Unai-kantak
(Bukolikak)
Virgilio
euskaratzailea:
Ibinagabeitia'tar Andima
Ibinagabeitia'tar Andima'k lateratik euskeratuak
Ameriketarabidean, itsasoan itzuli nitun Unai-kanta auek. Itxaserriko sortzez
eta gaiñera kresalez inguratuta, ez dut uste giro egokiena denik baserri-kanta
auek euskeraz iazteko. Zerbait egin bear itsasoko ordu luzeak nolarebait
itotzeko, eta Bergili'ren bukolikatan murgildu nintzan aren idazlanetatik labur
ta txukunenok diralako. Amar baizik ez dira unai-kantok. Ala ere korapillorik
aski arkitu nitun nere bidean, landare-izenak euskeratzeko batez ere. Uste ez
arren, Bergili'k berreundaz landare berezi aipatzen ditu neurtitz auetan.
Okerrena, ordea, izenok erri izkera guzietan tinki sendotzeke arkitzen dira.
Maiz izen bakarra landare berezienak izendatzeko erabiltzen dute; ez gurean
bakarrik, baita gurea baiño izkera tinkoagoetan ere. Ez, beraz, irakurle,
landare-izenak ulertzen ez dituzunean arritu; kaletarrek, erderaz ari diranek
ere, bospasei baizik ez ditute ezagutzen. Beaztopa ori nolarebait arintzeko,
obeto esan baztertzeko, nere lantxoaren bukaeran euskeraz ta lateraz iarriko
ditut landare izenok. Poztuko nintzake norbaitek zuzenkizunik bialduko ba'lit.
Mitologi ta giza-izenen azalpenak egin gogo dudan libururako gorde ditut
aldizkaria bear baiño geiago ez gizentzeko. Ala ere unai-kanta bakoitzaren
asieran laburpentxo bat ezarriko dut irakurlearen orgibiderako. Osorik ematen
ditut, iñolako iñausketa gabe; euskeraz ere, mundu guzian bezela, osorik eman
bear dirala derizkiodalako. Unai-kanta izena bitxi arkituko dute zenbaitek; nik
ez dut egokiagorik arkitu, norbaitek idoro ba'leza, igorri bezait.
I'ngo. UNAI-KANTA
Melibeu eta Titir'ena
Octavius'ieskerrona erakusteko idatzi zun Bergili'k unai-kanta au, lurren
iabetasuna utzi ziolako, eta liburuaren aurrekaldean ezarri zun, naiz ta
bigarrena, irugarrena ta boskarrena baiño geroagokoa izan. Titir Bergili'ren
irudia duzute, ala ere ezin diteke bukolika osoan Bergili'tzat beti artu; maiz
zakerregi tu burukoiegi ageri baita. Melibeu'k, aldiz, askoz obeto ageri ditu
idazlearen biotz-beratasun ta gogo-argitasuna. Onatx unai-kanta onen mamia: 1-
5 n.: Titir lasaiaren eta Melibeu erbestetuaren zori-aldea erakusten digu. 6-18
n.: Titir'ek lurren iabe gelditzea nori zor dion esaten digu; Melibeu'k bere
zoritxarra deitoratzen du. 19-45 n.: Melibeu'k galdetuta, Titir'ek nola
Erromaratu zan esaten digu askatasuna iristeko, iopu baitzan, eta iainko gazte
batek nola itz-eman zion len bezin patxaratsu aurrerantzean ere biziko zala.
46-78 n.: Zorionak damaizkio Melibeu'k ain etorkizun argiaren alderako.
Titir'ek berriz ere, iainkoekiko esker-ona agertzen du, Melibeu'k aldiz,
erbestetuaren zoritxarra. 79-83 n.: Arratsa da: Titir'ek pozik eskeintzen dio
Melibeu'ri ostatu.
I
Melibeu'k.—Zu, Titir, pagondo zabalaren itzalpean etzanda basa-musaren
eresiak txirul zegail batez ioten ari zera; guk aberriko muga ta soro atsegiñak
utzi bear izan ditugu; sorterritik igesi atera gera; Zu Titir, gerizpean lasai,
Amarili ederraren izena beresaten, oianei irakasten ari zera.
Titir'ek.—Oi, Melibeu! Atsarte auek iainko bati zor dizkiot; beti ere
hura, iainko izango da niretzat eta aren opalarria, maiz, nere artaldeko
bildots xamurren odolez zipriztinduko dut. Dakusunez, ari eskerrak, ene idiak
lasa bazka ditezke nunnai, eta neonek ere basa-txirulaz zernai io dezaket.
Melibeu'k.—Ez zaitut bekaitz, miraz nago ala ere; soro guztiak erabat
asaldaturik daude! Ara, neonek ere, ozta daramazkit aurretik auntz auek; auxe
ere, Titir, doi daramat; urraizti sarri batean antxume bizkiak egin ditu
orantsu, artaldearen itxaro; ondikotz, arkaitz gorrian laga ditu. Zoritxar au
—gogoan dut— ortziak iotako aritzak iragarri zigun itsuegi izan ni, ordea.
Alare, Titir, esaiguzu, arren, iainko ori nor ote duzun.
Titir'ek.— Erroma deritzan uria gurearen antzekoa zala uste nun zoro
onek, antxume xamurrak eramaten dituguna bezelakoa. Ala uste nitun ttottoek
zakurren antzeko, antxumeak beuren amen ideko; era ortara txikiak aundiekin
erka oi nitun. Uri ark, ordea, uztailatze apalen artean nekostak baiño garaigo
iaso du bere burua beste guztien artean.
Melibeu'k.—Zerk piztu zizun Erroma'rako orren gurari bizia?
Titir'ek.—Askatasunak! Berandu bederen begiratu zidan erbail oni;
bizarra iñoiz baiño urdiñago mozten nun garaian. Begiratu zidan bai, ta
azkenean etorri ere zitzaidan Galatee'k utzi ta Amarili'k artu nindunez gero.
Ala ere, aitortu bear dut, Galatee'k nendukanean ez neukan askatasunaren
itxarorik, ezta diruaren ardurarik ere. Alperrik ateratzen nitun esi artetik
urirako opalgaiak, baita gaztai guriak ere. Ez nun iñoiz ere diruz astun
sakelik etxeratzen!
Melibeu'k.—Zurtuta nengon, Amarili, zer zala-ta orren its iainkoei
deiez ari zidan, eta norentzako uzten ote zenitun igaliak zuaitzetan zintzilik.
Ioana zan Titir! Lerrondoak eurak, iturriak, zugazti auek ere zuri deiez
zeuden.
Titir'ek.— Zer besterik egin ote nezakean? Bestela ezin nindekean
ioputzatik irten, ezta iainko laguntzalle auek ezagutu ere, nonbait. Orduntxe,
Melibeu, ikusi nun gazte hura, sei-urrenez, urtean birritan, gure opal-arriek
kea eskeintzen dien gazte hura. Ela orduntxe nere galdeari aurrenekoz erantzun
zion ark: «Aurrak! idiak bazka itzatzute, len bezela; zezenak ezi itzazute».
Melibeu'k.—Agure zoriontsua zu! Onezkero soroek zure iraungo dute. Aski
dukezu, naiz ta larreak lur-etze biurturik ta ii-basatsuz idoiturik egon! Zure
ardi ernariek ez dute bazka ez-ezagunik irrikatuko, ezta auzoko abereen
izurriak ere ez ditu ukituko. Agure doatsua! Ibai ezagun auen artean eta iturri
guren oien aldamenean, ozkirri ta ozpel giro izango dituzu. Alde bateak, oi
bezela, sarats loretsuz hiblar erleak alatzen ditun auzo-mugako esiak, mur-mur
goxo ta biguñez lotarako ots-egingo dizu, bestetik, ordea, arkaitz garaipean
kimatzalleak bere abestiak aizetara iaurtiko ditu. Auek gora-bera, begiko
dituzun usoek ez ditute beren urrumak etengo, ezta zumar-ondoko uxapalek ere
beren minkuriña eguratsa zear.
Titir'ek.— Aren irudia gure biotzetik ezaba baiño len, orein ariñak
ortzian bazkatzen ikusiko ditugu: ibaiak arrain gorriak ertzera iaurtitzen eta
Aberri-mugak elkar-aldatuta, Partiarrak Ararin'go urak eta germandarrak
Tigri'tik' edaten.
Melibeu'k.—Gutariko batzu, ordea, Aprika egartsura ioango gera, beste
batzu Eskiti'ra Oaxes ibai lasterraren aldamenera, edota mundutik bereiz bizi
diran breiz'tarretara. Iñoiz ikus aal izango ote ditut ene gurasoen mugarteok
edota nere etxola txiroaren gaindegia belarrez iosita? Gerora, nere aginterriok
ikustean galbururik miretsiko ote dut? Ain ondo landu luberriok gudari gaiztoen
batek ukanen ote? Uzta auek arrotzen batek? Orientzako erein genitun soro auek!
Orra elkar-aserreak zertaratu ditun erritar errukarriak! Orain, Melibeu, txerta
itzatzu udarondoak, mastiak lerrokatu itzatzu. Zoazte ene aldi bateko artalde
zoriontsuak, zoazte ene auntzok; gaurgero, ez zaituztet ikusiko leize orlegian
etzanda, ezta urrutiko arkaitz goroldiotsutik zintzilika ere. Ez dut geiago
kanturik abestuko. Ez zaituztet geiago bazkatuko erratz loretsuz ezta sarats
gaziz ere, nere auntz maitcok.
Titir'ek.—Ala ere gau ontan, ementxe, nerekin, osto muskerren gaiñean
atseden ar zenezake. Baditut 80 igali umoak, gaztain biguñak baita gaztaiak
ugari ere. Basetxe urrunetako gaindegiak ke-dario daude dagoneko, eta itzalak,
aundituz, mendi garaietatik bera erotzen ari dira.
II'an UNAI-KANTA
Koridon'en deitora
Ezpaigabe, Teokrit ta Memelagru'ren idilietan edan ditu idazleak poema oni
darizkion urak, naiz ta besterik esan antxiñako idazleek. Gai lerrakorra berez,
arrigarria ordea, alako gaian Bergili'k darakusgun txukuntasun eta garbitasuna.
Iruzkinlari zaharrek Polion eta Bergili'ren arteko adiskidetasunari doakola
diote unai-kanta au. Orra guna; 1-5m.: Koridon'en zoritxarreko maitasuna. 6-27
n.: Biotza erretzen dion maitasun doakabea deitoratzen du; garbai da beste
norbait maitatu eza, eta ez dala ain itsusi dio. 28-55n: Alexi berorekin
bizitzera ioango ba'litzaio, txirula, antxume bizkiak, lorak, igaliak eta
eskeintzen dizkio. 58-68n.: Bat-batean Koridon'ek maitasun ero au gaitzesten du
eta bere garrari arratsak ez dakarkiola bare-aldirik aitortzen du. 69-73 n.:
Amets zoroak baztertu nai ditu on diteken esku-lanen bati ekiteko.
II
Ugazabaren atsegin zan Alexi ederraren irrikaz erretzen zegoen Koridon
artzaia; itxaro gabe, ordea. Adaburu itzaltzuz estali pagadi sarri batera maiz
etortzen zan, an, bakarrean, asperen auek mendi ta oianei gartsuki, alperrik
ialkitzera:
«Alexi anker! ez al zera nere kantuez arduratzen? ez al zera nitaz
errukitzen? Iltzera beartuko nauzu azkenik! Musker orlegiak etorri-tartean
ostendu ta artaldeak ozkirri ta itzala billatzen dituten garai ontan, Testili'k
ere berakatz ta txirpotxa —belar urrintsuak— mozten ditu sapa astunez nekatu
itailarientzat. Anartean nik, eguzki galdatan zure urratsen iarrai ibilki,
zugaztiari durundi daragiot txitxarra erlatzak lagun. Obe ez ote zitekean
Amarili'ren aserre itsak eta neke arroak iasaitea? edota Menalka beltxarana,
naiz ta zu txuria izan? Oi, aur eder! Ez uste larregirik kolorean ezar.
Zuandor-lore txuriak bertan bera erortzen dira, ahabi beltzak, ordea, biltzen
ditute. Zapuzten nauzu, bai, Alexi, ta nor ote naizenik ere ez duzu galdetzen,
ez eta zeiñen aberats artaldez, zeiñen ugari esne txuriz. Baditut milla ardi
Sikili'ko mendietan alderrai: esne berririk etzait peit ez udan, ezta neguan
ere. Anpion Didark'arrak —artaldeak biltzekoan— Akto'ko Arakintu'n kanta oi
zitun abestiak kantatzen ditut. Ez nauzu ain itsusi ere. Oixtion, itsasoa aize
gabe zegola, ur-ertzean begiratu naiz. Maiz irudiak lausotzen ezpagaitu, ez
naiz Daphni'ren beldur. Ori zuk erabakiko.
Oi! nerekin bizi nai ba'zenu, bederik, landa zikin eta etxola apaletan,
oreiñak zirikatu ta aker-taldeak ziguin orlegietara akulatzeko! Nerekin, Pan'en
antzera, oianetan abestuko zenuke. Pan'ek, lenengoz, txirulak ezkoz elkartu
zitun. Pan'ek dauka ardi ta ardi-iabeen ardura ere. Ez arren garbaitu balin
txirulak zure ezpaintxoak igatu baletza. Zer ez ote zun egin Aminta'k gauza
auek ikasteko. Badut nik zazpi odi ezberdiñez egindako txirula bat, Dameta'k
eskusariz, aspaldi emana. Ara iltzerakoan esan zidana: «Zu zaitu bigarren iabe»
(txirulak alegia). Orrela ziñon Dameta'k, eta Aminta ergela bekaitzez zegon.
Baditut gaiñera bi antxume, nolabaiteko larre batean arkituak, oraintxe ene
larrua orban txuriz iantzita daukatenak; bi-pana ardi-titi legortzen ditute
egunero; zuretzat gordeta dauzkat. Aspalditik Testili'k berari uzteko esaten
dit, eraman ditzan; eramango ene ditu zuk nere emariak nardatzen bait-dituzu.
Zatoz onuntz, aur eder! Onatx, Ninpak ere, zuretzako otarre-bete
zitoriz. Nai txuriek, lili-margul ta urdamutur garaiak bildurik, unanu ta miru-
belar usaitsuz naasirik, edota bitxika ta nolanaiko belar biguiñez txortaturik,
illerri-lili xamurrak ta ahabi orailak elkartzen ditute. Seska batekin, neonek
bilduko ditut sagar-ille leunak (irasagarrak) eta ene Amarili'k ain maite zitun
gaztain ta intxaurrak; baita ezko kolorezko aranak ere bilduko ditut: igali
auek ere ospe dukete. Zuek ere batuko zaituztet ereñotz eta urbilleko gilloria,
orrela elkarturik zuen usai goxoa naasten duzutelako.
Basati aiz Koridon: Alexi ez duk emarien aiola, eta emari norgeiokan ez
lioke lola'k berak ere irabaziko. Ondikotz! zertan ari naiz errukarri au! Nere
ero-aldi ontan Auster utzi dut lore artean, eta basurdea iturri gardenean.
Noren igesi zoaz ero ori? Iainkoak, baita Paris Dardani'koa ere, oianetan bizi
ziran. Bego Pala, berak eraiki urietan; guk oianak, oroz gainetik maita
ditzagun. Leoiama betokerrak otsoa billatzen du, otsoak, berriz, auntza auntz
lizunak erratz-loratua eta Koridon'ek Alexi: bat bederaren atsegiñak garamatza.
Ikus: idiek goldeak daramazkite uztarritik eskegita, eta eguzkiak,
etzaterakoan, aunditzen ari itzalak bikoizten ditu, ala ene ni, maitasunak
erretzen nau; maitasunak ba ote duke iñoiz neurririk gero?
Oi Konidon, Koridon: nungo ero-aldik artu zaitu? Zure matsondo
ostotsua, erdi-iñausirik, zumarrean daukazu orandik. Ii ta zume biguiñez
zerbaiterako on daitekena egiteko gertu zaite. Orrek zapuzten ba'zaitu,
arkituko duzu beste Alexi'ren bat.
III'gn. UNAI-KANTA
Menalk eta Dameta'rena
Gaia.—Teokritu'ren IV'gn. Idilian bezela, bukolika ontan ere bi artzaiek elkar-
arkitzen dute; batak iñoren ertaldea zoitzen du. Ala ere Bergili'k V'gn.
Idilitik iaso du elkar-izketa onen mamia; Teokritu'k Komata eta Lakon'en arteko
lipizta bezala, Bergili'k, Menalk eta Dameta'ren artekoa idurikatzen du. 1-
27n.: Elkarri sekulakoak esaten dizkie. 28-59 n.: Bakoitzak bere trebetasunak
aipatu ondoren, bertso-demarako eupada iaurtitzen die elkarri; Palomon auzoa
artzen dute auzi-epailetzat. 60-107 n.: Aldizka ahapaldiak ialkitzen ditute
bertsolarien gisa. 108-111 n.: Palemon'ek zein ote dan garaile ezin dezakela
erabaki aitortzen du.
III
Menalk'ek.—Ezaidazu, Dameta; norena da artaldea? Melibeu'rena ez ote?
Dameta'k.— Ez, Egon'ena baizik; orantsu utzi zidan neri Egon'ek.
Menalk'ek.— Zoritxarreko ardi ta artaldeak beti ere! Iabea
Neree'n inguruan dabillen bitartean —bera baiño ni laztanago ez ote naun izango
beldurrez—, artzai arrotz onek orduko birritan erasten ditu ardiak, abere
gaixoak legortuz eta bildotsei esnea lapurtuz.
Dameta'k.— Gogora ezazu, orrelakoak arduratsuago gizonei egotzi bear
zaizkiela. Badakigu zu ere nork eta zein santutxotan... akerren begirakun
okerpean... Ninpha errexek par zegiten, ondea...
Menalk'ek.— Mikon'en landare ta matsondo berriak itai gaiztoz mozten
ikusi nindutenez agian...
Dameta'k.— Edota ementxe, pago zarren ondoan Dafni'ren uztai-geziak
autsi zenitunean; zu, Menalk gaizto ori, emari oriek aurrari eskeñiak zirala
ikustean sumindu ziñan, ilko ere ziñan, noski kalterik ezin egin izan
ba'zenezaion.
Menalk'ek.—Zer egin dezakete iaubeek, lapurrak orrelakoetara ausartzen
diranean? Ez ote zaitut ikusi, gaizto ori, Lisika'ren zaunkak gora-bera,
Damon'en akerrari xedebak edatzen? Eta «nun amiltzera doa? Titir bil ezak
artaldea» oiu egin nizunean zarmuka artean ostentzen ziñan.
Dameta'k.— Kantuz garaitu nuenez gero; ez ote zidan nere txirul-doiñuz
irabazi akerra emango? Ezpadakizu ere, aker hura nerea zan. Damon ber-berak ere
aitortzen zidan ori, alabaiña ezin zezaikedala eman esaten zun.
Menalk'ek.—Kantuz zuk ua (garaitu)? iñoiz ukan ote duk ezkoz
elkartutako txirulak gero? Arlote orrek, txirula motel batez, ez al zenitun
gurutzbideetan doiñuak errukarriro lardaxkatzen?
Dameta'k.— Beraz, biotan nor ote dan geiago, aldizka ikus dezagun nai
al duzu? Nik bigantxa au ezartzen dut (gaitzetsi ez dezazun ere... bi aldiz
datorkit erasteko, eta bere errapean bi ume azten ditu). Zuk, berriz, esaidazu
zer baituratzen duzun nerekin burrukatzeko.
(Iarraitzeko)
