Tringarrak
Ugarte'tar Martin
I
Auzo-eliz batean
(gauza bat itxusia)
animen argiz zegon
olio ontzia
gabero agortze zan
botaal guzia.
Apaiz ogipuskutzak
oro gaitzesia,
eliz-zaiarendako
errita bizia.
Gutxi-gora-berako
onek bazekian
zurrupatzaille aura
zer izan zeikean.
Ain zuzen gau berean
apaldu ostean,
sakristaua gorde zan
koru sapaldean.
Gaberdi osteratsu
kukil zegoela,
ontz mardoa zetorren
oyuz beriela,
ain nabarmen olio
egarri zuela.
Gilikaraz jarri-be
poza zeriola.
Aldare nagusian
Mikel Aingerua,
egazkoa ain zuzen
bere ingurura.
Begi biak itxiaz
antziak tirua!...
Batekin iru txori.
Zer misteriua...
Ontza elbarritua,
Santuai egoa,
t'erdibiturik utzi
iņolaz burua,
irudiak oinpeko
zeukan deabrua!...
Eliz-zaiak zirauan
koru ezkutuan,
organo jotzalleak
zekan jarlekuan.
Eta txoria oyuz
ara-onakoan,
argi-mutillak joaz
zebillen laukoan,
ta eiztari ziztorra
zerbait zalazkoan,
noiz ta nora jetxiko
itxaroz zegoan.
Nun geldituko eta...
ber-bere kaskoan!
Begibakarra baizan
lendik sakristaua,
ta atzamarrak sartuaz
betazal barrura,
geroz gelditua zan
oso itxutua.
T'errian zabaltzean
berai gertatua,
ao-batez zioten:
ĢJaunan kastiguaģ!
II
Aate bat ara-ona
eder urgaņean,
errotaren azpian
zegon osiņean.
Ezkallu izu-bera
ar-txullo illunean,
aatearen begipe
gorde eziņean.
Azalkeriz konponketan
esaneko arri gura,
aate anker gosetiak
txoil ziotzan belarrira
—Zertan ago ezkutuan
ezkallutxo izubera?...
Lotsakizun izango aiz
irten ezik ur-mamira.
Eder natxin ur gaņean
i ainbatsu murgillean.
Beste edozein edo ta geigo,
ibiltari legorrean.
Zerupean berdiņik ez,
egarazko naizenean.
Bat-bateko zirimoltz
gaindik ur-jarena,
ta ur-mallaren igas
aate nabarmena
ega-zaplaz piuka
ibaiak barrena,
legorra artu zezan
altzun azkarrena.
Orduan arraitxoak
ixil zekarrena:
—Sinistu izan banikan
ire mintzera leguna,
edo ta ire mokotzar ori
lendikan ez-ezaguna...
Nere mami txirdin auekaz
eukaken jaki biguna.
Baņan Jainkoak denontzako
zabaltzen baitik eguna.
Noizko gordeak dauzkak
panparroikeriak?
Ur-purrutxa gatikan
ortaņo larriak?...
* * *
Ainbesteņo badituk
eure alderdiak,
oro zoli dizkiat
nik ere nereak!...
III
Labesu dala edo eztala
Matxin'eneko Leontxi,
arta-opilla oretu dezan
ura berotzen darraiki.
Atso area sua zirikaz
su-makur eta burduntzi,
aldi berean pertz illintiak
asarratuak ziurki.
—Pertza baldarko ipur-beltz.
Ni gabean i, ezer ez.
Gelatzetikan zinzil or ago
mugitutzeko alperrez.
Irekatikan natxiok emen
erre ta erre oņazez.
—Ik, ni, ipurbeltzat nakak?...
Eure burua ikus zak!
Nere azalok beltzitu zetik
ik botatako keatsak.
Bada-ezpada galde akiok
ea zer dizkon gelatzak...
Andre goseak eramana du
pazientzia berekin,
ordutaerdi itxaroz eta
urak eztio irakin.
Eskuetako tresnak jaurtiaz
asarraturik suakin,
pertzeko ura irauli ditzo
bere amorrutzarrakin.
* * *
Ustez zuzenak izan
gure iritziak,
gaindik dagonak dauzka
beekoen neurriak.
IV
Biak lengusu ziran, Pepi eta Juxta.
—Ori kale-ume zan, ta au mendi-neska—
Ongiņa nun biziko, or zeukaten koxka...
Iņori neurri artzen, errezago baita.
—Orrela bizitzea
—ziotzan Juxtari—
lanean jai ta aste
gogorra den ori.
Gaztaņa, baba beltza,
taloa ugari.
Zerrientzako bazka
dezute janari.
Iņoiz jetxitaere
jai dalaz pestara,
gutxiņa irten bear
argitan etxera.
Edonork irten leiken
bidean ertzera,
zer gertatuko ere
kontuak atera.
Onek amen egiņaz, esan bakoitzean,
arrazoi emanikan itzean-itzean.
Erriko bizikera ongi baizekian,
t'itzetik eldu zizkon bera ixiltzean.
—Zuen jaki zirtzillei
zionat bildurra,
oba talo-esne ta
baba-beltz kizkurra.
Gaztaņa lodi janaz
(atzera uzkarra).
Ontan ezagutzen den
besa-zain i:darra.
Gautxorien bildurrik
eztiņat egundo
t'irtengo balitzaikan
ez niken izango.
Emango natxiokan
lau belarrondoko,
gogoan izan dezan
bestebaterako.
Lengusu gazte biak, edukiak ziran,
eztabaida zirtzilla bi ordu iritzian,
alaz erabakia artu eziņean,
lenentan geldi ziran, bakoitza berean.
V
Katu maltzur bat zelatan zegon
moker emana surtara
ate-tarranta noiz nabariko
ta suzaiaren irteera.
Apur batera ate joka zan
auzoko andre Xantora,
ta alik laisterren etxekoandrea
albistarian mokora.
Sukalde zaian orpoaz baten
katu zapaillan begia,
gela-ordera luza zitzaion
lenik ongi ikasia.
Abe-buruan sapaldetua
zegon gazta erdikia,
sagu mirriņak janaz zaroan
ia azal ez bestea.
Eta katuak bereik zitzon
ikusteakin batera:
—Atzamar auek iri boteaz
orain zetorkit galera.
Sor egin eta amaitu arte
jaten uzteaz ostera...
Sagu ta gazta biok neuretzat;
ta etxekoen eskerra.
Ler-zoriz edo sagu gosea
gazta zeatz ondarretan,
ta eiztari piņak ustekabetan
zanpatu zuen gaindikan.
Aurki zan marruz katu gaiztoa
sagutzarra agiņetan,
egin zuena adiraziaz
etxekoandrean oņetan.
* * *
...Askotan egi soilla
datzaikigu medar,
baņan gezurra jazten
asma egin bear...
VI
Adiskibide bi trikixtu ziran
eta adiņeko biak,
urte batzuek ikusi gabe
ara-ona ibilliak.
Ao-belarri erabilliaz
bata-besteen berriak,
jatetxe baten kokatu ziran
biak gosez iregiak.
Egazti, arrai, arkume erre,
bazegonez jatekoa,
kontu-kontari egingozuten
biak amaiketakoa.
Txekor-saieski lodixko bana
piper-morroz gorritua,
ta osagarri botil ardoa
otxabata erdikoa.
Aurrekaldean utziaz laister
neskameak zekarrena:
—Tira, arzak ik—. Ziotzan batek.
—Ez, ez. Edorrek aurrena.
—Baita zera-be... Euri dagokik
eu aizelako zaarrena—.
—Orrela bada...— Ta sarde zorrotza
onek larriarengana,
eta besteak ala ziotzan:
—Bapo egin dek laguna...
Nork zer esango duenakatik
bear ukan lotsamena...
—Edorrek zeiņi elduko izkon?
—Nik zein artu? Txikiņena...
—Argatik ori utzi diat-ba...
ori dek ik nai uana!
* * *
Biurkuneak artzen ditugu
iņoiz zuzen bearrean,
beste askotan nabaritzeke
labur-bidez zuzenean.
VII
Axeri zar bat zegon
bide kurutzean,
gau-oskarbi zegon
illargi betean,
kukurio egiņik
ixil gaberdian,
ollar kukurrukuak
nun jaiotzen ziran.
Ontan bare narratx bat
nundibait aurrera,
ta axeriak abian
ara zer arrera:
—Bare tzirtzil lardatsu,
(zion belarrira)
beingoan ezaiz joango
naiukan tokira...
Eta bare nagiak
patxada ederrean,
erantzuna mokoan
bere txatxarrean:
—Jokatu nai aluka
biok bakarrean,
oņez ta zilipurdiz
emen maldarrean?
Ire aurrez niņukak
narro barrenean,
ire zai kukurio
zubian gaņean.
Egun txinta utzirik
biak itzemana,
jarri zuten bideetan
jokatzeko dema.
Axeria elduzan
ollakia jana,
irabazi ustetan
izendatu zana.
Bare arrastaria
kuzkur bezin mordo,
irrikatzen zegoan
esan ordurako.
Irteera arian
jarri ziranezko,
bareak egin zizkon
isatsean kako...
Irten zanekoz baten
pozez erotuta
axeria jarri zan
laukoan korrika.
Iņoiz ariņago ta
ostean erdizka,
noizpein begiratuaz
atzera jirata,
aixa narroratu zan
oro aizetuta.
Axeriaren bizkar
ibillita gero,
barea parrez zegon
ler egiteraņo.
Isatsetik aldendu
oin-bi atzerago,
ta ala zion lagunai:
—Oraindik or ago?
Ez aldiagu egin
zubigaņeraņo?...
Naiz-ta aundixko izan
eztet ikusi nik,
txatxarraren neurrira
erortzen eztanik.
VIII
Kontxexik biali zun anaiarengana,
ogei urtetan zegon alaba zarrena.
Pesta-bazkarirako deituak zeuden-ta,
zenbatsu jan zezaken aulkoak emana.
Nexka jarri zaneko
maian exerita:
erabilli zituan
milla apainketa.
Aza-odolki, okel,
izpi-bi artuta,
txepetxak jan zezaken
ainbesteko mauka.
Albokoak ziotzen
ume-zarren gisan...
Buruan-be esteak
oiditun gaztetan!...
—Zenbait duin sabelaundi
enaiz iņoiz izan,
ta leku geiegirik
eztet erraietan.
Asea zegon antzo
bazkal-ondarretan,
—Geixeago artzan...
—Ezazutela pentsa
lotsaz naizenikan.
—Ezaiz asiko noski
nork zer esango bildur
ta aman esanetan,
goseak iregia
maitiok altxa zan.
Nexkak jokatu zuen amaren itzeko,
alaz gogorik etzun birritan joateko.
Etxera gosez joanda ezer ez jateko,
ez ogi ta ez talo iriņa iotzeko
legamia jan zuen gosea iltzeko.
* * *
galduaz ikasten da bestebaterako!...
IX
ĢErrota-zarģ'go aiton argiak
asto-bi zeukan, agian biak
bat onakatik kentzeko.
Makillak eta zorroen zamak,
urteen buru eskutik joanak.
Gutxikan ere galtzeko.
Bat itxu zeukan, sorra bestea,
itxu-itxuan biak saltzea,
burutan ori sartuta.
Peritokira abiatu zan,
bakarrarekin bada-ezpazan,
bera kataitik artuta.
Perilekuan sartzearekin,
tratuan zegon ijituakin,
dirutan edo trukean.
Galduorderik oro etzaman,
gaindik obari eman-ez-eman,
lendabiziko putzean.
Errotarian asto gaxoak,
gaitz-bi zemazkin lendik sartuak,
zar izate, ta, itxua.
Beren akatsak biak berekin,
konturagabe sartzearekin,
pozez zegon ijitua.
Asto pollita eskuz aldatu.
Gazte etzanik ezin ukatu,
ta gorputzez etzan baldarra.
Txit konpondurik azkazal ortzak,
lepa-zurdeak apain ta motzak,
ostean... Begibakarra!...
* * *
Etzion makal egin jokua,
begibakarran truka itxua
ijituari sartzeko!
Au, lendikoak zuten esaten.
Nik berriz diot: ĢEzta izaten
peri txarrik danentzakoģ.
X
Ardangela zokoan
izkur bi moxkorti
txanpon biren jabe ez
lotsa ere gutxi.
Arteraņo edanak
etzirala aski,
neiago zurrupatu
naiko zuten noski,
baņan besteren bizkar
nai zinzurra busti.
...—Sos biren jabe ez-ta
berau areago!...
Jokatuko dizkiat
nork diru geiago.
—Auzabal alen orrek
ik diruz zapaldu?
askoren jabe baaiz
dekana azaldu...
—Maigaiņera boteaz
Ģtapaģ, erriela—:
Autsi zak orain bertan,
alpertzar al ena!...
Gaur arte ezaiz izan
onenbesten jabe,
t'ez saiatzeezpaiz
aurrerantzean-be.
Gaindik begira zeuden
bi-iru auzabal,
par egiteagaitik
bildu ziran azkar.
Batek eskupetikan
oni erriela,
besteak austearren
duro biribilla,
urrengoak bi, eta,
geroxego iru,
abian bildu zuten
bientzat ain diru.
Zerbait zutenekoan
denak pilletuta,
zenbatzen jarrai zuten
biak bat-banaka.
—Errial bat jarrita
besterikan gabe,
abian egin gaituk
eun ta geigon jabe.
—Ziotzan moskor batek
beste lagunari,
eta onek galdetu
t abernariari—:
—Zerbait pitxer zetuan
orain artekoak?
—Zazpi bakarrik dituk
gaur edandakoak.
—Oto auek beņepin,
lengo zazpirenak,
pitxer batentzat bizi
gelditzen diranak.
—Lau laukoz berdintzea
ez alduk obego?
—Atera zak orduan
beste bat geiago...
Ematen uzteakin
amaitu zan pesta,
zorrak zor geldituaz
oraaintzeko ezta.
