Bizi nai
A. Salbatore Mitxelena
(Lenengo saria)
Irugarren aldia
Post tenebras spero lucem (Yob. 17, 12)
Ataurreko
Obeizango zan, bearbada, poemaren III zati au I ta II'kin argitara izan
ba'litz. Yendearen gogoko izango zan, eta lozorroaren ernarazgarri. Zer esanik
ez, berriz, poemaren oro-tankerak asko irabaziko zula gain-soiñeko onekin.
Artarako, banun gobernuaren edo gobernutar baten baimena. Baiña,
damurik, ez nintzan ausartu. Gaia arriskatua zalakoz, esamesak eta agian
salatak ere sortu zitezkela-ta, ez zitzaidan zuzen iduritu baimen-mesedea egin
zidanaren agintea ta uste ona kolokaraztea.
1949 ezkero («Arantzazu» argitara zan ezkero, alegia) yendearen
suminkortasuna apur bat baretzen doala ematen du, ta salatari-arriskua
zertxobait urritzen, setakeriari artu diogun nazkari eskerrak. Ala uste dugu,
edo uste nai beintzat. Arrezkero, sortu dira euskal giro nabarmeneko beste
libururik. Oientzat ortan ez da muziñik izan, zorionez. ¡Ez al da izango BIZI
NAI onentzat ere?, irrikaz galdetzen nun nik, itxaropenari leioak zabalduz.
Bestalde, berriz, zenbait adixkidek ez ninduten pakean uzten. Amar-
amabin bat kopia atereak ba omen dituzte, nere ezyakiñean. Tai gabe eskatzen
zidaten Ibar'ek bein idatzia: «nik esan bear ba'nu, e'tzenduke luzaroago
izkutuan eduki bear, poemaren saillik deigarrien dezun orixe». Berebat,
Prantzitik ibilli naizeneko udara ontan berotu didate kaskarra, lengoz gaiñera.
Orrenbeste igurtzi ta loxintxekin, azkenean, abio artu dut eta, bildur-
zalantzak astinduz, emen natorkizu plazara... ¿Zezen ala toriatzaille? Nik al
dakit, geroak esango. Nere gogorako, orratio, ez bat eta ez beste. BIZI NAIk,
gutxienik orixe gogo dizu. Zezenketa. Ta geienik orixe bildur: adarra yoko ote
dioten.
Sinistuko al didate, susmo txarrez nondik arrapatuko letozkidaken eta
beti izaten diran irakurle aiek ere. Nik ez dut eman iñortxori miñik eman nai
izan. Orregatik karlistetako gerratean tinkatu da BIZI NAI, ia geiago luza gabe
gure egunetara, gaurko sentipen larrienak antxe asabenakin kokatuz. Bitara
yarriak datozen gaurko euskal partiduen batasuna bidegurutze artantxe bakarrik
topa eta kanta bait-diteke. Arabera, egiñala guzian saiatu naiz iñor ez
minberatzera, arloa txirristagarria izanagatik.
Dasagun: egon diteke emen ikuspegi okerra. Egon diteke maitasun
geiegiaren lillura, atsekabe aundiegiaren itxumena; edo, baita, zirritu
bakarretik dakusanaren ertsikeria. Baiño ez, arren, iñorenganako iguin, iruzur
edo beste orrelako txarkeririk. Nolanaire beintzat, barkakizun ditezela,
maitasun geiegiak lekartzen ajeok.
Euskaldun ilzoriok gure gauzei ta pertsonei zor diegun onginaia ta
laguntza, ori baitipat erabilli ta auspotu bear dula derizkiot gaurko
literaturak, politika oroz gaiñetik, euskaltasunari eutsi nai ba'dio. Batasuna
billa ta ez alderdikeria; alde bat eta besteko utsegiteen barkapena erein eta
ez kontrako etsaikerien zabalkunde zalapartatsua. Bi aldetarako partiduak
daukagu ortan zer ikasi, ta zer damutu. Adibidez, zenbait abertzale ez
gaitezela billakatu aberri-ausle, arrazaren izanari alderdiaren izena obetsiz
edo lenetsiz. Ein ontan ere, egia bait-dugu arako ura: quod caesaris, caesari;
quod dei, deo. Euskalerri lenago, barruko edozein alderdi baiño.
Iltzen dagon amari laguntzeko ordua, seme aserratuak adiskidetu bear
dute ta beren arteko liskarrak aztu. Iñoren utsegiñak gogoratzekotan, norgereak
aitor. Gero, dana galdutakoan, errezena bait-litzake Pilato'rena: eskuak
garbitu ta auzoari kulpa.
Besteak beste, neri Isaias'ena eskatzen zidan barruak: gurutzera eraman
duten Baten eriotza aldarrika. Eta Yeremias'ena: intziri-mintziri illeta yo,
pesimistegi naizela dasatenei entzungor.
Pesimistegi! Ta ez dizut ukatuko arrazoi-erdi, adiskide. Neu ere
irrikitzen nago, irrikitzen, beste zerbait alaigarriago egunen batean
antolatzeko. Alare, nik zuri ta zuk neri, arrazoia erdibanatzea duguke
zuzenena.
Tori lenbizi zuretzat. Neroni ere tristura galanta ematen bait-dit,
poemak onen larri buka bearrak, noiz eta orain, Arantzazu eliza-berriz yazten
ari zaiguneko ontan. Oraintxe aurki izango dugu Arantzazun, Y.1., iñoizko
basilika ederrena, lenago erroiztutako txikiaren lekuan eta ordez. Eta praille
kantauriarrok ez dugu nekerik barkatuko, alegin guzian saiatzen ari gera, orain
arteko elizatxoaren arnasa ta euskaltasuna berri onek ere oiñordetu ta luza
dezan itxaso ta legor, izate ta erti, erliyio ta yakite.
Sorterriatzaz ere tori nai duzun aiña arrazoi, ta bat. Urtetik urtera
kaleak edertzenago, biztanleak ugaritzenago, bizikera yasotzenago, fabrika-olak
lan geiago, kirolketan nagusiago, kanpotarrengandik txalo areago....
Baiño, ez uka... erdera ere yabetzenago. Bat bezela bestea. «Amaya da
asiera», dasaigu Billoslada'k VIII garren mendetzaz; giño ontan, gaurregun
alderantzira bildurretsi bearra genduke: «asiera da amaya». Euskoterriaren
asiera, Euskalerri zarraren amaia; Arantzazun ere basilika berriaren asiera guk
ezaguturiko elizatxoaren amaia izan dan legetxe. Datorrenari, ongietorri; baiño
diyoanaren azken-agur orrek ez dit batere pozik ematen. Are poz gutxiago,
berriz, lur-ematerakoan zenbaitzuk egotsi nai dizkioten birauek eta dongetsiek:
ots, erdaldundu izan geran neurrian «zibilizatu» izan gerala, alegia, euskera
bai-litzan yakiterako oztopo.
Ondo poliki azaldu zidan bein gure Iratzeder mistikoak: «zeruan, zeruan
erdietsiren dugu elkargo ederrenean gure Eskualherri». Esan zunaren ezpaiñetan,
bai zoragarri ateraldia! Baiño arkeradunon oronaiak, baezpadan..., aita-
gure'koa amets eta gogo: «zeruan bezela lurrean ere».
Milla bider lasaigo biziko giñan. Ez giñan ain aguro gaztezartuko;
erriz-erri gabiltzala euskeraren atzerapenak aztertzean, ez genun naigabea
naigabearen gain pillatuko; baldin, biotzari beingoan tiro bat emanda,
euzkaltzaletasun ori utzi izan ba'gendu, zenbaitzuk, euskaltzale izenekoen
artean bertan ere, egin duten bezela: mingaiñez goraipa ta praktikan ostikoka
uxatu, alik eta urrutien. Zeuk topa ditzazkezu, irakurle maite, amaikatxo
guraso, oso euskaltzale arrandiz eta arpegiz aurrei irakasteko lain ardura artu
nai izan ez dutenak.
Ta gero, oietxek etorriko zaizkizu esanaz, pesimistegi zerala, beren
aspaldiko axolakabeak iltzat emana iltzen dagola izuz diozulako. Bai bizkorrak
azalzuriok. Gu gizajo gu, sentipena ezin itoz oraindik biotzarekin pentsatzen
dugun Kijote ez bestelakuok. Biotza igo zaigu nunbait burura; argatik gauzkate
erotzat.
Azalkerian, itxurakerian, itxurakeri ortan, yo bear dugu gure nai ta
ezin'aren etsairik txarrena, ta gaurko gizadiaren minbizi zabalena. Itxura
gorde ezkero, gaiñerakoak ez bide-du balio eztul bat. Ederrik ederrena dedilla
ataria, naiz sukaldean eltzeak oliorik ez. Zurigorria dezala sagarrak azala,
naiz barrutik arrak yana egon. Yakintsuarena egin, naiz ez izan, Zintzoarena
egin, españi-zale edo euskaltzale'arena egin, naiz kontrako senti. Ori da buruz
yokatzea. Ori, gaurko mandamentu bakarra. Itxura, itxura. Ez dago itxura
bezelako mutillik, ez bestalako garaipide edo «éxito»rik, ez politikan, ez
ertiketan, ez erligioan. Ta, «amen-yesus» darantzu mundu guziak bere kolkorako.
Ume gorriek, begi bat iriki orduko, ikasia dute filosofi orren protxua ta bost.
Ta zuk ezetz diozula, irakurle? Erruki dizut. Aurki ipiñiko zaituzte zu ere
«asto txuri baten gaiñean», gurekin bat geiago Santa Ageda'rako.
Nere baitako Santagedan, orratio, ez da berealakoan «amen-yesus» ori
errezatuko. Euskerak kilo gutxi irabaziko dula nago izun-arau ortako errebero-
aparrarekin, urrezko katilluan edanagatik.
Gagozkion zintasunari. Zintasuna euskaltzalean. Zintasuna ertigintzan
ere. Gatozen, bada, orain ertigintzara. Zintasunik-eza pekatu aundixkoa bait-
dugu arlo ontan ere.
Zenbait estetika-liburuk dasaigute, gaurko ertigintzaren krisi ezaguna
(musikan, margozketan, irudigintzan, elertian, zernaitan) teknika geiegiagatik
dala, teknika geiegiak gotargia presatzen eta itotzen dulako dala. (Ez teknika
ta ez eze gabeko zenbait erti-izeneko berrikeri aztu ezkero), egi derizkiot
baiña ez zuen esana. Ez dago teknika geiegirik, bere yomugatik okertzen ez
ba'da. Yomuga edo eginkizun ori betetzeko, ordea, leio-kristalaren gardena bear
du teknikak naiz estiloak: eziñikusiago ta ordun obe. Etxebarrutik kanpora
begira gaudenean, tarteko daukagun leio-kristala badanik ere konturatzen ez
ba'gera, ordun da leiarra bere eginkizunean yatorrena, oberena, miragarriena.
Orrela bear du ertigintzak. Orrela santutasunak. Orrela benetako politikak ere,
Sorterriaganako maitazarrean ziña izan nai ba'du. Ezin ikusiago ta obe.
Ez esan, bada, gure yendeak teknika zaillik ez dula nai euskal-
liburuetan. Zailla ez-ezik zaillena, teknika gorena, eskatzen digu idazlarioi:
norgere burua zearo izkutatzeraiñokoa; ezeren lausorik, trabarik eta
aldapagorarik gabe, gotargiari (ta irakurleari) bidea errezten ta argitzen
diona. Ar zagun lege: ez nekeak eman irakurleari, baizik norberetzat artu
idazle bakoitzak, ariketa geiegirik ez dun ori lortu arte, lanaren lanez eta
abildadez.
Gure artean oraindio askotxo dira, artikulu, bat, aisa ulertzen
dutenean, arintzat, illauntzat yotzen dutenak; eta ulertu ez ba'dute, edo
beintzat nekearen nekez zerbait ulertzera iritxi ba'dira, ordun ua sakon, ordun
ikaragarri, egundoko! Orrela pentsatzen dutenek, berak bai al dakite gaixuok,
noraiñoko kaltegarri zaizkigun. Bi gauza bait-dira, oso bi, illuntasuna ta
sakona. Oso bi, klarua ta ariña. Milla bider errezago bait-da illunki idaztea,
zoli ta gardenkiro baiño. Oiartzun-sagardoaren dirdai-barbarra zolia lausotzeko
aski dugu edontzi edo baso zoldatsua ez garbitzea. Edota, edontzi zikiña zikin
eskeintzea ote dugu, ba, ain zuzen, ertigintzaren meritu gorena?
Gorendu bai, ari dugunez gorendu ta yaso ta aberastu dezagula gure
idazketa gaurko ertikera berriaren moldera ta maillara. Baiña ez dezagula
galdu. Bilintx baten biotz-ixuri aratza. Otaño'ren unkigarrizko zer ura,
bertsolarien berezko etorria ta gatza, larpurtarren edersena ta eufoni dalako
ori. Arrese-Beitia'ren arnasa ta galda, ta, gaiñera, gaiaren «piper» pixka edo
deigarria. Bestela gure erria lengo maixu erdi-maillako oekin geldituko zaigu
aurrerapenik edo obemiñik gabe; edota, au makurrago, idazlarion buru-yimnasi
biurri nabarmenari igesika, erdal liburuetara yoango zaigu, badoakigunez,
ejito'tarren tipula billa... Petierunt panem et non erat qui frangeret eis.
Aitor zagun norgere errua, besteenak besteentzat utziz; eta auznar, Bidasoz
onuntzakuok beintzat, Aleixandre'ren irakatsi ua, euskaldunontzat ezin obeto
datorren akarra ta golkua: «erriarentzat idazten ez dun idazlea suizida bat
da».
Ta aski dut onezkero. Estetika-gaiok, eta estetika uts ez diranok, «Au
ta ura» liburuan sakontxoago zedarritu ta erabilliko dizkizut patxara
zabalagoz. Liburuxka onen neurri txikiari ez dagokio itzaurre luzerik eta bai,
onako agoni-deadar etengarriari zintasunezko mindura, mindura ixil eta
egikorra.
Ez nintzaizun ausartuko, irakurle anai, geure arteko akatsok aitatzera,
premizko iruditu ez ba'litzaida. Neu bait-naiz kulpadun, beste edozein ainaxe.
Ezin txuritu dut neuk nere burua, batzuentzat errikoiegi ba'naiz besteentzat
gorenegi omen nabil-eta. Bi oartxo eman nai nizkizun itzaurreon, soillik:
zergatik berandu ta zergatik ain negarti datorkizun BIZI NAI, alegia, ta luma
igesi yun zait esitik kanpo. Ta bi oartxo okin, arren bat ere bai irarri nai
nun. Irarria dut baezpadan: ots, ez dezala iñork artu edo salatu alde
okerrenetik onako euskaltasun apolitikoaren garraztasuna ta asaldu urduria.
Iñoren kontra ekin bearrean negar ixillari damaion olerkariak (eta
olerkariarekin, batez ere Erri gaixo onek) beti merezi bear digu, arrazoi ez
ba'da re, beintzat kupira.
Erri gaixoagorik!... Iparragirre batek eraman nai izan zun mundura bere
oiñazea: e'tzioten ulertu, arlotetzat yo zuten. Santa Kutz apaiza,
Zumalakarregi... saia ziran alegiña bere alde; batak atzerrira iges egin bear
izan zun ta besteak guduan yautsi. Usanditzaga, Abandotarra, Lizardi,
Loramendi... danak gazterik il. Yesukristo antzo. Lurrean etsaia gaillen; eta
goien zeru goibela ixil. Eliz-yerarkiak, aldiz, bekoskoz. Lau aldiz guduari
itsatsi; ta lauretan eskumuturrak zirgillatuago. Yabetasuna galdu ta erritasuna
zabartzen. Illobi-zuloak dagozkio, berriz, nunaitik zemargarri. Itxaropen
bakarra Andra-Marigan dakuskiot soilki. Ogei urte ontan entzuten nagokio Mendi
Santuon:
Baiña zugandik alde
biotzak ezin du;
zuregana diyoa,
zugan bizi nai du...
Bizi nai du! Gaurregun Arantzazura erdaldunik gutxi doakizu, turista
antzo ez ba'da. Ara digozen erromesak arrazaren ondakiñak dituzu: nekazari,
arrantzale, langille yende, ta olako ezandizkiak geien bat. Ta, zer nai duzu?,
oien aboan deadar orrek, BIZI NAI orrek, negargura eman izan dit neri, ta
poemagille sentiaraz niñun...
Kristoen eraille yudutarrei berai beti zillegi izan zaie illeta-eresia,
Yerusalen zanaren muralla zarrean burua etzanda. Eta Arantzazuko praille gizajo
oni, eroetsi bati, olerkari miñeritu bati, ez al zaio utziko, gure ta aurrekoen
malko-zapi izandako basilika xar erroiztu ontatik erostari, negar yotzen
euskal-agoniari buruz?
Ta bitartean, ez dut aztu nai, Goliat zankarra menderatzeko Dabid
txikiari indarra eman zionaren itxaron-itza: beati qui lugent quoniam ipsi
consolabuntur...
Gaur negar darigunok kanta dezagula biar, garaipenean, poz.
Sarrera
Norrnaik antzematen du, Arantzazuk eta Euskalerriak bost mendeotan
alkarrekin izan duten zorikidetza ta ar-emana:
Seaska berean ikusi zuten Egunsentia, alkarren eskutik eraman Eguerdiko
garaipidea, ta illunabarra yo ere aldare berean yo zuten.
Illununabar ori, III aldi ontan.
Gora bioi eta aintza
neurri berdiñean...
Emeretzi garrengo
gizaldian gera.
Karlatar gerrateak
dute emen sarrera,
amaika aintza zabalduz
ta amabi galera.
Ta Arantzazu, beste euskal
gauza askon antzera,
(¡su emanda oraingoan!)
bein-berriz lurrera...
Ta arekin batera
Euskal-Eguzkia re
yausten Sarkaldera!
Guruzpide yo genun
euskal-edestia.
Emen, gurutzetuta,
azken-oparia.
Gogaiez ta lerrenez
bai miragarria!;
argatik ondorenez
ain negargarria...
Erliyioz batera
Lege zarren alde
or ikusiko duzu
Euzkalerri trebe,
Karlos'en izenera,
beste inoiz baino re
dun guzia emanaz
bizia utsi arte.
Heroe goren antzo
bere kondairaren
illunabar gorrian
sukarrez ta lerden,
or miretsiko ere
odolgabetutzen...,
aldiz Arantzazuko
etxerretzearen
San Yoan su din orrek
diola argigiten.
Gure Euskalerri eta
gure Arantzazu:
zori berak beinbeti
ziñuzten uztartu.
Lau mendeko aundiak
batean laztandu;
ta orain etsai berak
azkenik ondatu.
Gora bioi eta aintza
neurri berdiñean,
erori bait-ziñaten
bizi ainbestean:
dinki, zintzo ta aundi,
alkartasunean,
asmorik yatorrenen
aldare berean!
1
Illunabarra
...Arantzazuk
1834 urtean gertatu zan Arantzazuk ezagundako erreketa donge ta izuena.
Torrea bakarik gelditu zan zutik. Beste gaiñerako guzia, kizkalduta, lurrera...
Eliz-komentuakin batera aspaldiko leiñargi ta ospea ere antxe eten...
Orduko ondamena, kanta-kontari, bertso-errezka auetan.
Amaika milla gizon
zitula berekin,
Rodil an irauli zan
beingoan Oñatin.
Yeneral gogorra zan
bere ustez beñipin,
oillo utsa izan-arren
neurtzeko iñorekin.
Oilloa gudan eta
agintzen kirtena,
ezin makurragoa
eman zun ordena:
«erre egin bear zala
Arantzazu dena,
ezer barkatu gabe,
alik laisterrena».
Lege zitalagorik
ta dongeagorik
ezin irten ziteken
iñoren abotik.
¡A ze kontu zorrotza
onezkero, orratik,
biur bearko zion
Yaunari argatik!
Irureun gizonezko
liberal-taldea
presta zan igotzeko
Aloña-aldea.
Ikus ezkero aien
birau ta lerdea,
zer asmo zeramaten
sobra zan galdea.
Milla zortzireun eta
ogei ta amalaua.
Ta dagonillak eme
-zortzigarren gaua.
Bela beltzai utzirik
yo dezaten kua-kua,
obe genu al ba'litz
ixildu lotsa ua.
Gaueko ordubatetan
tiro bat yaurti zan.
Arantzazu osoa
dardaraz yarri zan.
Ezaugarri zutenez,
an abitu ziran
erregarriz bustitzen
eliz yira-biran.
Praille gizaraxoak,
Rodillen aginduz,
Imayiña artuta
Oñatira iraduz,
baioneta artean
lapur batzun tayuz,
euri-yasa azpian,
izuaren izuz...
¡Andra-Mari gaixoa,
gaizkin bat bai'ziña
tronutik yaurtitako
gure Erregiña!:
nola etsiten duzu
olako destaiña,
gaillendu gabetanik
Rodillen iraiña?
Goizeko lauretako,
oro su ta gar zegon
komentu ta eliz
zalaparta biziz,
txinparta-soiñu izua
noranai zabaliz,
Aizkorri-zerra argituz
gorriaren gorriz.
Orma koru ta aldare,
urre ta argiontzi,
makulu ta apaingaillu,
liburu ta idatzi...,
suaren yan-bearrak
oro zun irentsi;
edota maldan-bera
amildu ta autsi.
Ez dana; bazan zerbait
artean txit lerden.
Torrepunta bakarrik
zutik gelditu zen,
etzatera ziyoan
Eguzki zarraren
aintzazko azken-printzak
tentetuz edaten...
Oñatiar zintzoak,
al bezin aguro
sua itzali nairik
eldu ziraneko,
dana galdua zegon,
txigortua oro,
egur ta arri lurrean
ke beltza yario.
Alako salkeria
ezin eramanik
negar egin omen zun
Zumalakarregik.
¡Ta aren begi ta biotz
ondrauetatik,
Baionatik Bilbora
negar Euskalerrik!
Praille gizaraxoak
katigu-modura
Bitoritik aruntza
Ezpañi-barrura...
Ta Andra-Mari gaixoa?
Bidaurretan ura
itzultzerikan gabe
tronu kizkaldura.
Ez Ama ta ez praille,
ez otoitz, ez kantu,
arri-pillo bat baizik
e'tzan Arantzazu.
Lau mendeko aundia
orra dana galdu.
Galdu dei ura ere:
«ermita eidazu...»
Zegamarrak bakarrik
urteroko legez
yarraiko zuten ara
igotzen erromes.
Naizeta Ama Biryiña
an bertan egon ez,
fede eman oi zioten:
eliza altxa baietz...
Baiñan, ai! galbururik
ez dizu galtzuak.
¿Ze lore eman dezake
udazken antzuak?
Gerrate ondorengo
Euskalerri iltsuak
nondik osa antziñako
eliz ospatsua?
Illunabar beltzena
Aizkorrin gainbera
yausi zan Arantzazu
dana estaltzera.
Eliz, yayera ta aintza
erabat lurrera...
¡Lurrera aundi-izanaren
oroitzapen bera!
Puxketaka, bat emen
ta gero bestea an,
yasoko zan berriro
al zan ainbestean.
Biryiña ta praille ere
itzuliko...Baiñan
¡zer zan Arantzazu ura
lenaren aldean!?
Arrezkero zatozen
erromes gaurkoa:
ez uste Arantzazu au
duzula lengoa.
Argandik sortutako
kimu apaltxoa
besterikan ez duzu
orain onakoa.
Illunak ta ezyakiñak
oro zun itzaldu:
gaubiyili, kofradi,
elezar ta kantu.
Bizkai, Napar, Lapurdik
«beren» Ama aztu...
¡Rodilek su emanda
dana, dana galdu!
... Torrepunta bakarrik
gelditu zan lerden,
ondakiñen artetik
Adio esaten,
etzatera ziyoan
Eguzki zarraren
leiñuzko azken printzak
tentetuz e-da-ten...
2
Illunabarra
...Euskalerriak ere
Pakerik txarrena obeago, gudarik onena baiño. Bai enetxoa. Egi orren
barrunbe tristea euskaldunok ondo re ondo ikusia dugu. Guretzat gudak ez du
sekula ezer onik ekarri, galera ta ondamendia baizik. Kalatarren gerrateak
gutxiago; ordutik gure illunabarra...
¡Ai gerratean sartzen dan Erria! Maldan-bera errekara amildutako
sagarño-alea bezela da: ez da geldituko itxasora-arte... eriotzera-arte.
¿Noraiño oa,
sagarñoa,
zugaitzetik yaulkita
maldan-bera iraulka?...
Xurrumuruka
baxterrik-baxter
errekaldean erreka.
Zer lan ari dun
kantari doa
gainbera xalto-xaltoka:
—«Nere uretara
yausten diranak
—lore naiz osto naiz ale—
ez ditut uzten
itxasoraiño
nerekin eraman gabe,
izanarekin
izena ere
gezaletan galdu arte...
Gogoan artu,
zatozten danak;
aurretik yakin zazute.»
¿Noraiño oa,
sagarñoa,
zugaitzetik yaulkita
maldan-bera iraulka?
(1) «Harmen artzera deitu ninduen
gazterik zorte etsayak...»
Ala bear-ta sartu ginduten
zoritxarreko guduan.
Sartu ginduten,
promes ta iruzur,
bultzaka itxumustuan.
Ez besten batek guk baiño gogo
geiagon izan ez ba'zuan.
Madarikatzen ez gera aspertzen
arrezkerozko damuan.
¡Zoritxarreko gerratea, bai!
gaitz danen iturburua,
tresna batzuen gizengarritzat
inpernuak asmatua,
Erri gaixoen ondagarrizko
Mari-Gaizto'n zartaillua:
¡gure amorru guzia iretzat!
¡beti madarikatua!
Egirik ba'da, egia auxe:
e'tzuan nai Euskalerrik
ezergatikan iñolaz ere
iñortxorekin gudarik.
¡Sartu ginduten!...
Gure gaitz danak
ordutik datoz ta andik.
«Auzoan iltzen duten txerriak
etxean koipe gutxi dik».
Siniste ez dunak entzun, bestela,
Errenderin Xenpelarri.
Berak emango, zinki ta zorrotz,
gure yokeraren berri.
Aren bertsoak or yungo dira
aboz-abo, erriz-erri.
¡Euskalerria duzu orrela
zizuna senti ta aldarri!
— Ez naiz ni gerraren zale
baizik pakearen alde.
Zeinek nai duen galde;
berari tira alde
bala bat sartu buruan.
Aspertuko da orduan.
Yakin: ez gera gerraren zale,
baizik pakearen alde!
¡Yainkoak eman digunarekin
danok dezagula Pake!
¿Zertan liskartu gerra-aitzakian
auzo larrutzen tai-gabe?
Yarkitzekotan, ez beste ezerri:
¡gerra gerra'ri guk ere!
— Iya guriak egin du.
Badegu zeiñek agindu.
Ez oraindik umildu.
Alkarrengana bildu.
¡Gerra nai duen guziya...
¡berari kendu biziya!
Atzo eskale zetorkiguna
gure etxeko atera,
orain izkilluz arronkan dator
eusko-lurraz yabetzera.
Pakea austera datorren orri
erantzun bear bezela;
bein ta betiko morrontzapean
lotuko gaitu bestela.
— Gu gera iru probintzi.
Lengo legerik ez utzi.
Oyeri firme eutsi,
naiz anka bana autsi.
¡Jayoko dira berriak!
¡Gu gera Euskal-erriak!
¡Zutik guziok!, ¡yeiki armatan
armatan datorrenari!
naizta soroak sasi biurtu
ta etxeak sutan kizkali...
¡Euskal-Pakea ta Lege-zarrak
saldu baiño len «beltzari»,
il edo bizi azkenera-arte
ekin!, eraso!, ez etsi!...
¡Amaika amaren ume
dolorez aziak
eraman bearko ditu
oraingo auziak!
!Illak illagatikan,
aurrera biziak,
al duten guziak,
eukitsu-ezeukiak,
ama etxean utziak,
gerra au irabazteko
lau probintziak!
¿Noraiño oa,
sagarñoa,
zugaitzetik yaulkita
maldan-bera iraulka?...
(2)«Urrundu nintzen, herri alderat zuliz usu begiak».
Partitu giñen erritik
adio triste erranik.
Gazte talde piyoa
—alkandorak txuri—
gerratera an diyoa
erritik itzuri...
Azkeneko muñoan
izkuta baiño len,
agur bat auzoari
geldi dira ematen.
Batek:
Ene ballara maitea,
nere poza ta aldarea.
mendi sendoen magalgoxoan
zerura-beira gordea.
Adan ta Ebe'n paradisua
ote zeikean obea?
Ezagun gabe zugan dazagut
gure Euskalerri betea,
ta zugan yotzen,
Yainko onak digun
onginaiezko parrea.
Bigarrenak:
Ene ballara maitea,
ene xokondo emea!
¡Zein ederra zan atseden-orduz
malda ortan etzatea,
ikusmiratuz egon nagian
zure zelaien berdea,
zuri esanaz, lilluraz zoro,:
«nerea zaitut, nerea»,
ta itzemanaz naikorik-gabe:
«zurea nazu, zurea»...
Irugarrenak:
¡Oi lur, oi lur, lur gurea,
Ama Lur, ain ongillea,
asaba zarren ezur ta izerdiz
mendez-mende'ko ondarea:
zugandik gatoz, zugana goaz,
amasabel, lur donea;
ta zuk, mundutik iraitzientzat
beti zabal aterpea...
Ilda re zugan bizi gaitezen
poz dut, ez bildur, iltzea.
Lenengoak:
Agur, bada, agur, malkoz,
bear bada sekulakoz.
Gogoz kontrako alabearrak
deitzen digu gudurako.
Ezin itzeman zugana berriz
ote geran biurtuko.
Utzi, zaiguzu Agur esaten
bearbada sekulako.
Bigarrenak:
Agur!... Ta aldi berean,
gudarakuok batean,
fede eman nai dizugu, fede,
Yaungoikoaren aurrean:
¡ilko gerala zu utzi baiño len
arerioen menpean!
¡Gurea izango zerala ¡o bai!
biziko geran artean!
Saillean danak:
¡Agur!... Ta aldi berean
fede guziok batean:
¡gurea izango zaitugu ¡o bai!
biziko geran artean!
...Alkandorak txuri ta
eskuan pardela,
mamu gaizto beltz batek
tirata bezela,
beinola abia ziran
ta izkuta berela,
danak damuz, ez gutxi
negar zeritela...
Errekak eta ibaiak
zuzen itxasora...
Bidexkak aien alboz
albo mendiz-bera,
gero kamio bakar
batean galtzera...
¡Gizatalde mardul oik
nora doaz, nora!?
Noraiño oa,
sagarñoa,
zugaitzetik yaulkita
maldan-bera iraulka?...
(3) «Alferretan dut geroztik deitzen iguzkiaren argia».
Illunak yan dun errixka batean, nunbaiteko etxebarrutitik emakume-
abotsa entzuten da, minduraz eta itun:
Yunak yun.
Yadanik ez aien zai egon.
Illak il...
auskalo noiz nola eta non.
Galduak galdu...
Alabearrak irentsi ditu
bazterren baten,
ez aintza, ez illeta, ez omen,...
¡gure onenak!
beti gurekin bear zutenak.
Yunak yun: illak il:
galduak galdu.
Atarramentu onik
geroz ez dugu.
Ai alarguna,
bai beltza zure etorkizuna!:
ukullua uts...
ume txikiak txit gose ta zurtz...
Goldea, berriz,
erdoiak yaten, itzai gaberik...
Illak il. Okerrena Bergarakoa.
Irabazi ustetan galdu gudua.
Ai Euskalerri,
salkeri aundienen martiri:
¿zertan ixuri
Zumalakarregin odol ori,
gaur gertatzeko
Espartero batek salduta preso...?
Illak il.
Dagoneko oro alperrik.
Yun zan Eguzkiari
ezin austerik.
Illuna dugu...
Etxe-barrura, enetxook, bildu
Itxi ateak;
sar ez ditezen sakamanteak.
... Or atarian
«beltzak» pasako lapurkerian...
4) Solferinoko itxuak
Harmen artzera deitu ninduen
gazterik zorte etsayak;
Urrundu nintzen, herri alderat
itzuliz usu begiak,
itzuliz usu begiak,
¡Zorigaitzean baitut ikusi
Solferinoko egia!
Alferretan dut geroztik deitzen
iguzkiaren argia,
iguzkiaren argia,
Nihoiz enetzat ez da jaikiren
goizeko argi ederra,
Zeru gainetik nihoiz enetzat
dizdiraturen izarra.
dizdiraturen izarra.
Bethiko gaua, ¡gau lazgarria!,
begietara zait jausi;
¡Ene Herria, ene lagunak
nihoiz ez bear ikusi...!
¡Bethiko gaua zait jausi!
Eusko negarra
«Un peuple qui s'en va»
Adio baten tristura somatzen zaio Euskalherriari, bere erritasunaren
udazkeneon. ¡Amaika gauza eder bait-badoazkio billuzten, erabat suntsitzen!
Mundu arrotzean arrotz, bere burua aldeztu eziñik, espetxe batean
bezela topatzen duzu gaixoa, katigu ta ilzori; urkamendikoaren antzo daukazu,
bizia zintzilika duela zenbaitzuen eskutik..., Jaungoikoaren borondateari
belauniko.
Atsekabearen berri
iñork ongi ote daki?
Ni emen nago, gaixo au!
probaturik ongi,
emanaz milla gorantzi
gazte-denborari...
ADIO
Euskalerriak dario.
Igesi
zenbat gauz eder doazi,
Ezaren
illobi beltzera zuzen,
egundo
geiago ez biurtzeko,
sekula
il bear ez lutekela...
¡Antziña!:
—gure iñular sorgiña,
iraun-arazi eziña...—
bazuaz
zure printzak itzalduaz...
¿Zergatik
ez edan zure argitik,
bizi gaitezen lengotik?
¿Zergatik
ez ibilli zure eskutik
bein-beti,
eten ez dedin leiñargi?...
Adio
Euskalerriak dario,
Zugana
luzatuz bere yorana.
Bai, arren,
utzi Adio esaten.
¡Adio!
¡Adio bai sekulako!
Mendien apaingarri
ok ziran zugaitzak:
lizar, pago ta intxaur,
gaztain ta aritzak.
Sartu ziran beingoan
piñu beltz arrotzak.
Arrezkero mendiak
erderaz zebiltzak.
Intxaurraren zura zan
oiak egiteko:
lizarrarena, berriz,
katedraletako.
Piñuena, ordea,
esan zertarako?
— Baitipat, ildakoen
zerraldotarako...
Aritz, lizar, pagoak:
agur sekulako!
Elezar eta ipui,
koplan naiz kanta-zar:
aiton-amonen autan
ziran zeru-izpar,
ta illoben gogoetan
ametsezko izar...
Laratzak berak ere
aiekin ze sugar!
Bestelako ederra
orduan bizitza
kantuz
ziyoanean
zerura otoitza..!
¡Bestelako gozoa
sukaldean poza
aiekin pixtutzean
otordu bakoitza!
¡Adio, kanta-zarrak
ta ipui aspaldiko:
agur sekulako!
Eliz-arlosapean
eortzitako illak;
galtzara-ertzetako
ermita ixillak;
Batzarretako lege
zabal ta gurpillak;
yolas tolesgabeak;
oitura sotillak...
Ta Gabonzar'etako
gure Olentzaro;
ta pelotari txuri
'en «Abe-Mariko»;
ta gaillur bakoitzeko
gurutze zurezko;
eta burruxa beltxak,
ta gonantx gorrixko...
¡Gure erritasunaren
ezaugarri oro:
agur sekulako!
Zuek, ai!, batezere,
mendi-gurutz deunak,
babeseko errien
zaindari onenak,
asaben sinismenak
jarri zinduztenak
eta orain bakantzen,
jausten zoaztenak!:
¡Ai Errien adua
bai zoritxarreko,
zuek gabe beiñola
ba'ditezke tinko!
Dongeki erortzen dan
gurutz bakoitzeko,
jausten bait-dira ere
birtuterik pranko!
¡Mendi-gurutzetxoak:
agur sekulako!
¡Antziña!
—gure iñular sorgiña—.
Adio
Euskalerriak dario
zugana
luzatuz bere yorana...
Adio orretxen tristura dizu
EUSKAL-DOIÑUEN barrenak.
Gorde eziñezko ituntasuna
baitare kanta alaienak.
«Babiloniko ibai-ertzetan
nola ixildu arrotz-penak?»
Iltzera doan abenda baten
zotiñak dituzu denak.
Pestaburua. Dantzan gazteak
yantzi gorri-zurietan.
Plaza betea bri-bri zoratzen
eguzki-izpi alaietan.
Danen gainetik danboliña ari
doiñurik bizkorrenetan...
Entzun zaiozu. ¿Ze esaten dizu?
¿Alaitasuna?, ¿benetan?
Aitzitik, Eusko-Negarrak negar
txistuaren ezpaiñetan:
—«Ortzetan dizut irria baiña
nigarra bi begietan».
Dantza lotuan urrengo txanda
moda berrien arira.
Neska-mutillak artan leiatsu
mozkorki jira ta bira.
Buka orduko, gero illunez
bina-binaka mendira...
Txistuak negar azken-saioan.
doazen aiei begira,
gogoa miñez luza ala luzez
lengo antziña garbira...
...Ta Anyelus'eko dardarepean
izarñoen intzirira,
oitura zarren ondrautasunak
negar arekin batera:
«Bazterretik bazterrera
au mundu alda-bearra!
Eztakienak esan lezake
ni alegera naizala.
Ortzetan dizut irria eta
bi begietan nigarra».
Adio
euskal-ertiak dario,
Lenera
luzatuz bere yaiera...
AMA ALARGUNAK alabatxoaren itxaropenarentzat ez dakus argirik lurrean, zeruan
soilki baizik:
Beste bateko iñularretan
maite nunen itxasoa,
txalupak mugan lepoa.
arraiz beteta azaldutzean
txalupak mugan lepoa.
Arrantzalea nuen senarra.
arrantzalea gajoa.
Itxas gaizto orrek irentsi didak:
gaur diat nik gorrotoa.
Alabatxoa mendi-gainetik,
aitatxo noiz itzuliko,
itxasori begira dago
egunargitu duneko.
¿Nik nola esan itoa dala,
galdu dugula betiko?
Ta alabatxoa zai ta zai dago
aitatxo noiz ikusiko.
Bedeinkatzen dut, Yaungoiko ona,
bedeinkatzen zure eskua.
Bakar-bakarrik eskatzen dizut
senarrarekin zerua,
noizbait berriro bildu gaitezen
beko famili osua...
¡Ongi zaude bai noiz ikusiko
aita-zai, alabatxoa!
GORULARIAK:
— «Gazte irule guti
da Euskalerrian.
Bat ez dugu ikusten
kiloa gerrian».
¡Antzinako amonen
biotzeko ona!
Erregiñen pareko,
aien dintasuna...
Kiloa gerrian ta
euskera aboan,
Aitor'en belauneko
seaska-ondoan,
¡aien patxara eta
ardura gozoa
billobai erakusten
zarren errezoa...
Aztuko ditun-arren
gizaldi gazteak.
enetxuok ez aztu:
¡aiek bai Andreak!
Gazte irule gutxi
gaur Euskalerrian,
euskera aboan eta
kiloa gerrian,
iruten dakitenak
bi gauzok batean:
lenarekin oraiña
goru bakarrean.
¡Antziña!,
iraunarazi eziña:
bazuaz
zure printzak itzalduaz...
BERTSOLARIAK ditugu oraindio gure erriaren maixu ta igarle. Amaika aldiz
aldarrikatu izan duten egia, onakoa. Egizu kontu, erri azitxo batean ari
dirala.
— Ona bi bertsolari
balkoitikan emen
plaza betean zaudetenoi
koplatzen.
Bildur nago alare
ote diguzuten
ari degun erdirik
batzuk konprenitzen.
Erdera gizentzen,
euskera baztertzen,
oiturak zabartzen,
sinismena aitzen,
genun dana galtzen...
¡Orra Euskalerria
zertaratu den!
Baserritarra kalera
au ta ori erostera.
— «Egunon Yaunak.
Aspaldi-partez
emen natortzu ostera».
Kalean, baiña, ezpain gorriek
lotsa mintzatzen euskera.
Ta dendariak:
— «Izketa orrekin
zoaz zere basartera».
Uxo zuria, errazu,
nondik ibilli zera zu?
Kaleetako portu-ateak
elurrak itxi dizkigu?
Beak utzita, baserritara
deitu bear izan duzu?
Gaixo ori, sartu zakigu,
pozik artuko zaitugu.
Baserririkan dan bitartean
izango duzu ostatu.
— «Yaulierra, othoi, beha:
egidazu plazera,
zu ¡othoi! yoan bear zitzaitzat
ene adiskidetara
ea zergatik ekarri nauten
illunpe triste huntara.»
«Zirgilluak anketan,
lepoa zepoan,
presondegian antxe
negarrez nengoan,
illa iduri baiñan
bizirik doi-doian...»
¡Zer egin dugu gaiztorik
orrela gu presatzeko?
¡Zer dala-ta gorroto ori
euskaltasunarentzako?
¡Gure eskolak, gure elizak
zergatik ez geuretzako?
— Yaulierra, ate oiek
zergatik ez irikiko?
(Yaulierrak):
— Irikitzerik ez dago
ez ba'da urkaberako.
Ni zertako mundura etorria nintzen?
Orai nere oinetan tonba dut ikusten...
Au da urkamendiko
aizearen otza!
Yentearen aurrean
nik daukodan lotsa!
Oitura zan urkabera igotzen zanak itz bi esatea, barkazio-eske badare. Onotx
emen Euskalerriak darizkionak, il-aurretik, dardaraz eta kupigarri:
Patu gogorrak agindu ei du
desegin nadin lurretik.
Ona ni emen, gaizkille antzo,
urkamendira igorik,
il edo bizi nere zoria
zuen eskutan zintzilik...
Batzunbatzuen irri ta algara,
geienen antziz nasirik,
entzuten nago, begira dauden
aurreko yendeengadik:
askok kupira, batzuk ixeka,
iraiña ere ez gutxik...
¿Zergatik, baiña, batzu orien
«delenda est» deadarra?
¡Orren gaiztoa izan ote da
zuen Euskalerri zarra?
¡Gaitz egin ba'dut, barka idazute
¡arren, nik zuei bezela!
¡barka idazute, ta utzi bizitzen!
¡Yainkoak nai du orrela!
... Zuk erabaki, ene Yainko ona;
ona auzpez zure epaipean.
Zuk nai duzuna gerta dedilla
nerekin gaur urkabean.
Zuk nai duzuna, nai duzulako,
nai duzun ordu ta eran...!
¡Il bear ba'dut, il nadiala
guzien barkapenean,
guzien maitasunea,
ta...zure ongi-naiean!
¡Bizi izan naizen bezela il ere,
bai... zure ongi-naiean!
Bizi nai
Erdalkeriaren laiñoak itotzen dauka Erria. Ito-bearretik igeska, urtero
eta euskal-seme geiago igotzen dira Aloñako Zaindariarengana.
biotzak ezin du;
— «Baiña Zugandik alde
Zuregana diyoa,.
Zugan bizi nai du».
Eta danak, arren baiño arren, biotz batez, gauza bera eskatzen diotela
esango litzake: Lazaro'ren miraria!, berriztu dezala Euskalerriarekin...
Berriztuko ote?
¿Egokitu al zaizu
Aizkorri-gaiñetik
eusko-lurra ikustea
laiñoz estalirik;
laiñoz lau probintzitan
errekalde guzik
baiño mendi-gailurrak
eguzkiz yantzirik,
salbo ba'lira legez
ito-bearretik?
Bein egokitu neri.
Talde bat ginduzun.
Igo giñan orduko
artzai baten lagun,
begi-miña zorroztuz
galdegiten genun:
— «Nun da gure Gazteiz?
Gure Tolosa nun?»
Terralak galerazten;
ta ai!, ezin ezagun.
Ogei ta bat garrengo
gizaldi orretan
askok galdeko dute:
— «Euskalerri nun dan?
Bera mireste-arren
gatoz urrundikan...»
Ta guk erantzun bear:
— «Bai, emen izan'tzan.
Baiñan erdalkeriak
yan ta irentsi zuan».
— «Euskalerria irentsi,
alako eredua,
yundako gizaldien
erliki santua,
mundu guziak beti
anbat maitatua...?
— «Maitatua len, baiño
gaur, gerok galdua,
erdalkeri-laiñotan
orra estaldua!»
— Beintzat, artzai on orrek
esaiguzu arren
mendi zuti oietan
zer duzun nabarmen?
— Urkiola arakoa...
Aloña or barren...
Ernioko gurutza an...
eta Aralar emen...
¡Fedea dakust soillik
laiñoz-gora gaillen!
Ta artzaiaren begitan
bi malkok tirtiri
zerakusten miñaren
neurri eta larri.
Gero bakar-izketan
sorgor zun yarraiki:
— Mendi oitara argatik
ainbeste euskalki
digoz erromerian
laiñoari igesi...
¡Menditar santutegi
guretan gurenak,
Andra-Mari ta Mikel
ta Antonio'renak,
onda-bear ontatik
zutik zaudetenak.
aditu zuek enda
gaixo onen arrenak,
bestela ito gaitu
erdal-ondamenak!
Ezin-aztuzko mendi
beste zuek ere:
Begoña ta Itziar
eta Guadalupe,
ta Loyola gaineko
Izarraitz, ta Arrate...
Laiñoari igesika
gatozkizute eske:
¡arraza ilzoriari
eutsi zaiozute!
Nun dan Euskalerria
ez galdetu emen.
Aizkorriko artzaiak
min du erantzuten.
¡Orra or lanbropean
azkenetan, iltzen...!
Azken-agur mintsu bat
bidali. Ta goazen,
goazen gerau laiñoak
yo gaitzan baiño len.
...Ta artzai zarrak, gidari,
Aizkorritik-bera
Arantzazura yetxi
ginduan berela.
Erromes-talde beltza
zegoan, ain zuzen,
Andra-Marin oinetan
arren baiño arren...
Ta artzaiak auxe esanaz
an utzi ginduen:
— «Nun dan Euskalerria
galdetzen zenuen?
¡Bizi dugun apurra
orra, begira amen!».
Eriotzari indar-apurrak
beingoz makurtu aurrean,
Naufrago batek ezin laguntza
larrigo eska zeikean...
orain izkuta orain azaldu
enbata aserre artean
galtzeko dagon arkaitz soillera
noizbait igeri eltzean.
— «Baiña zugandik alde
biotzak ezin du,
zuregana diyoa,
zugan bizi nai du!»...
Erri oso bat, laiñoari iges,
bizi nai orrek bultzata,
non tinka aingura lurmen dagerren
Arantzazura igota,
salba lezaken Zaindariaren
oiñetan dago a... rren... ga,
bere etorkizun deseginkorra
Aretxen esku yarrita.
Erri oso bat. Naparroakin
laurak bat'ean alkartuz
aratutako erromerien
gerra-ondoak darakus,
artzipezago bakoitzetikan
txango ugariak bialduz.
¡Gerra-galduen oiñazepeko
batasun ura non ikus!
Antziñatik, urrun abotsak:
Zeru-deiaren adira
eldu ilzoriok Mendira,
biziberritu ginduan Ama
'ren Aldare nagusira!
¡Bizi naiaren itxaropenak
emen lurmentzen bait-dira!
Ta, aldiz, beste bateko galtzara urratzalleen pake-miñak ere:
Erdi-Aro laiño dago,
ez eguzki, ez izarño....
¡Yo argiñak, yo gorago,
laiñopea astintzeraiño!
Arantzazu argiz dago,
ez gandu eta ez laiño...
¡Goazen danok, igo ta igo
Amagan bat dagiguño!
Yaunkote'peko lanbrotan berriz
datzan ibarretik iges,
Mendi Santuko eguzkitara
gatozkizu bizi-naiez.
Gure Bizitza ta Itxaropena
zeran bakarra zeranez.
¡eutsi ta salba gaitzatzu, Ama,
zure arantz orren babes!
Erri oso bat...Bai al da auzorik
igorri oi ez dionik
bat edo beste sema-alaba
urtero, premiz beterik?
Badira urteak larogei erri
pasiak diranak andik...
Ez da irakurtzen danen begitan
eskari larri bat baizik:
— ¡Arren, arren, Andra-Mari,
¡Noe'ren arka zu guri!;
¡¡luza zaiguzu bizia!!
¡pena da ola iltzia!!.
Ezin eraman euskal-fedeak
Arantzazu yaso gabe.
Beltzen zuziak barka ez ba'zun
ez orma eta ez abe,
e'tzan etsiko berriz berria
eregi arte goi ta be.
Lei orren galdan ler-zori, orra
Bizkaiko bular ta labe:
— «Geure Ama Birjiña
Arantzazukue,
baltzak erre dotzue
zuri komentue.
Baldin geratzen ba'da
Bizkayan tellarik,
e'tzara zu egongo
komentu bagarik!».
Bai yaso ere. Ez noski lengo
aunditasun bikain artan.
Baiñan orma soil xaxtar aietan
lengo Ama gordetzen zan.
Koroatua gaiñera orain,
eta ZAINDARI-izenean...
...Baiña, arekin bat, enda ilzoria
yaso gabe etsiko zan?
¡Jainkoak nai du! deitu omen zun
Kardaberaz gurgarriak.
¡Jainkoak nai du! berriztu gero
Bizkaitik Irakasliak.
Ta aren atzetik aupa batean
zutik abenda guziak:
¡Jainkoak nai du altxa dezala
burua Euskalerriak!
Ordun Bizkaiko mendietako
gudaldi ikaragarriak.
Ordun batzuen iraiñak eta
besten odol-ixuriak,
ordun espetxetako martiri
ta etxetako antziak...
(Ez nik, geroak yuzga ta kanta
ditzala oiek guziak).
¡O Euskalerri, gure, Euskalerri,
milla bider txit gajua,
amiltegitik amiltegira
obiraño irauldua:
ez Gernika'rik, ez euskerarik,
gaiñera izena iraindua....
¡ez izan nunabit zu bezelako
ondrauntzat mundua!
Ondamenaren obi-ertzetik
luzatuz beso-begiak
Erri gaixo onen Amaganako
deiak, bai kupigarriak!
Presondegitan egonak, eta
gudatean elbarriak,
alde bateko naiz bestekoak...
eskari bera guziak:
— ¡Arren, arren, Andra-Mari,
¡Noe'ren arka zu guri!;
¡¡luza zaiguzu bizia!!,
¡¡pena da ola iltzia!!.»..
Ortikan zaude Euskalerriko
seme gaixoen begira;
gaur zure seme oien kontrako
etsayak ugari dira.
Zugana gatoz, Ama maitea,
zure majntupe argira.
Ixuri zazu zure indarra
euskal-biotzen erdira.
(A. Arana. S.J. 1881)
Premiyetan zeudela
gure aurrekoak,
zabaldu ziyezkatzun
gozoro besoak.
Bearrean ba'ziran
lengo gurasoak,
ez gaude gutxiago
seme oraingoak.
¡Arantzazu-mendiyan
zaudean Birjiña,
guri lagun nayean
zerez etorriya,
euskaldun jendaren
ongille Mariya,
izazu gaur ta beti
gutzaz errukiya!
(Orkaiztegi, 1881)
Arantz artean zaude
arantza gaberik;
arantz artean nabil
arantzaz beterik.
Nere negar-bizitzaz
izan zaite erruki.
Arantzan zauden orrek
lagun, Ama, neri!
(Omaetxebarria. 1930)
Zu zaitugu guk, Ama,
euskaldun erriyan
laguntzalle onena
premia guziyan.
Ekaitz gogor artean
ta larri aldiyan
zenbat gorde dituzu
itxaso erdiyan!
¡Salba gaitzatzu, bada,
oraingo larriyan!
(Arrese Beitia. 1881)
Zure errukizko begiak, Ama,
arren itzuli izkidatzu.
Samiñez dagon biotz gaxoa
gozatutzen badakizu.
Ama zera-ta, semien alde
zuk zer egingo ez dezu?
¡Gure samiñak gozatutzeko
zaude bai or Arantzan-zu!
(Arruti. 1918)
Euskera-mota guzietatik
eskari bera Amari:
— ¡¡Luza zaiguzu bizia!!
Euskalerria oso-osorik
naikorik-gabe da an ari,
bere betiko bizi-naiean,
aldarri eta intziri:
— ¡¡Luza zaiguzu bizia!!
¡¡pena da ola iltzia!!
Eta Amak ere besoetako
Seme guzialtsuari:
— «Maite dezuna gaixorik dago»;
¡¡luza zaiozu bizia!!
¡¡pena da ola iltzia!!
... Berrituko ote, Lazaro'rekin
gertatutako mirari?
itxaro orretxek Euskal-Fedea
dauka an auzpez otoilari:
Begira dago gertatuko ote
yesusen «¡Yeiki!» itz ori...
(Yon, Cap. XI)
Lazaro gaixorik zegon...
Marta, Yesus bazetorrela yakin orduko, bidera irten zitzaion. Martak, beraz,
Yesusi esan zion: Yauna, zu emen izan ba'ziña, nere anaia e'tzan ilko...
Yesusek diotsa: Piztuko da zure anaia. Martak erantzuten dio: badakit
berpiztalditan piztuko dana. Yesusek esan zion: Piztea ta Bizitza Ni naiz.
Nigan sinisten duna biziko da, il ba'da ere; eta Nigan sinistuz bizi dana ez da
sekula ilko. ¿Sinisten al dezu au? Bai Yauna, —erantzun zion— sinisten dut Zu
Yainko biziaren Seme mundu ontara etorria zerala.
Jesusek:
— Sinisten duzu?
Euskalerriak, ao-batez, biotz-batez:
—Bai, gure Jesus!
¡Sinisten dugu! Orixe bait-da
lengotik iraun diguna.
Orretxegatik, antzi ta negar,
gatoz erreguz Zugana.
Sinisten dugu Zu zaitugula
Yaungoiko eta gizona,
oraindañoan eutsi gaituna,
eta piztu gaitzazkena...
¡Orain ta beti...., il edo bizi...
sinisten dizugu dana,
diozuna..., daikezuna...!!
... ta (Yesusek) oiu egin zun ozenki: Lazaro, atoz kanpora !Ta bertan yeiki zan
illa, esku-oiñak lotuta eta arpegia miesaz estalita. Yesusek esan zien: ASKA
ZAZUTE TA YOATEN UTZI...
¿...?
Ta Euskalerria zairen zai dago
berriztuko ote itz ori..
BENEDICTA, iñularrez
Erio-agiñean datzan Erri gaixo onek, Arantzazuko elizkizunetan
gogokoena Benedicta dizu. Bedeinkatua Zu!: esan gura dio nunbait Amatxori bein
ta berriz, iltamuan.
Doakabeak ez daki, etorkizunak magalean zer dakarkioken: eriotza ala
pizkundea. Baiño il bear izanda re, itz oekin il nai duala esango litzake.
Bedeinkatua Zu!
Dulun... dulun...
Ai-Marikoa Arantzazun.
Itun-itun
illuna dator edonun.
Ta urrun-urrun
eusko-iñularrak darantzu:
Bedeinkatua Zu!
Itxaspean
deika antziñan aritzen zan
kanpairikan
ez dantzugu yadanikan...
¡Galdu ziran
gure ametsak uiñetan!
Zure arran
orren deia bakarrikan
(Talan... talan...)
entzun-iruditzen zaigu.
Bedeinkatua Zu!
¡Ain pozgarri
zaigun zure txilin ori
¡ai! ez bedi
illuntze ontan itzali,
bait-dirudi
Ai-Marikoan Matuti... !
¡Andra-Mari!,
izana gure Egunsenti,
Zu zaitugu
iñularreko Illargi.
Bedeinkatua Zu!
¡Oi Zu, oi Zu,
Eguzki yunaren musu
ta erraiñu!
Aren argitan argitu
nai gaituzu
ta Aren itxarotan poztu...
¡Oi Zu, oi Zu,
iñularreko Arantzazu!
Bedeinkatua Zu!
Azkena
1948
