Etxahun'en bertsoak gipuzkeraz
Aldapeko
Sarrantze'ko sentoralak
Sarrantze'ko erromesak
I
Hasten nüzü khuntatzen
Egiaz bai mintzatzen,
Nahi dinak sinhetsiren.
Bi sentoralak nündien estunatzen
Debozione txipi bat, en'ustez, beitzien:
Ezpe'nintzan trunpatzen.
Asi nadin kontatzen,
Egiazki mintzatzen,
Aintzat ar dezazuten.
Bi erromesek ninduten guztiz arritzen,
Debozio txipi bat, ene ustez, baitzuten,
Oso oker ezpa'nintzen.
II
Khanderallü egünin,
Ekhien jelkhi phuntin,
Bidin jarri ginandin.
Ondoz ondo igaran Eskiula'ko hegin,
Lehenek egürüki Ihasi'k'oihanin
Hala hitzak beiküntin.
Kandelari goizean,
Eguzki jaikitzean,
Jarri giñan bidean.
Ondoz-ondo igaro Eskiula gaiñean,
Lenengoak itxoin Ihasi parean,
Itz emandako eran.
III
Aitzina gira juiten
Dona-Mari'n egoiten,
Orazione erraiten...
Arrañ bat han ederra ezin-heltin jaten,
Indarrak hartü ondun girela juanen,
Sarrantze'n mez'entzunen.
Aurrera gera joaten,
Dona-Mari'n egoten,
Otoitzari ematen...
Ler egiñik, arrai eder bat asi jaten,
Indarrak artu onduan gerala juanen,
Meza entzungo Sarrantze'n.
IV
Egüerditan Sarrantze'n,
Hara eñherik heltzen,
Khumentiala sartzen.
Hanti bertan elkhitzen; meza erranik zen.
Bazkal-ondun güntila othoitzik erranen,
Debozionik eginen...
Amabitan Sarrantze'n.
Naiko lan zen irixten!
Elizan gera sartzen.
Baita aguro atera, meza bukatu baitzen,
Bazkalondoan, bapo, otoitzak egiten
Saiatuko al-giñen!
V
Arrañ beharri zabala,
Hunki jin hizala
Gure mahañiala!
Ikhustiak ematen deitadan plazera!
Esparantxarekila janeko haidala,
Ene lagünekila...!
Arrai belarri andi,
Ongi etorri adi
Gure maiera sarri.
Ire ikustea niretzat duk pozkarri!
Berriz noiz jango auten pentsatzen nauk ari,
Jaki aboragarri...!
I
Ipui onen muiña ulertu ahal izateko, jakin bearrekoa da «bi sentoralak»
(erromesak, alegia) emakumezkoak direla. Larrasketa'k dio: Ceci évoque le
«pélerinage» de deux jeunes filles en compagnie d'un jeune homme». Gure
euskerak utsune aundia dizu ar-emetasuna ezin bereizi ontan; satira eder au
dugu lekuko paregabe. Ene ustez, Larrasketa'k lentxeagoko uts berbera egin digu
«beitziren» aditz-jokoa ezarriz. Etxahun'ek «beitzien» (ots, «baitzuten»)
kantatu bide zuen, intransitivoan ere ezpaidute, «r» ori oguzten Zuberoatarrek.
Paperera lenengoz aldatu zutenak erantxi zioten, noski, transitivoa
intransitivo biurtzen duen letra ori. «Bi sentoralek debozione txipi bat zuten»
eta ez «ziren». Utsegite bat delako aditz-forma ori, aldatu egin dugu
Zuberoatar euskalkiko textuan. Zillegi eta barkagarri bekigu aldakizuntxo au.
Irugarren neurtitz lerroa librexamar itzuli dugula bixtan dagoen gauza da. Ez
nuen, ordea, beste biderik ikusten.
II
«Giñan», Zuberoa denean edo geienean beintzat «ginen» esan oi da. Emen,
ordea, «ginandin» ageri zaigu. Ba-liteke Barkoxe-Eskiula inguruetako aldakuntza
bat izatea, edo nun-nai erabilli oi den aldakuntza, Gipuzkoa'n «gera» eta
«gerade» bezala adibidez.
«Ondoz-ondo», bata bestearen ondoren, alegia, igaroko ziren Eskiula'ko
irian barrena, jendearen bixtan alkarrelkin pasatzea ezpaitzen egoki, baiñan,
bein Ihasi'ko oihanera iritxi ezkero, alkartuko ziren, basoan ezpaitzen
arriskurik iñork ikusteko.
«Hala hitzak beiküntin», itzez-itz itzulirik, «Ala itzak baigenituen»
da. Ots, «beit-günti(a)n» (bait-genituen), aurrizkiaren «t» azken letra jausiaz
eta aditz-jokoaren «g» letra «k»n gogortuaz. Aditz-joko au berbera laugarren
ahapaldian ageri zaigu, «güntila», gipuzkeraz «genituela». Azken ontan itz
mugatu gabe batekin uztartzen zaigu, ots, «bazkal-ondun güntila OTHOITZIK
erranen» eta onetxegatik ba-dirudi zerkiak (akusativoak) singularrean bear
lukela, au da, «günian», gipuzkeraz «genduen». Ez ote da «otoitzik» forma
mugatugabea «otoitzak» pluralaren utsegite bat? Gaiñerakoan, aditz-jokoa legoke
gaizki gure ikusmira laburrean. «Hala hitzak beiküntin» esakera bitxia da
guretzat. Onatx, beronetaz Jon Mirande euskal-idazle jakintsuak dioguna:
«II'garren ahapaldian. «Hala hitzak beiküntin»: hori da «hala hitz (hartu)
beikünin» edo zuen euskalkian «ala itz artu baigenduen», ots, «orrela itundu
giñalako», «itunben hori egin genduelako». Zuberoatarrez itz eman («hitzaman»
diogu geuk) agindu esan nai du.»
III
Irugarren eta boskarren ahapaldiak lizun-jarioa dutela dio Larrasketa
apaiz jaunak, ... «la satire est finement obscène, strophes 3 et 5. Les deux
scènes, traitées en termes sobres, sont suffisamment voilées». Guretzat
beñepein, Bidaso'z onuzko euskaldunentzat, alegia, zearo estalita gelditzen da,
lizunkeri kutsu orri igarri ahal izateko ezpaitio zirrituri zabalik uzten.
Irudipenari lan-eragin bear zer esan gura duen asmatzeko. Zuberoatar
mentalitate-senak, ordea, bereala igartzen dio, noski, «arrañ» itzaren
zentzuari eta eztu besteren bearrik Etxahun'en asmo biurria bete-betean
jasotzeko. Argibidez, Miranda-Aiphasorho jaunaren itzak aldatuko ditugu,
baiñan, ala ere aitortu bearrean gera, zentzu orri garraizkiola, zerbait arrea
edo alkarren kontrakoa arkitzen dugula. «Arrañ bat han ederra ezin-heltin
jaten» —dio gure adiskide onak—, «ezin-heltin» Zuberoatar izkuntza bat da
«ezindurrik», «indargeturik» esan nai duena. Ibillaldiaz nekatuta baitzeuden,
bi erromesek indarrak berritu nai dituzte arrai bat janaz; baiñan beldur naiz
delako janaldi horrek, indar emateko ordez, areago auldu ditukela ezen
III'garren eta V'garren ahapaldiko arrañ horri zuk ez ba diozu maleziarik
arkitu, bejondeizula! Alabañan, delako arraia Venus'en ugiñetan igerika laket
izaten dena duzu, ots, metafora gabe mintzatzeko, gizontasunaren seinale ta
lankeia den giza-soin-atal baliotsu hura...».
IV
Lenago aipatutako aditz-jokoaz gaiñera esanbearrik gutxi daukagu.
Itzez-itz: «Ara nekaturik irixten» litzake. Gu tankera ortako Gipuzkoa'ko
esakera jator batez baliatu gera. Azkeneko neurtitz lerroa ere aldaturik eman
dugu.
V
Larrasketa'k diogunez, geroaldiaren ezaugarri -en da Barkoxe'n. Beraz,
«jango», «janen» esaten dute. Alabaiña, ahapaldi ontan Etxahun'ek Eskiula'ko
geroaldi tankera bereizia darabilgu, ots, «janeko». Ez ote era ontan gure bi
geroaldi-formak alkar josita? Jan-en-ko, ta emendik jan-e-ko? Azkeneko lerroa
aldaturik eman dugu jatortasunaren begirunez.
