xahal (txal, txekor), jeune veau ou genisse (ternero o ternera
joven); xamalko (moxal), poulain; zamari (zaldi), cheval; zezen, taureau».
Boskarren neurtitzaren zentzua, osorik artuta, bitxi xamarra egiten da:
«Ezarten betzeitzen bildürik aratsen kabalik etxen», itzez-itz onela emango
genduke gipuzkeraz: «Jartzen baitzizkien bildurik arratsean abereak etxean».
Arritzen ninduen benetan nola ar zezakean Udoi'ek beregain etsaitzakoak
serbitzeko lantegi au. Ontaz dio Mirande jaunak: «Udoiek ez zituen bearbada
atenderen (arrendatarios) abereak etxera eramiten, bainan atendak zerratuz,
piska baten buruan belar guzia alatu ondoren abereok ez baitzuten beste
atendetara (Udoienetara) joateko posibilitaterik, berak beren etxeetara ba
zioazan... eta orrela jabeek ez zuten biltzeko lanik izaten... bainan abereak
gaizki alatuak izanik eta, ez zioten Udoieri eskerrik». Beste interpretaziño
bat ere eman ditekeala uste dut: alegia, Udoi'ek etzituen atenderen etxetaraiño
eramaten auen abereak, baiñan, uxatzen zituen etxeruntz eta ene ustez, abereak
etxe bidean jarri ezkero, bertaraiño joan oi dira senez.
IV
Lenen neurtitzeko FLORISAN, frantzesezko «florissant» da, gazteleraz
«floreciente».
Boskarren neurtitzeko DITIZÜ, «dütü»ti dagokion tankera alokutivoa.
Azken onen senidea gipuzkeraz «ditu» da.
AKITAN itz bitxiari ezin igarri nion zer izan zitekean, iztegiek
ezpaitute aipatzen. Mirande-Aiphasorho jaunak dio: «AKITAN itza oso arrigarri
da (eta alaber «florisan»= florissant); biarnes uts izan bear da. Ene ustez
frantses aditz «Acquitter» en (1) ahide da; ots, aditz ortatik (edo biarnes
aditz korrespondentetik) eratorritako adjektivu bat (frantsesez «acquittant»
litzake, bainan ez da adjektivu bezala erabiltzen), errez «akitatzen» duena
esan nai baituke, au da (juje baten gatik, garratzegi ez dena), edo bestela
zentzu au dauka —egiantz geiago du—: frantsesez esaten baita «s'acquitter de
son devoir, de sa charge» = «bere eginbidea, bere kargua betetzea»; «akitan»
dateke bere eginbidea ongi bete oi duena... gauza bakana jujeen artean
(Etxahunen araura)».
Azken neurtitzeko ERREGELIA, «règle» (regla, norma) itzultzen du
Lhande'k. Itzulpenik urbillena «jokalege»edo «jokabide» genduke gipuzkeraz.
Naiago izan dut ordea neregixa itzuli.
(1) Acquitter: pagar, saldar, satisfacer (cuenta). S'acquitter de ses devoirs =
cumplir con sus obligaciones. Acquitter un accusé = absolver un reo. Acquitter
une dette = pagar una deuda (Rafael Reyes'en iztegitik).
V
Lenengo neurtitzeko ZÜTÜT = zaitut.
Irugarren neurtitzeko DEREIZÜ, gipuzkeraz «dizu», Campion'ek dakarren
forma: deizü.
Boskarren neurtitz luzea laburtu bearrean arkitu gera, oi bezala zazpi
eta sei silabako hemistikioz bertsoa osatzeko.
VI
Laugarren neurtitzean: BELÜKE = beit lüke = bait luke (bailuke).
Boskarren neurtitzeko BEITAKI SEGIDA, gipuzkeraz «bai-baitaki segida»
esango genduke eta Naparro-Laphurditan «baitaki segida». Boskarren neurtitza
onela erraten du Jon Mirande'k bertsolariaren esangura osaturik: «Bena hura
(Vivie) sobera abilla (ambizionerik eukitzeko), beitaki segida (ambizione
norbaitek daukanean, goragotik eroritzen dela, alegia)».
VII
Bigarren neurtitzeko «egin lirozü, «egin lezake» edo «egingo luke»
itzuliko genduke gipuzkerara, gogoan edukirik zuberotar adizkera alokutivoa
dela. Baiñan, bertso au itzez-itz itzultzekotan ez lizkigukete balioko eman
ditugun adizkerak, «dezaioke»edo «lioke» erabilli bearko genituzke, esaldia
dativoan baitago.
Bigarren neurtitzean HANITXI ERRI, aunitzi irri edo askori parre. Nik
«edonori parre»itzuli dut.
ILUSIGARRI (irugarren neurtitzean), Lhande'k «illusoire» (ilusorio)
itzultzen du. Zalantza egiten nuen ordea, bertso ontan zentzu au ote duenentz
eta Mirande'ri bere iritzia eskatu nion. «ILÜSIGARRI ez da emen illusoire
—erantzun zidan—, bainan «zoragarri, lilluragarri», au da, «plazent,
erakargarri». Ez uste izan Etxahunek esan nai duela Vivie bere figuraz
arrotuta, ilusimenduz beterik dagoela. Aitzitik: Vivie jaunari komplimenduka
ari zaio, ironeiarik batere gabe, ezen Vivie «atenderen» alde da Etxahun bera
bezala; aldiz Bazterrexa (1) ri, Udoien zaintzalleari, iseka egiten dio... ez
baitio Etxahunek auzi orretan Udoieri arrazoi ematen». Ala ere, esango nuke ba-
dela ironeia mehe bat boskarren ahapaldian beñepein, azkeneko bi neurtitzetan:
Aberats zirade, banitate gabe, jenteki afable / ordenariz jente handik holako
ziradie. Ezpaitut uste, iñundik ere, aundikiez iritzi onik zuenik gure
Etxahun'ek.
Laugarren neurtitzeko DOMENANTA «le talent de parole» itzultzen du
Larrasketa'k oarrean, itz ederraren doaia duena, alegia.
(1) Lhande-Larrasketa'k Bazterrechea idazten dute (deitura onen frantzes
formari-a bat erantxi baitzion Etxahun'ek), gure egunetan Bidaso'z goitiko
beste euskaldun batek Ayalde -e otsik gabea zelakoan- Ayalda egin duen bezala.
VIII
Bigarren neurtitzean «defensür oberik», defensore oberik litzake itzaz-
itz, baiñan, silaba batek gaiñezka egiten zidan eta onetxekatik «letradu
oberik» itzuli dut, ideia osoa «abogado defensor» baita.
Irugarren neurtitzeko ZUREKILA = zurekin. Neurtitz beronetan ageri
zaigun TRITIK itzaz galdegiten nion Mirande iaunari: Larrasketa'k «les titres»
itzultzen du. Bainan, zalantzan gelditzen naiz «título» edo «ley» bezala itzuli
bear den. Eta titulu izatekotan, nor dira Barkoize'ko tituluak? Aristokratak?
Aundikiak? Erri-kargudunak? Edo denak nahaste? Ona Zuberotar Maixuaren
erantzuna: «TRITIK frantzes «titre», espainolez, «título». Bainan itz oriek ez
du emen jende-mota bat adi erazten (aundikiak, aristokratak edo, oriek
frantzesez «gens titrés» deitzen badira ere), ez eta «lege». Etxahunen
euskaran, geienetan «titre» oriek dokumendu, agiri ofizialak dira; emen,
Barkoxeko erriak atenden gainean dituen zuzenak (eskubideak) sendotzen dituzten
agiriak».
Laugarren neurtitzeko KOMÜNAREN ALTIK esaldiaz egindako kontsultari
onela erantzun zidan: «Komünaren altik» ez dira, ez, erriaren lur komunalaren
partea. «Komüna», substantivu bezala, Erria bera da; beraz, «komünaren altik»=
erriaren aldea (normalago litzake «komünaren altia» esatea, singularrean;
Etxahunek plurala darabil rima gatik, noski)».
Boskarren neurtitza itzez itz itzulirik onela emango genduke
Gipuzkeraz: Zure izpirituak ba'dira sendaturik bere penetatik (Zure ispiritik
ba'dira sendorik bere phenetarik), baiñan, Vivie'ri izpiritu bat baiño geiago
aplikatzeak txunditzen ninduen. Ontaz dio Mirande'k: «Zure Ispiritik»,
pluralean ulergaitz zaizula diozu; bainan frantzesez esaten da korrientean: «il
a retrouvé ses esprits» = «bere baitaratu da»; les esprits dira «les facultés
intellectuelles».
Azken neurtitzeko AXURKIKA zer da? Ezagun du «axuri»tik artua dena,
baiñan ez Lhande'k eta Larrasketa'k ez dakarte beren iztegietan derivaziño au.
Azken onek, bertso oarretan «axurkika» edo «auxurika» agneau (cordero)
itzultzen du soilki. Ontaz dio Jon Mirande'k: «Iduri zait «axurika» egokiago
dela, Larrasketa'k oarrean ematen duen araura; «axurki» da axuri-aragia;
«axurika», enetzat, axuri oso bat ematea adi erazten du; «axurkika», aldiz,
axuri-aragi-zati bat.
Neurtitz berberan EZTIKEZÜ (ez dikezü) aditz-jokoa futuroa eta
alokutivoa da bidebatez: Gipuzkeraz «ez du izango» itzuli bearko genduke. Onela
irabiatzen da: dikezüt, DIKEZÜ, dikezügü, dikezie. (Campion'en arabera).
Azken neurtitzaren zentzua ongi ulertzeko (Udoi'ek eztikezü zure
axurkikarik) bearrekoa dugu «zure» ordez «zuretzat» irakurtzea, au baita kasu
onetan daukan zentzua.
Azkeneko lau neurtitzak onela itzultzen ditu Zuberotar olerkariak:
«C'est vous qui conservez les droits de Barcus, c'est à vous que sont confies
les intérêts de la commune; si vous avez pu remettre vos idées en place (Udoiek
eta onen defentsurrak sortutako naspillen ondoren, auziaren kursuan), Udoy
n'aura pas lieu de vous faire cadeau d'un agneau (ezen zure erabakia aren
kontra eta erriaren alde emango baituzu, egiak eta zuzentasunak eskatzen duten
bezala). (Es Vd. quien mantiene los derechos de Barkoiz, a Vd. han sido
confiados los intereses del municipio; caso de que Vd. haya podido ordenar sus
ideas, Udoi no se verá obligado a regalaros un cordero).
IX
Etxahun'ek eta Bidaso'z andiko euskaldunak oro Bazterretxe deituraren
frantzes formari -a bat eraxten diote eta orrela Larrasketa'k Bazterrechea
(Bazterrexa) ematen digu iskribaturik. Ene euskal-sentimentuak, ordea, ezin
onar dezake orrelako deformazio mingarririk eta jatorrizko euskal-tankeran
ematen dut deitura eder au.
Bigarren neurtitza onela itzuliko genduke itzezitz: Arrazoi gaiztua ere
zuk ondu gai duzu. Esakera polit au («ondu gai duzu», alegia) euskera komuna
dugu, baiñan eztakit gaurko giputz euskaldun geienak jasoko luketenik eta
argitasunaren amodioz —naizta penetan-, baztertzea erabaki dut.
«Partidak ba'zaitzü jarri nahi khexü»= etsaiak asarrekor jartzen
ba'zaizkizu.
Azken neurtitzeko GOITZEN (goitü), onela itzultzen du Lhande'k: vaincre
(vencer), l'emporter sur (superar a; llevar ventaja a). Gipuzkeraz ere ulertzen
da zentzu au, baiñan nik naiago izan dut «ezi» aditza erabilli.
X
Lenengo neurtitzean «egin TIT» (ditit) forma alokutivoa ageri zaigu.
«TIZÜT» (ditizüt) ere zentzu berberarekin erabiltzen da. Ba-dirudi lenengo
forma bigarrenetik sortua dela -zü- alokutivoaren ezaungarria galduz. Ikusi
ontaz esandakoak Musde Tiraz'en.
Bigarren neurtitzeko ENILAKOZ (ez-ni(a)lakoz), gure «ez nuelako» da.
Bigarren neurtitzeko «süjetek» —idazten nion Mirande adiskideari— ba-
dirudi «pertsunak» dela; orobat boskarren neurtitzekoak. «Ongi ikusi duzu
«süjetak» emen pertsunak direla, ots, auzitegian zeuden lege-gizonak: jujea eta
abokatua».
Neurtitz berberan ZIEN = zuten. Onela irabiatzen da Campion'en tabulen
arabera: nian, zünian, zian, günian, zünian, ZIEN.
Irugarren neurtitzean, BA-DIE = BA-DUTE. Irabiaketa onela da: dut,
duzu, dü, dügü, düzie, DIE. Ba-dirudi —idazten nion ene adiskide
Zuberotarrari—, «ba-die = ba-dute» afirmativo dela eta ez «ba'die = ba'dute»
baldintzazkoa (condicional). Erantzuna: «BA DIE ez da baldintzakoa, baiezkoa
baizik; zuberoeraz, geienetan, bi formok ez nahasteko BA izkia ez dugunean
aditz-izen batekin erabiltzen (orduan ez baita konfusiorik «ikhusten düt»eta
«ikhusten ba düt» biga dira), baldintzako BA ez dugu soilki usatzen, BALINekin
baizik: «BA DIE BONÜR = «tiene suerte», bainan, «BALIN BA DIE BONÜR =- «si
tiene suerte».
Laugarren neurtitzean ARRANDA = errenta.
Boskarren neurtitza laburturik eman dut zazpi ta seiko neurrian
sartzearren. Itzez-itz onela itzuliko genduke: «Ni utsik sakela, irrikitzen
luis (txanpona) bat (edukitzea) jaun aiei entzuten». Gurean «na(h)i(a)gorik»
—idazten nion ene adiskide onari— queriendo más, prefiriendo da, baiñan emen,
ba-dirudi, «nahirik», nahiez», esan nai duela, ots, diru zerbait naiez. Ba-da
ere «na(h)igo» itza Azkue'k «anhelo» itzultzen duena eta Lhande'k «volonté»,
bainan ala izanik, eztut uste onart dezakeanik -rik atzizkia. «NAHIGORIK
—erantzun zidan—, gurean ere «queriendo más, prefiriendo» da = nahi-ago-rik, au
da «nahi»adjektivua komparativuan eta adverbialki erabillirik. Azkuek eta
Lhandek emandako «nahigo»= anhelo, volonté» ez dut sekula entzun; dena den,
bizi ba litz itz eratorri ori, «nahigoa» litzake, itz-erroko -abatekin (cf.
aphezgoa, guk aphezgoa oguzten duguna determinaturik ez denean, eta aphezgua
determinaturik denean). Neurtiz ontan, ordea, baldin «nahigorik» formaren
aldetik komparativua ba da, ez da ala zentzuaren aldetik; esan nai du soilki
«j'aurais bien aimé» (nik nai izango nuke gogoz edo benetan)».
Neurtitz berberako BEHA itzarekin ba-nuen zalantza pittin bat,
Lhande'ren iztegiaren arabera bi zentzu nagusi eta zenbait idurikor baititu.
Nagusiak «regarder» (mirar) eta «écouter» (escuchar) dira. Bigarren maillekoak:
considérer, réfléchir, concerner / attendre (esperar). Erabaki bat artzen
ausartu eziñik, argitasuna eskatu nion Mirande jaunari. Ona bere erantzuna:
«Lapurtar-benafarrez bi zentzu ditu itz orrek: 1º. «behatzen diot» =
«begiratzen diot, so egiten diot»; 2.° «behatzen natzaio»= «entzuten ari
natzaio»; Zuberoan azkerengo zentzua baizik ez du; «beha» adjektivu verbal bat
da, behatü-tik eratorria eta bi formak erabiltzen ditugu: «behatzen nitzaio»
edo «beha nitzaio»(bien artean ba da berezkuntza tttiki bat, bainan ez munta
aundikoa; «beha» usatzeak adierazten du behatzeak irauten duela, dembora apur
bat bederen). Beraz, dudako neurtitza onela itzul dezaket: «Moi, j'étais là,
les poches vides, bien désireus d'avoir un «louis», en train d'écouter ces
messieurs» (Ni an nengoen sakelak utsik, «luis» baten jabe nola egingo, jaun
aiei entzuten).
Azken neurtitzeko NEIKIE aditz-jokoa irregularra da dudarik gabe
—idazten nion Mirande adiskideari—. Ene ustez gipuzkerazko «nizaieke»ri
dagokio, bainan, aditz-joko oni zuberoeraz dagokion forma, Campion'en
tabuletan, «nizakie» da. Ba-dirudi, «neikie»au eta «Bi berset horiez»
delakoaren boskarren ahapaldian ageri den «leikienik» (Laphurtar klasikora
zerorrek itzulirik «liezaguketenik») enbor batekoak direla. Beraz, emen ere
zure laguntasunaren bearrean natzaizu.
«NEIKIE, zuen «nizaieke»da, dudarik gabe zentzuaren aldetik; lapurtar
klasikoan «niezaieke». Formaren aldetik, Campion'ek emandako «nizakie» askoz
zuzenago da noski; Zuberoako parte zenbaitetan usatzen dukete oraino; bainan
ene euskalkian, kondizionalean, -eza- formak oso gutxi erabiltzen dira, eta are
gutiago dativuan; positivuan «egin nezake» baino, «egin niro(ke)» esango
genduke. Bainan -iro- formak nekez onartzen dituzte dativuaren atzizkiak; eta
orrengatik, noski, asi gera «neikie» bezalako formak usatzen, naiz gramatikaren
aldetik ez diren zuzen; -erei- (lap. kl. -erau-) aditz-errotikoak baitira,
subjunktivuan edo subjunktivu-antzeko garaietan erabiltzen ez dena».
Khantoren khantatzeko
Bertsoak kantatzeko
I
Khantoren khantatzeko ba-da süjet berri,
Urdiñarbe'n diela hüllan ükhen xagri:
Prima batek erosi funts bat berririk;
Krearzier zaharrek abantzü ideki.
Bertsoak kantatzeko begiz jo dut gaia,
Urdiñarbe naigabez jantzi dela ia:
Andregaiak erosi landa bat berria,
Diru-artzaille zarrek arrapatu naia.
II
Omize-Gañe'tik Urdiñarbe'ra
Jaun gazte bat juan da espusatzera;
Xalanda zahar bat oposatzera:
Berak eraman dizü sakolan papera.
Galaia eskontzera Omize-Gañe'tik
Urdiñarbe'ra joan da goizean goizetik;
Maitari zarra, larri, kontra egin nairik,
Abitu da papera sakolan sarturik.
III
Espos horrek letera jaun erretorari
—Musde Behiagoiti'k hau deizü igorri.
—Haren arrapostia huntan da ageri,
Zure espusatzia etzeitala sori.
Galai orrek eskatzen karta apaizari;
—Musde Behiagoiti'k au dizu bidali:
—Aren erantzupena dago oso garbi,
Etzaitela zurekin ezkontzen zillegi.
IV
Espos horrek behala, süjet zian bezala,
Jaun Erretorak ziala traditü gisala.
Jakin ba'lü zer eman zeon sakolala,
Urthükiren ziala ühaitzian behera.
Galaia mintzatu zan mutibu onekin,
Erretoreak ziola traizio egin;
Zer sartu zion patrikan garaiz ba'lu jakin,
Botako omen zuen irriora arin.
V
Espos hori behala zaldiz hiriz hiri
Arranjü egitera andre zaharrareki;
Diharü franko ba-zizün sakolan iruski,
Prima kuntentatü; bena dihariak ützi.
Galai ori orduan erriz-erri zaldiz,
Oaide zarrarekin konpondu al-ba'litz!
Zaldun iauna zelako aberatsa guziz,
Maitea gozatu du diru franko utziz.
VI
Prima horrek ba-zizün ordian bihotz min,
Haren marraketarik aisa dügü jakin.
Bi-hogei ezteliar jarririk mahañin,
Eta harek arratsen senharrik ez ohin.
Maitari orrek ba-zun biotz-min orduan,
Bere antsietatik diogu antzeman.
Berrogei ezteiliar maikide ba-ziran,
Eta arek arratsean senarrik ez oian.
VII
Basila Olivero, entzün dit batzare
Zük ba-düzüla bost-pa-sei amore.
Ni edireiten nüzü batere bat gabe
Bat eman izadazüt khantoren jornale.
Basilio Olivero, edonork ba-daki
Nolanai dituzula bospasei maitari;
Ni berriz arkitzen naiz orren gose-egarri,
Bakar bat emaidazu kantu ordaingarri.
Bigarren aldakizuna, ene ustez exkaxagoa:
Basilio Olivero, nik ba-dut entzute
Nolanai dituzula bospasei amore;
Ni berriz arkitzen naiz ezertxore gabe,
Bakar bat emaidazu kantu-lanen truke.
I
«Khantoren khantatzeko», gipuzkeraz «kantuak kantatzeko» litzake itzez-
itz, baiñan Etxahun'en esangurari jarraiki «bertsoak kantatzeko» obeto dago.
Lenengo neurtitzeko «süjet», bertsogaia, kantagaia da emen.
Bigarren neurtitza (Urdiñarbe'n diela hüllan ükhen xagri) onela
itzuliko genduke itzez-itz gipuzkerara: « Urdiñarbe'n dutela urbil izan pena
(naigabea)». Gurean ezta oitzen, ordea, izkera-modu au. Lhande'k, ez
«hüllan»ekin, baiñan bai bere senide «hurran»ekin ematen digu tankerako esaldi
polit bat Axular'engandik arturik eta frantzesera onela itzultzen du: «presque,
sur le point de, au moment de». Hemengo aldia egin hurran dut (Axular), je suis
sur le point d'avoir fait mon tour ici. Emengo aldia ia egiñik dut edo emengo
aldia egitear dut, emango genduke gipuzkeraz. Jon Mirande jaunak onela dio: «
Hüllan ükhen xagri. Ene euskalkian naturala da izkera ori, eta oso polita
gainera nere aburuz. Emen, «sur te point d'avoir du chagrin». Askotan,
ondikotz, «hüllan»-en ordez, «abantzü» erdal itza usatzen dugu (Etxahunek berak
dagien bezala ahapaldiko azken neurtitzekan)».
Irugarren neurtitzeko «Prima» andregaia itzuli dugu. Itz au beti
oztopogarri zaigu itzulpenean. Izan ere, Bidaso'z goiko euskaldunek bi
silabetan esaten dutena, guk bi itz luzetan aditzera eman bear baitugu, ots,
«emakumezko oiñordea» edo «emakumezko maiorazkua». Bestalde, «prima» ez daiteke
dagoenez utzi, emengo euskaldunek «lengusiña» obeto ulertuko bailukete.
Bi azken neurtitzok, geroago esplikatuko digunez Jon Mirande jaunak,
antz-irudiz edo metaforan emanak daude. Aurrez, ordea, azter dezagun itz
bakoitzaren arrazoia. «Funts bat berririk» esakerari buruz onela idazten nion
Mirande adiskide onari: «Ene ustez, emen «berririk», arestian, aspaldi gabe,
da. Guk, berririkberri dagoena adierazteko erabiltzen dugu soilki. FUNTS,
«fonds de terre»(fundo, heredad o finca rústica) itzultzen du Lhande'k.
Badirudi emen, soro, landa, alor, barruti (terreno acotado) edo orrelako
zerbait, izanen dela. Baiñan, gerta diteke ere landetxe edo «finca rústica»
(proprieté), «granja» (ferme) izatea».
M. Aiphasorhoko jaun adiskideak onela erantzun zidan: «FUNTS BAT
BERRIRIK. «Berririk» ez du gurean «arestian, aspaldi ez dala» esan nai; «funts
bat berririk» esan nai du, besterik gabe, «funts berri bat», «berri» adjektivua
epitheto bezala erabilia izateko ordez atributo bezala ipiñirik, «izan» aditza
sous-entendu: «funts bat, berririk (zena)». Konstrukzino ori rimaren gatik
usatzen du Etxahunek. «Funts», aldiz, «etxalde» bat da; baita «jabetasuna,
ukangoa». Emen, esan gabe doa Etxahun irudika mintzo zaigula: primak erosi duen
funts berria, bildu duen senarra da. Kreanzier zaharrak, aldiz, senar orren
aintzineko amore edo maitaria da, ondoreak agertuko dizun bezala».
Azken neurtitzeko KREANZIER, frantzeseko «créancier» = acreedor.
ABATZÜ, «presque» (casi) eta IDEKI (idoki) = kendu. Irakurleak igarriko zion
azken neurtitzean zaulitasun apurtxo batez baliatu naizela, itzez-itz
bailitzake «diru-artzaille zarrek kendurik ia».
II
Omize-Gañe edo Onize-Gañekua, ofizialki Abense-de-Haut, Atharratze'tik
urbil-urbilleko irixka. Ez bedi nahas Maule'tik iparraldera dagoen Omizepe edo
Onizepe'rekin (Abense-de-Bas). Urdiñarbe edo Ordiñarbe (aldera bitez forma auek
Bizkai'ko Urduña-Orduña'rekin), Maule'tik Larzabale'rako bidean dagoen irixka,
(ofizialki Ordiarp).
Irugarren neurtitzeko XALANDA itzaz idazten nion Mirande adiskideari:
Itz au eztakarte iztegiek. XALANT'ekin zer ikusirik ote du? Au, «galant» (galán
gazt., galai eusk.) itzultzen du Lhande'k Etxahun'engandik artuta. «Client» ere
bai, bainan emen eztu orrelako tajurik. Ona Zuberotar Maixuaren iritzia:
«XALANDA itza ez nuen ezagutzen; ene euskalkian ez da usatzen bainan segur naiz
«xalant» itzaren femeninoa dela: xalant = gizon maitaria; xalanda = emakume
maitaria; forma oriek biarnes dira».
«Oposatü» (testuan «oposatzera»), frantzesezko «opposer» (oponer) da
zalantzarik gabe. «Xalanda zahar bat oposatzera» neurtitzean aditza
ulergarritzat ematen da, alegia «sobreentendido» dago eta aurreko neurtitzeko
«juan» berbera delakoan nengoen. Ots, jaun gazte bat JUAN DA espusatzera eta
xalanda zahar bat (JUAN DA) oposatzera, ari kontra edo oposizio egitera, iñolaz
ere, edo beste itzez, eragozpenak jartzera. Baiñan, uste onek sendotza bear eta
ona Mirande jaunak bialdutakoa: «Chalanda zahar bat oposatzera»: pentsatzen
duzun araura, neurtitz onetan «joan» sobreentendido dago; aurreko neurtitzean
aditz ori ipiñia zegoen, eta orregatik Etxahunek ez zuen berriro esan bearrik;
bestela ere, aditz-gabeko esakuneak euskara mintzatuan oso oituak dira».
«Eraman dizü» = eraman du, alokutivo eran.
SAKOLA = sakela, (poche, bolsillo).
III
LETERA (edo «letra»), lettre, missive (carta, misiva), Lhande'ren
arabera.
Bigarren neurtitzeko DEIZÜ aditz-jokoa gipuzkerazko DIZU da zalantzarik
gabe. Campion'ek onela konjugatzen du: deizüt, DEIZÜ, deizügü, deizie. Onekin
esan nai dut aditz joko au eztela «dü» (du)'ren alokutivo forma, onen
konjugaziñoa beste era onetan baita Campion'en arabera: dizüt, DIZÜ, dizügü,
dizie. Beraz, neurtitz onetan galaia rnintzatzen zaio bere andregaiari esanaz:
«Musde Behiagoiti'k au dizu bidali», alegia, galaiak karta eskatu zion Musde
Behiagoiti'ri eta onek bere andregaiari eskuratzeko eman zion. Urrengo
ahapaldian argi ta garbi ikusten da aipatutako erretoreak mutillaren bitartez
bidali ziola karta andregaiari.
Azken neurtitzeko « etzeitala sori» gure etzaitela zillegi da dudarik
gabe, baiñan, Campion'en arabera «etzaitala» bear luke izan, napar idazle aundi
onek bere gramatikan, Zuberoa'ko aditz joko literariotzat ZAIT (gurean bezala)
ematen baitu eta ez «ZEIT». Zalantza auek agertu nizkion Mirande adiskideari
eta orra bere erantzupena: «Zure espusatzia ETZEITALA sori: bai, zuen «ez
zaitela»da, lap. kl. «ez zaidala». Forma jatorra ETZAITALA da, dudarik gabe,
Campionek ematen duen bezala; bainan Zuberoako leku askotan (ene euskalkian
ere) «zait»en ordez «zeit» esaten dugu (eta alaber zeik, zein, zeio, zeiku,
etc.) eta igaroaldian ere bai «zeitan», «zaitan»-en ordez (zuen «zitzaitan»),
ala non forma au «zeitan»(= zereitan) forma transitivuarekin konfundintzen
baita (zuen «zidan»)».
Ona, orain, Jon Mirande jaunak nola argitzen dituen bigarren eta
irugarren ahapaldi dudakorrak: «Xalanda ori da Urdiñarbeko primarekin ezkondu
nai den Omize-Gaiñetiar gaztearen maitale oia; joan da oposatzera, au da, nik
uste, erretorari esan dio mutil gaztea Urdiñarbeko neskarekin ezin ezkon
ditekeala, berari ezkontzea itz eman ziolako. Chalandak «berak eraman duela
sakelan papera» dio Etxahunek: nik ulertzen dudan bezala, paper ortan idatzi
ditu Omizetar mutiliarekin izan dituen relazione xehetasunak, eta paper ori
erretorari eman dio. «Espos horrek letera jaun erretorari», sobreentendido
«eskatu dio»; eskutitz ortan jaun apaizak bear zion emaztegaiarekin
(Urdiñarbetarrarekin) ezkontzeko baimena eman. Eskutitza artu-ta, mutillak
irakurri gabe (bearbada ez zekielako) bere emaztegaiari erakusten dio («Musde
Behiagoiti» apaizaren deitura da noski), eta neskak irakurtzen du bertan
apaizak, baimena emateko ordez, ezkontza ezinezko dela idatzi duela, mutillak
jadanik relazioak ba zituelako beste emakume batekin».
Mirande jaunaren argibideari ongi derizkiogu, baiñan emen, gure
adiskideak pentsatu baiño prolema korapillatsuago bat dugu aurrez-aurre. Izan
ere, apaizak debekatu ote zizaiokean Urdiñarbe'ko andereñoarekin ezkontzea
sentipenezko eta aragizko artu-emanak izan zituelako lenagoko xalandarekin? Nik
ez dut uste, naiz-ta maitaria bere egitez izorra eduki. Moralki, kristau-
erakuspenaren arabera, oaidearekin ezkondu hearra zuen, noski. Au, ezin uka,
baiñan apaizak ezin zizaiokean orretara beartu. Gizona emen libertade osoaren
jabe da bere obligazioarekin betetzeko ala ez betetzeko eta bere eginbidea bete
nai ez baldin ba'du, Eliza-Katoliku'ko apaiz batez ezin dizaioke uka edo
galerazi beste batekin ezkontzen, naiz-ta izorra utzitako emakumea indarpean
artutakoa izan. Oker ezpa'naiz, au da Erroma'ko Eliza'ren dotriña. Obea
litzake, noski, ain kalte aundia egindako emakumearekin ezkon ba'ledi, eta
apaizak, segurki, ortara bultza eta eragingo dio. Baiñan ala ta guziz ere
mutillak beste batekin ezkondu nai baldin ba'du, Elizak ezin dizaioke uka bere
Onespena eta ola jokatzen duen gizasemeak aski du Jaungoikoa'ren aurrean
egindako pekatuaren egiazko damua.
Beraz, apaizak kontseju eman ote zion soilki Omizetar galaiari,
Urdiñarbetearrarekin ez ezkontzeko, bere eginbidea izorra utzitako —edo
aragizko artu-emana edukitako— emakumearekin ezkontzea zala esanaz? Ala,
Etxahun'ek dion bezala («Zure espusatzia etzeitala sori») Urdiñarbetarrarekin
ezkontzeko baimena ukatu zion? Orrela baldin ba'da, gauza bat dago garbi,
alegia, Omizetar galaia, delako oaidearekin edo beste emakume batekin ezkondua
zegoela. Nik ala irizten nion Mirande'k bere iritzia eman baiño len eta ene
ustearen sendogarritzat neukan Etxahun'ek «Espos» deitzen diola Omizetar
galaiari eta onetxegatik lerro auek idatzi nizkien nere adiskideari: Zergatik
deitzen dio galaiari ESPOS, ezkondu gabea baldin ba'zen? Apika, Zuberoa'ko
bazter ortan «espos» itzak ezkongaiaren zentzua ote du? Eztut uste posible
denik. Omizetar jauna ez ote zegoen «xalanda zaharra»rekin ezkonduta? (Gogoan
eduki dezagun boskarren ahapaldian «andre zaharra» deitzen diola maitariari).
Jakiña, Urdizarbe'ko andregaiari (primari) etzion jakin-eraziko, kasu ontan,
ezkonduta zegoenik. Ontaz onela erantzuten dit Zuberotar adiskideak: «ESPOS
itzak frantzes korrientean (époux) ezkondua esan nai ba du ere orain, gure
euskeraz senargaia ezkon-egunean, edo ezkon-gaiaian, esan nai du, etymologiak
nai duen bezala: lat. sponsus = (ezkontzeko) itza emanik. Beraz, Etxahunek
zuzenki deitzen du «espos» omiztar mutilla, au, ezkondua ez izanik ere,
ezkontzeko baitzegoen».
IV
Lendabiziko ahapaldiko «süjet», motivo, causa, bezala erabillia dago
ene ustez, frantzesezko «sujet»en zentzu ontatik artuta.
ZIAN = zuen. ZIALA = zuela.
GISALA, Lhande'k «parait-il, dit-on», itzultzen du. Beraz, bigarren
neurtitza onela itzul diteke «Jaun erretoreak omen zion traizionatu». Jon
Mirande'k sendoesten dit zentzu au, gure «ba dirudi» edo «omen» bezalatsu dela
esanaz.
Irugarren neurtitzean ageri zaigun ZEON aditzjokoaz onela idazten nion
Paris'ko Zuberotarrari: «Ba-dirudi Gipuzkoa'ko ZION'en kidekoa dela, baiñan,
onen ordezkoa Zuberoeraz Campion'ek ZEYON ematen du eta baita intransitivoko
ZITZAION'en ordez ere. Nik uste aktivoari dagokiola ZEON'ek, ots, ZION'i,
baiñan gogoan eduki dezagun kasu ontan pasivoan ere eman ditekeala. Alegia
«Jakin izan ba'lu zer eman ZION sakelara» edo «Jakin izan ba'lu zer eman
ZITZAION sakelara». Mirande jaunak erantzun zidan: «Forma au zuen ZION da, ots,
aktivua. Adizkera onen jatorria auxe da: zereion = zeion = zeon (eta,
korrientean ene euskalkian, = zon). Dudarik gabe ez da «zitzaion».
Azken neurtitzeko «Urthükiren ziala»(= botako zuela) esakerari buruz
onela idatzi nion nere adiskideari: Ene ustez, delako papera da botako zuena,
baiñan, apaiza ere izan diteke, naiz-ta zentzu zabalean (lato-sensu), alegia,
gogoz botako zukeala aditzera emanaz bezala. Orra erantzuna: «Botako zuena
berdin papera edo apaiza izan diteke. Izkuntzaren aldetik, ezin erabaki diteke
bi posibilitateon artean. Bainan ziur izan zaite, Zuberotar mutil gazte askok
ez luketela beldurrik apaiz bat urera botatzeko, mendekatzea gatik, legeak ez
ba leza orrelako egitatea debeka... Beraz, nai dezun araura itzu dezakezu».
V
Bigarren neurtitzeko «Arranjü» = arrangement (arreglo) da, noski,
baiñan ez Lhandek eta ez Larrasketa'k ez dakarte beren iztegietan. Irugarren
neurtitzeko «ba-zizün»= ba-zuen da, alokutivo tankeran.
Azken neurtitzeko «Prima»k sekulako naspilla sortarazten digu. Orain
artean, «prima» Urdiñarbetar andregaiari deitu dio eta maitariari «xalanda».
Baiñan, orain eta seigarren neurtitzean nori deitzen dio «prima»? Beti bezala
Urdiñarbetarrari deitzekotan, bere «andre zaharra»rekin moldatu da eta
andregaiari (primari) diru-ordain bat eman dio desohoreturik utzi duelako,
baiñan «prima» orain arteko xalanda'ri esaten ba'dio, orduan, diru-ordaiña
oaideari eman dio, Urdiñarbetarrarekin ezkontzeko libre egon dadin.
VI
Dakiogun arain lendabiziko neurtitzeko «prima»ri. Omizetar galaia
Urdiñarbe'ko pimarekin ezkontzeko asmotan atera baldin ba'zen etxetik, guztiz
naturala da onek ezteiak prest edukitzea eta apaizaren debekuagatik, berrogei
ezteiliar maieratu ondoren, senarrik gabe gelditzea. Beti ere gogoan eduki bear
da eztela itzez-itz artu bear ezteiliarrak maian jarri zirenik, Etxahun'ek dion
bezala, elizkizuna debekatu ondoren ezpaitzen iñor maiera urbilduko. Izketa
onekin esan nai du soilki, emakumezkoak berrogei ezteiliarrentzat zeukala
bazkaria prest, ots, berrogeitsu zirela gomitatuak. Baiñan, interpretaziño au
lenengo ahapaldiaren kontra dijoa, emen esaten baitu Urdiñarbe'n naigabea urbil
izan zutela, baiñan ez izan zutela, eta maitari zaharra ia berearekin atera
zela, baiñan ez atera zela. Bestalde, boskarren eta seigarren ahapaldiko
«prima» xalanda zaharra izatekotan, ez da batere naturala pentsatzea Omizetar
galaiak bi ezkontza batean prestatuak edukitzea, maitariarekin eta Urdiñarbetar
andregaiarekin.
Jon Mirande'k ordea, segurantzi oso batez uste du boskarren eta
seigarren ahapaldiko «prima» oaidea, maitaria, dela eta ez Urdiñarbe'ko
andregaia. Orra gertariaren kontaketa Zuberotar olerkariaren ustez: «Seigarren
ahapaldian Etxahunek aipatzen duen prima, ene ustez, Omizetar mutillaren
lenengo andregaia da, au da, «chalanda zaharra». Ordura artean, chalanda orrek
uste izan zuen azkenean mutilla arekin ezkonduko zela; eta beraz, ezteiak
atondu zituen, eta ezteiliarrak gonbidatu. Bainan fitsatutako ezkon-egunean
bertan mutillak «arranjü» bat egin du arekin, diru emanaz, bere esperantzak,
eta mutillak nai duen ezkontzari jarritako eragozpenak, utzi ditzantzat.
Bainan, alaz eta guziz ere, damu du, dirua irabazi arren, senargai bat galdu
duelako».
Arrazoiketa onen ondoren, beste korapillo baten aipakizun egin nion,
alegia, boskarren eta seigarren ahapaldiko «prima» xalanda zaharra baldin
ba'da, zergaitik deitzen dion Etxahun'ek, batere bearrik gabe eta
nahaspilgarri, «prima». Oni erantzun zion: «Etxahunek zergaitik deitzen dion
«prima» xalanda zaharrari? Galdetzen duzu. Bainan zergatik ez ziokean deitu
bear, prima ba'zen? Ezen prima esaten da emakume baten gatik etxalde baten
jabegai denean, zernai adinetako izan dadin ez du muntarik. Eta xalanda zahar
ori bere jatorri etxearen jabegai izan zitekean, anairik ez ba zeukan,
Zuberoako Oituren araura».
Lenengo ahapaldiko «ba-zizün»= ba zuen forma alol;utivoan.
MARRAKETARIK = marraketatik. Lhande'k bost zentzu erasten dizkio
«marraka» itzari. Laugarrenari dagokio emen ezpairik gabe, «cri de douluer»,
oiñaze karraxia, ots, antsia, aiezka.
VII
Lenengo neurtitzeko «Basila» pont-izena irakurriz, uste izan nuen,
azken -a letraren pixuak eraginda —eta ezer geiagotan pentsatzen jarri gabe—,
emakume izen bat zela. Ona emen Mirande jaunaren erantzupen zorrotza eta
pipertsua gai ontaz: «Basila ezta emakume izen bat, gizon izen bat baizik:
frantzes Basile izenetik eratua da, euskara errikoi berrian gertatzen den
bezala (adibidez: Pierra, esaten degu geienetan Pette edo Pettiri-ren ordez.
Gainera Basila Olivero neska ba'litz, Etxahunek ezin eska zezaiokean «amore» (=
maitari) bat bertsoen saritzat... bestela, naitanaiezko ondorioa litzake edo
prima ori «lesbostarra» zela, edo Etxahun «paiderasta»! ... Ba-dirudi, Basila
Olivero Omizetar galaiaren izena eta deitura dela.
Lenengo ahapaldiko «entzün dit»= entzun dut (det) da, alokutivo eran.
Gai ontaz zabalki mintzatu giñan Musde Tiraz'i jarritako bigarren ahapaldian.
Irakurleak xehetasunik nai izatekotan ara jo beza. Iñoiz esana naiz, nere kaxa,
«dit» aditz-jokoa «dizüt» alokutivoaren ondakin ez ote den, tarteko -züori
galduta (di(zü)t). Mirande adiskideari bere iritzia eskatu nion ontaz eta orra
bere erantzuna: «DIZÜT eta DIT, zentzuaren araura, berdin balio dute: DÜT-en
forma alokutivoak dira, zukan. Bainan jatorriaren araura, ez dakit «dit» ote
den «dizüt», -zü- galdurik; galtze ori oso bitxia litzake Zuberotarren
phonetikan. Nik uste dut bi formak -i- aditz-errotik moldatuak izan direla,
«dit» forma utsa, eta «dizüt» forma allokativua izalki; bainan delako forma
utsa ere allokutivo-gisa erabiltzeko oitura artu dugula. Nik dakidanaz, «dit»
askoz biziago ta erabilliago da bestea baino».
Neurtitz berberako BATZARE itzaz idazten nion Zuberotar jakintsuari:
Nik darabilzkidan bi iztegiek (Lhande-Larrasquet) ez dute itz onen berri
ematen. Lhande'k «batzarre» dakar esangura auekin: 1) Assemblée. 2) Bon
accueil; baiñan, ez batak eta ez besteak eztute gure kasuan balio. Egille
berberak «batzarri» itz senidea onela itzultzen du: 1) Bon accuel. 2) Recontre.
Itz au Lhande'k Oibenarte'ri arturik dauka. Azkue'k, ostera, «batzarri»
(Zuberoa'ko Santa Garazi'n jasorik) acogida itzultzen du eta «batzari»
(Oihenarte'ri jasorik), encuentro. Guztiontaz nere adiskide onak erantzun
zidan: «BATZARE: nik «batzarri» itza baizik ez dut ezagutzen zuberoara bizian;
iztegiek emandako zentzua dauka: «abegi, errezebitze on». Beste euskalkietako
«batzarre» itz berdiña da, zentzuak diferenteak izan arren; «batu» (zub.
«bathü») aditzetik dator eta aditz orrek bi zentzuak baititu: 1º. «norbait
bathü» = «norbaitekin kausitu, norbait errekontratu», eta beraz «batzarria»
errekontratzen dugunari egiten diogun abegia izan bear da, jatorriz; 2º. batu =
elkarrekin bildu, elkartu. Bigarren zentzu au ez da ezagutzen Zuberoan; ala
ere, uste dut Etxahunek neurtitz orretan delako itzari ematen dion zentzuak
zer-ikusia duela bigarren zentzu korriente orrekin: «batzarre», emen, izan bear
da jende-batzarre batean esaten dena, eta ondorioz jende-oztearen esamesak.
Bainan ori —naiz bertsoa ulergarri biurtzen duen— ene suposizio bat baizik ez
da, sekula ez baitut itz ori zentzu orrekin erabillirik entzun. (Batzare, r
bakun batekin, erratum bat da noski; dakizun bezala, Zuberoan r bakuna ia
osorik galdua da; beste euskalkien rr bikuna,-berriz, askotan r bakun bat
bezala (edo apenas indartsuago) oguzten dugu; ortatik datoz askotan graphia-
utsak, batez ere itz gutxi ezagunetan, alakoa brita «batzarri»)».
Irugarren neurtitzeko «batere bat gabe» esaeraz idazten nion: Ene ustez
«redundancia» bat da, aski bailitzake «bat ere gabe». Gure entzukiei, oitu gabe
gaudelako noski, bitxi eta gogor egiten zaie, baiñan, jakin nai nuke Zuberoa'n
ontzat emana dagoen erriaren erabilkizunez, ala Etxahun'ek asmatua den neurria
osatzeko. Erantzuna: BATERE BAT GABE: bai, ori redundancia bat da, eta
guretzako ere bitxi egiten zaigu entzutean. Dena den «batere gabe» aski
litzake; enphatikoki, «batño ere gabe» esango genduke, korrientkiago».
Laugarren neurtitzeko IZADAZÜT ez da literatur-adizkera. Campion'ek
IZADAZÜ dakar (gipuzkeraz (i)zaidazu). Ba-dakigu, ordea, Zuberoa'ko adizkeran
dativu gaiñezkako bat ez-ezik bi ere onartzen direla batzutan. Ikusi ontaz «Bi
ama-alhaba», bigarren ahapaldiko bigarren neurtitzean ageri den «zitazüt»
aditz-jokoaren komentaria.
Azken neurtitzean «khantoren jornale» eman duguna, Larrasketa'k
«khantoren jorhale»dakar. Baiñan, itz onen aztarnarik ez nuen iztegietan
arkitu. Antzekoena «Joare» (sonnette, clarine = campanilla, cencerro) da eta
«joralde» (BN), «joralte» (Z), «coullier auquel est suspendue la sonnette des
bestiaux (collar del cual se suspende la campanilla (cencerro) de les
bestias)». Itzulpenok Lhande'renak dituzute. Baiñan bixtan da itzok ez dutela
zer ikusirik bertsoaren zentzuarekin eta uts baten ustea agertu nion Mirande
adiskideari. Onek, berealaxe baieztu zidan. «JORHALE: irar-uts bat da, nik
uste, JORNALE-entzako. «Jornale», aldiz, frantzes zaharretik edo biarnesetik
jesandako itza da: etymologiaren araura, «egun bateko lanaren saria edo pakua»
da; bainan demborarekin, «edozein lanaren saria» zentzua artu du». Gaiñeratu
dezadan «jornale» Zuberoa'n bakarrik erabiltzen den forma dela, beste
euskalkietan «jornal» esaten baita. Baita ere uste dugu neurtitz orretan
«jornalez» obeto legokela, ots, «bat eman zaidazu bertsoen jornalez», baiñan
puntuak ez dio lagatzen bertsolariari «-z»ori eraxten. Arrazoi auegatik
«jorhale»ren ordez «jornale» ipiñi dugu gure zuberotar textuan.
