Anabase
Sain-John Perse
1
IGAITE (ANABASE)
KANTU
Potro bat ari zen sartzen burdin-horizko orstoen azpian.
Gizon batek ezarri zauztan bihika batzu eskuetan. Arrotza.
Bazoana. Eta huna nun aipu diren ene nahitarako bertze herri
alde batzu... "Agurtzen zaitut, nere alaba, urteko zuhaitz
handienaren azpian."
Zeren ekia sartzen baita Lehoinean eta Arrotzak ezarri
baitu bere erria hilen ahoan. Arrotza. Irriz ari zena. Eta guri
mintzo belar batez. A! hainbertze ufako herri-aldetan! Zenbat
arraitasun baden gure bidetan! zenbat atsegin zautan tronpeta,
eta luma jakintsun hegalaren eragozpenean: ..."Nere arima,
neska handi, bazinituen zure atunak gureak eztirenak".
Potro bat sortu zen burdin-horizko orstoen azpian. Gizon
batek ezarri zauzkun bihika karats hauk eskuetan. Arrotza.
Bazoana. Eta huna hots handi bat burdin-horizko zuhaitz batean.
Mundrun eta arrosak, kantuaren emaitza! Ortzi eta xirulak
ganbaretan! Ai! hainbertze arraitasun gure bidetan, ai!
hainbertze ixtorio urtekal, eta Arrotza bere atunetara lur guziko
bidetan !... "Agurtzen zaitut, nere alaba, urteko zaia
ederrenaren azpian."
IGAITE
I
Hiru urtaro handietan jartzen naizela osperekin,
itxaropen ona dut ene legea eraikia dutan lurraz.
Harmak eder goizean eta itsasoa. Gure zaldier idekia,
amanda gabeko lurrak
emaiten dauku zeru aldagaitz hau. Eta ekia ezta
izendatua, bainan gutartean da haren boterea
eta itsasoa goizean izpirituaren burgoitasun bat bezala.
Boterea, bahindoan kantuz gure gau bidetan!... Goizaren
haste garbietan zer dakigu gure lehentasuna den ametsaz?
Urte batez oraino zuen artean! Bihiaren jabe, gatzaren
jabe, eta gauza publikoa haztakin zuzenetan!
Eztitut bada deituko bertze ur-bazter bateko jendeak. Ez
marreztatuko hirietako
auzoalde handi batzu maldetan korailen zukreaz. Bainan
badut zuen artean bizitzeko xedea.
Oihal-etxen atarian ospe oro! nere indarra zuen artean!
eta gogoeta gatz bat bezain garbiak badaduzka bere oinarriak
egun argian.
...Ezen banindabilan usu zuen ametsetako hirian eta
geldi-arazten nuen merkatu hutsetan ene arimarekilako har-
eman garbi hau, zuen artean arima
ezin ikusia eta elorri su bat haize zabalean bezaiñ usu.
Boterea bahindoan kantuz gure bide miresgarrietan!...
"Gatzaren atseginean daude izpirituaren geziak oro... Gatzaz
arrapiztuko ditut gutiziaren aho hilak!
Nork ere ezpadu, egarria goretsiz, ondartzetako ura
kaska batean edan,
hartan sineste guti dut arimako har-emanean..." (Eta ekia
ezta izendatua, bainan gutartean da haren boterea).
Gizonak errauts jendeak eta aztura guzietakoak, sal-
eroste ta astiko jendeak, mugetako eta bertze nunbaiteko
jendeak, oi hazta gutiko jendeak leku hauen orroitmenean;
haran eta ordoki eta mundu huntako malda goienetako jendeak
gure ur-bazterren buruan; aieru, hazi usnatzaileak, eta
Sartaldeko ufakoen ezagutzaileak; oin-hatzer, urtaroer
jarraikitzaileak, oihal-etxetalde biltzaileak goizaldeko haize
mehean; oi ur-begi bilatzaileak munduaren azalean; oi
bilatzaileak, oi bertze norapait joaiteko arrazoin aurkitzaileak,
eztuzue gatz azkarrago batez tratu egiten, goizean, erresuma eta
munduko kheen gainean gora dilindan dauden ur hil batzuen
aztarna batean, herritik joaitearen atabalek iratzartzen dutelarik
mugetan
ondartzetan aharrausiaka dagon betikotasuna.
...Zaia garbitan zuen artean. Urte batez oraino zuen
artean. "Nere ospea itsasoetan, nere indarra zuen artean
Gure zorier hitzemana bertze ur-bazter batzuetako ufa
hori eta, haraindira baderamatzala aroaren haziak, mundu baten
distira bere punttan haztakinen orratzean..."
Matematikak gatzaren horma-xurietan dilindan! Olerkia
moldatzen den ene bekokiko gune beratzean, idazten dut
jendalde oso baten, burxoratuenaren kantu hau,
gure lantegietan betiereko untzi-zola batzuen tiratzen!
II
Jendea dabilan herrietan dira ixiltasun handienak,
eguerditan larrepoteak dabiltzan herrietan.
Banabila, bazabiltzate herri malda gora garraixkadun
batean, zeintan idortzerat emaiten baita Handien boketa. Urrats
batez iragaiten dugu Erreginaren zaia, oro dentelaz bi marra
uherrekin (ai! emaztearen soin mingarrak nola dakien zaia
baten orbaintzen besapearen gunean!)
Urrats batez iragaiten dugu haren alabaren zaia, oro
dentelaz bi marra biziekin (ai! suge-mandilaren mihiak nola
dakien xinaurrien biltzen besapearen gunean!)
Eta behar bada ezta eguna joaiten gizon ber batek su
hartu gabe emazte baten eta haren alabaren gatik.
Hilen irri jakintsuna, xurit dezazkutela udare hauk!...
Eta zer! ez ote da gehiago munduan graziarik basa-arrosa-
pean?
Heldu da, munduaren alde hortarik gaitz handi ubel bat
uren gainean. Haizea jeikitzen da. Itsas-haize. Eta boketa
joaiten! zatikatu den apez bat bezala...
III
Garagarren uztan gizona ateratzen da. Eztazagutan
norbait azkar mintzatu da nere hegaztegian. Eta huna nun
Errege horiek jarririk dauden ene atean. Eta Enbaxadoreak
jaten du Erregen mahian. (Haz bitez ene bihitik!) Pizu eta izari
Mihatzaileak jausten ditu uhaitz ospatsuak zer nahi mamutxa
porroska
eta lasto xotxekin bizarrean.
Hoa! harritzen gaituk hitaz, Ekia! Erran dauzkuk
halako gezurrak!... Nahasmendu, samurtze sustatzailea! laidoz
eta eskandalaz hazia, oi Abailaria! zaparta-araz ezak ene
begiaren amanda! Nere bihotzak bozkarioz tiutatu du gisuaren
edertasunen azpian, xoriak kantatzen du: "oi zahartasuna!...",
uhaitzak badaude bere ohatzetan emazte oihu batzu bezala eta
mundu hau ederrago da
marro larru bat gorriz margolatua baino!
Hoa! zabalago ostatze horien ixtorioa gure murruetan, eta
ura ametsetan baino garbiago, eskerrak, eskerrak eman
bezazkio amets bait ezpaita! Nere arima gezurrez betea da,
itsaso zalu eta azkarra erraite ederrerateko deiaren azpian
bezala. Usain boteretsuak inguratzen nau. Eta zalantza sortzen
da gauzen izaiteaz. Baina gizon bati goxo baldin bazaio bere
trixtezia, ager bezate egun argira! eta nere iritzia da hil
dezaten, bertzela
izanen da jazarraldi bat.
Hobeki erranik: jakin-arazten dauzkagu, Erraile Ederra!
gure irabazte ezin-neurtuak. Itsaso hobendunek itsas-hertsitzetan
eztute ezagutu epaile hertsiagorik! Eta gizona ardo batek
berotua, bere bihotz oiesa baderamala, eta uli beltz mulko bat
bezala burrunban, emaiten da gauza hauetarik erraiteari: "...
Arrosak, atsegin gorrindola: lurra zabal ene gutiziako, eta nork
ezarriko dazko mugak arrats huntan? ..." Eta holakoa,
holakoaren seme, gizon beharduna,
jiten da aieru eta ametsen menera.
"Marrazkizkitzue bideak hetan joan diten arraza jendeak,
erakutsiz aztaleko margo horia; printzeak, minixtroak, kapitain
ahasabi mintzodunak; gauza handiak egin dituztenak, eta
ametsetarik hau edo hori badakusatenak... Apezek ezarri dituzte
emazten ihizietarako ixuriaren aurkako legeak. Gramatikalariak
hautatzen du bere eztabaden lekua aire zabalean. Josleak
ezartzen du zuhaitz zahar bati dilindan balusa osoki ederrezko
jauntzi berri bat. Eta barrebiletako minak hartua duen gizonak
ikusten du bere oihaleria ur garbian. Mehakoilaren ongarria
erre-arazten da eta usaina heltzen arraunariraino bere alkian,
gozagarria zaio".
Garagarren uztan gizona ateratzen da. Usain boteretsuak
inguratzen nau, eta Jabal-en baino garbiagoko urak badagi
bertze aro bateko azantz hori... Urte garsoilaren egun
luzeenean, lurra belar-pean ospatuz, eztazagutan norbait azkar
ibili da nere urratsetan. Eta hilez ondartze-pean eta gernuaz eta
lurrren gatzaz, huna nun egina den xor er eman zen bihiaren
agotzaz bezala. Eta nere arima, nere arima atzarririk dago hots
handitan herioaren atetan. Bainan errok Printzeari ixil dadin:
lantza punttan gutartean
zaldi buru hezur hori!
IV
Hori da munduaren ibilera eta eztut ongirik baizik hortaz
erraiteko. Hiriaren oinarritzea. Harri eta burdin-hori. Lapar su
batzuek, azkorrian,
ezarri zituzten hasik harri
handi musker, eliza, latrina zolak bezain urindu horiek,
eta itsasturiak itsasoan gure kheez hunkiturik, ikusi zuen
lurra, bizkarreraino, itxuraz aldatua zela (labaki su handi batzu
zabaldegitik ikusiak eta ur-bizi hartzeko lan horiek menditan).
Horrela hiria izan zen oinarritua eta goizean ezarria izen
garbi baten ezpainkarietan. Oihal-etxetaldeak ezeztatzen dira
munoetan! Eta guk hor girenek zurezko galerietan,
buru has eta ontutsik munduaren hoxturan,
zer dugu bada irriz, bainan zer dugu irriz, gure alkietan,
neska eta mando leihorreratze baten gatik?
eta zer da erraiteko, goizaldetik haste, jendalde hortaz
guziaz oihalpean? Irin etortze batzu!... Eta untziak Ilion baino
gorago zeruko hegazterren xuriaren azpian, askaitza iraganik,
gelditzen ziren
asto hil bat urean dagon gune hil hortan. (Ezagutzeko da
uhaitz hits, zori gabeko, bere urinean lehertu larrepoten
koloreko hori).
Bertze ur-bazterreko hots handi hotxean, arotzak bere
suen jabe! Azotearen zartek aurdikitzen dituzte karrika
berrietara zorigaitz oraino ez agertu batzu orkiraka. Oi man-
doak, gure ilunbeak okainezko sabre-pean! lau buru bihurriek
ukoaren korropiloan badagite urdinean lili-mulko bizi bat.
Erotegi oinarritzaileak gelditzen dira zuhaitz baten azpian eta
gogoetak jiten zezteie leihorraren hautatzeko. Erakasten
dauztate etxeak zer diren eta zertarako: alde ospatua, alde
mutua, alde itsua; lateritazko galeriak, arbelezko ezkaratzak,
eta mainategiak itzal argiz liburutegietako; aterbe biziki hotxak
farmazia gaiendako. Eta gero etortzen dira diruzainak xixtuz
bere giltzetan. Eta jadanik gizon bat kantuz ari zen bakarrik,
bekokian bere Jainkoaren zenbakia margolatzen dutenetarik.
(Mamutxa zirtak betikotz ondarkinen alde hortan!)... Eta ezta
hau lekua bertze ur-bazterrekoekin ditugun antolamenduen zuer
erraiteko; ura zahagietan eskainia, zaldizko aizelanak portuko
lanetarako eta printzeak arrain diruz ordainduak. (Ziminoen
hiltzea bezain trixteko haur batek -arreba gehiena edertasun
handikoa- eskaintzen zaukun gateper bat zatin arrosa-ko-
lorezko oski batean).
...Bakartasun! itsas-xori handi batek erruten duen
arraultze urdina, eta bihikak goizean urrezko zitroinez oro
trabatuak! -Atzo zen! Xoria joan zen!
Bihar bestak, oihuak, errebideak zuhaitz lekadunez
landatuak eta bidezaingoko laguntzek eremaiten argi-hastean
palma zati handi eihartu batzu, gaitzeko hegal batzuen
ondarkinak... Bihar bestak,
portuko zuzenburuen hautatzeak, ahokadak hiri-
inguruetan eta, ekaitzen estaltze epelen azpian,
hiri horia burua itzalpean, bere nesken galtza-motxekin
leihoetan.
... Heren ilean, muñoen bizkarretan zain daudenek
plegatu zituzten bere oihalak. Emazte gorputz bat erre-arazi zen
ondartzetan. Eta gizon bat aitzinatu zen Desertuaren mugan-
haren aitaren ofizioa: berinazko untzi saltzaile.
V
Nere arima urruneko gauzetan hartua denarentzat,
hirietako ehun su zakurren ehausiek bizkorturik...
Bakartasun! gure alderdikari ergelek ospatzen zauzkuten
guhauren atunak, bainan gure gogoetak jarriak ziren jadanik
bertze murru batzuen azpian
"Eztiot nehori erran igurika dezan... Oro hastiatzen
zaituztet eztiki... Eta zer da erraiteko gutarik ateratzen duzuen
kantu hortaz?..."
Itsaso Hiletarat eremaiteko den irudi-alde baten buruzagi,
nun aurkituko dut gure begiak ikuziko dituen gau ura?
Bakartasun!... Izar lagundi batzu iragaiten dira mundu
bazterretik, sukaldetan bereganatzen dutela etxe izar bat.
Zeruko Errege Elkartuek baderamate gerla nere he-
gaztegi gainean, han jartzen dituzte bere gau-etzangiak.
Joan nadila bakarrik gauaren hatsekin, Printze
kitzikalarien erdian, Bieliden erorten erdian!...
Arima ixilik lotua (Emazte) Hilen mundrunari! Orratzez
josiak gure betespalak! ospatua aidurua gure betile-pean!
Gauak badema bere esnea, ongi begira bezate! eta
eztizko erri bat ibil bedi emaile-nasaiaren ezpain ondoan
"... Emaztearen fruitua, oi (emazte) Sabatarra!..."
Arima ezin gutiago xuhurra salatuz eta gauaren urrin hutsez
ihardokiko diot ene gogoetetan ametsaren lanari, joanen
naiz basa antzarekin, goizeko usain gezean!...
- Ha! izarra gauko jartzen zenean sehien eskualdean,
baginakiena hainbertze lantza berri jadanik
bazabiltzala desertuan Udako mugerkien ondotik?
"Azkorria, bazinion..." Ikuzketak Itsaso Hilen bazterretan!
Urtaro neurrigabean hasik etzan direnak jeikitzen dira
trumilka lur gainean jeikitzen trumilka eta diote
mundu hau zoroa dela! ...Gizon zaharrak higitzen ditu
betespal batzu argi horian; emaztea luzatzen da bere
eta potro lekatuak bere bidar bizarduna ezartzen dio
eskuan haurrari, ezpaitu hunek oraino begi bat ireziko diolako
ametsik gogoan...
"Bakartasuna! Eztiot nehori erran igurika dezan... Alde
hortarat joanen naiz nahiko dutanean..."- Eta Arrotzak jauntzi
guziak soinean
bere gogoeta berriez egiten ditu oraino bere alderdikari
batzu ixiltasunaren bidetan: begia betea du heldar batez,
ezta gehiago hartan gizakirik. Eta lurra bere bihi
hegaldunetan, hala nola olerkaria bere hitzetan, badabila
bidaian...
VI
Guziz boteretsu gure ordezkaritza militarretan, gure
alaba hats batez -oihal horiek- jaunzten zirenekin,
goi eskuan ezarri ginazkon arteak zorionari.
Nasaitasun eta gozo, zorion! Hain luzaz gure basoak
zeintan hormak kanta baitzezakeen Memnon-ek bezala...
Eta ximixta nahasketa bat bidez aldaraziz zabaltzen
izkinan, urrezko aspil handi batzuek neskatoen eskuetan epaiten
zuten ondartzen nazka munduko mugetan.
Gero izan zen Sartaldeko ufada urte bat eta, gure
hegaztegi arbelez aztatuetan, oihal bizi itsaso zabaleko atseginari
eman batzuen erranaldi oso bat. Zaldunek lur-muturren hegian,
arrano dirdirant batzuek hertsaturik eta hazten zituztela lantzen
puntan eguraldiaren izigarrikeria garbiak, itsasoetan agertzen
zuten ixtorio bat gartsua
Bai! ixtorio bat gizonentzat, indar kantu bat gizonentzat,
hala nola zabalaren daldarika bat burdinezko zuhaitz batean!...
bertze ur-bazter batzuetan eman legeak, eta emaztetarik
ahaidetasunak jendalde arinen baitan; herri handi batzu oihuka
salduak hedatze ekitarraren azpian, goien ordokiak baketuak eta
herri-aldeak ixunean arrosen usain ospagarrian...
Sortzean horrelako itxindurik usnatu eztutenek, zer
egiteko dute gutartean? eta izan daitekea har-emanik ukan
dezaten bizidunekin? "Zuen egitekoa da eta ez nerea, ez izaitean
erregetasuna..." Guk hor ginenek aldiz, mugetan ekarri ginituen
ohi ez bezalako ixtripu batzu, eta bageramatzala gure buruak
egintzetan indarren mugaraino, gure bozkarioa zuen artean izan
zen bozkario bat biziki handia
Ezagutzen dut maldetan jarria den arraza hori: zaldizko
aurdikiak bizitzeko behar diren lur-lanetan. Zoazte eta horier
erran: lanjer handi bat gurekin ibiliz! zenbaki eta neurri
gabeko egintzak, nahikunde batzu boteretsu eta hondatzaileak
eta gizonaren ahala suntsitua ardantzaren mulkoa bezala...
Zoazte eta ongi erran: gure bortizkeriazko ohidurak, gure zaldi
xuhur eta zaluak jazarraldien hazietan eta gure kaskak egunaren
hasarreak usnatuak... Ohidurak berregiteko diren herri
ezinduetan, hainbertze familia moldatzeko xori xixtukari
kaiolatara batzu bezala, ikusiko gaituzue, gure egin moldetan,
erresuma biltzaile aterbe handi batzuetan, goratik lege (bula)
irakurtzaile, eta hogoi jendalde gure lege-pean hizkuntza guzien
mintzatzen...
"Eta jadanik badakizue heien gostuaren ixtorioa: kapitain
behardunak betiereko bidetan, jaunak multzoan jinak gure
agurtzeko, urteko jende gizonki guzia bere jainkoekin makila
batzuetan, eta iparraldeko ondartzetan erori printzeak, heien
alaba menperatuek emaiten dauzkutela nasaiki bere hitzaren
segurtamenak, eta Nagusia, derrala: nere zorian badut sineste...
"Edo ere kondatzen dezteezue bakeko gauzak: ongi-
izaiteaz funditu herrietan plaza eta emazte ezkont-gei batzuen
usain bat, diru horiak, soinua garbi, palmen azpian eskuztatuak
eta jendaldeak ibilki pizkailu azkar batzuen gainean -armader
emaitzak, indar tratu handiak uhaitzen bizarrera, bere alaben
itzalean jarria dagon auzo boteretsu baten jauresmena eta
mezuak urre orsto batzuetan aldizkatuak, adixikidantzazko eta
zedarritzeko antolamenduak, jendetik jenderateko hitzartzeak
latsetako naza batzuetaz, eta legarrak hartuak herri gogo
berotuetan! (urtegi, bihitegi, zaldizkoen aterbe eraikitzeak
karrelaiak urdin biziz eta bideak adarailu arrosa kolorez-
oihal hedatzeak nahitara, ezti arrosazko errexinatak eta sortu
zaukun potroa armadako aldaketetan -oihal hedatzeak nahitara
eta, gure ametsen mirailetan, ezpatak herdoiltzen dituen itsasoa,
eta jaustea, arrats batez, itsas-herri-aldetara, gure herri asti
handiduneri buruz eta gure alaba.
usain-ondueri, hats batez -oihal horiek- ematuko
baigituzte...)"
- Horrela zenbait aldiz gure alazeak zori berezi batez
hertsatuak eta, egunaren urrats lehiatuetan, munduaren alde
huntan, zabalenean, zeintara buruzagitza herriz aldatzen baita
arrats guziez, erramu alarguntza oso bat!
Bainan arratsean, sagu-belar eta buztin usain bat, gure
emazten alaben eskuetan, etortzen zitzaukun gure jartzeko eta
aberasteko xedetara
eta haize eztiek bazegiten ostatu ur-golko nehorgaben
zolan.
VII
Ezkira beti biziko lur hori -gure atsegina- hauetan...
Uda Erresuma baino hedatuagoak ezartzen du aireko
mahainetan dilindan giro mail andana bat. Bere eremuan zabala
den lurrak itzulikatzen du bete-betean bere itxindu hautsen
azpian hitsa. Sofre, ezti kolore, hiltze-gabeko gauzen kolore,
belarreztatu lur guzia sutan bertze neguko lastoetan -eta
zuhaitz bakar baten belogi muskerretik zeruak biltzen du bere
heze amuzkoa.
Mika harroki bat! Ez bihi huts bat ere haizearen
bizarretan. Eta argia urin bat bezala. -Betespalen urraduratik
batzen naizela mendi-hegien hariari, badazkit zakatzez titatua
den harria, ixiltasunaren erlumeak argi kofoinetan; eta nere
bihotzak arrangura du larrepote mota batez...
Kamelu-eme ile moztean eztiak, orbain malba-kolorez
josiak, muñoak ibil daitela zeru lurtsuaren arauen azpian- joan
daitela ixilik ibarraren goritasun xuhailen gainean; eta.
belaunika bitez azkenik, ametsen khean, jendaldeak lurraren
errauts hiletan ezeztatzen diren lekuan.
Marra handi maltso batzu badoatzi itxura gutiko ardantz
batzuen urdintzetara. Lurrak gune bat baino gehiagotan ari ditu
zohitzen ekaitzaren brioletak; eta uhaitz agorren lekuan
airatzen diren ondartz lano horiek, mende zati batzu bidaian
bezala...
Mintzoa apalago hilentzat, mintzoa apalago egun argian.
Hainbertze eztitasunek, izan daitekea bere neurriaren aurkitzeko
huts badagiela?... "Mintzo nitzauzu, ene arima! -ene arima
zaldi usain batez oro ilundua!" Eta lur-xori handi batzuek,
Sartaldean itsaso iragaiten, ongi itxuratzen dituzte gure itsas-
xoriak.
Zeru hain xuhailaren sortaldean, itsuaren oihalez hetsi
den leku saindu bat bezala, odei maltso batzu ari dira moldatzen,
hetan itzulikatzen direla kanfre ta adarraren xangreak... Ufa
batek hartu nahi dauzkun kheak! lurra dena aiduru bere
mamutxa bizarretan, lurra gauza miragarri batzuez erditzen!...
Eta eguerditan, jujuba zuhaitzak hil-hobien zimendua
zapartarazten duenean, gizonak hesten ditu betespalak eta
garondoa frexkatzen aroetan... Ametsaren zaldieriak errauts
hilen lekuan, oi gutaraino ufa batek ile-harrotzen dituen bide
auherrak! nun aurkit, nun aurkit uhaitzak bere ezteietan
zainduko dituzten gudariak?
Lur gainean doatzin ur handien otsean, lurreko gatz
guzia ikaratzen da ametsetan. Eta bat-batean zer nahi daukute
mintzo horiek? Goiti ezazue mirailazko jendalde bat uhaitzen
hezurtegiaren gainean, dei begite geroko mendetan!
Goitizkitzue harriak ene ospetan, goitizkitzue harriak ixilik, eta
leku horien zain burdin-hori muskerrezko zaldieriak galtzeta
zabaletan!...
(Xori handi baten itzala iragaiten zaut aurpegitik).
VIII
Zamari saltzeko legeak. Lege bidez aldakorrak. Eta
guhaur. (Gizonen kolore).
Gure lagun zirimola gora horiek bidaian, urezko-aro-
neurkin joanki lurraren gainean,
eta uhar ospatsuak, gai miragarri batez eginak, errauts
eta mamutxaz ehoak, gure jendalderi jarraikitzen zirela buru-
zerga bezala.
(Gure bihotzen araura suntsitu zen hainbertze nihun-ez-
izaite!)
Ez bada gelditzea auher izan zelakotz: atxikimendu
gabeko aberen urratsean (gure zaldi garbi gehienen
begiekielakoak), ainitz gauza hasirik izpirituko ilunbetan
ainitz gauza astira izpirituko mugetan- Seleukus-en acoko
ixtorio handiak abailen xixtuan eta lurra azterketeri emana...
Bertze gauza bat: itzal horiek -zeruaren ohoinkeriak
lurrari...
Zaldiz horrelako giza-leinuen erditik, zeintan herrak
zenbait aldiz ari baitziren kantuz sagar-xori batzu bezala,
zaharoa goitituko ote dugu zorionaren hitz irenduetara?
Gizona, azta ezak hire azta garian neurtua. Hunelako herri bat
ezta nerea. Zer erran daut munduak belar higitze huntaz bertze?...
Zuhatz-Eiharraga deitu lekuraino
eta ximixta meharrak mugatzen dauzta herri horiek
Sartaldean.
Bainan haraindian dira asti handienak, eta herri
handi belartsu orroitmen gabeko batean, urtea esteka eta
urtebururik gabe, argi-haste ta suez bizitua. (Goizean ahari beltz
baten bihotzaren sakrifikazioa).
Munduko bideak, bata jarraikitzen zautzue. Nagusigoa
lurreko aieru guzien gainean.
Oi Bidaianta haize horian, arimaren gostua!... eta kokulu
indianoaren, diok, bihiak baditik, leher bezate! indar
xoragarriak.
Bortizkeriazko ekai handi batek manatzen zituen gure
bizi-moldeak.
IX
Hainbertze denbora bazelarik Sartaldera baginoatzila, zer
ginakien gauza suntsikorretaz?... Eta bat-batean gure oinetan
lehenbiziko kheak.
- Ema-gazteak! eta herri baten izaitea oro usain-ondua
bilakatzen da:
"... Iragartzen dezteat bero handi bateko aroak eta
alarguntsak garrasiaka hilen ezeztatzean.
Ixilitasunaren ohiduran eta artan zahartzen direnak,
gainetan jarririk, ondartzeri beha daude
eta egunaren aipamenari ferietako izparrenetan;
bainan atsegina emazten sabelean moldatzen ari da, eta
gure emazte soinetan bada mahats beltz irakigarri bat bezala, eta
guhaurekilako jabalmenik ez batere.
"... Iragartzen dezteat fagore handi bateko aroak eta
orstoen zoriona gure ametsetan.
Iturburuak badazkitenak gurekin dira herritik-joaite
huntan; iturburuak badazkitenek erranen daukutea arratsean
zein eskuen azpian gure sabelen mahatsa zapatuz
diren gure soinak heldar batez betetzen? (Eta emaztea
gizonarekin etzan da belarrean; jeikitzen da, antolamendu bat
egiten du gorputzeko itxuretan, eta larrapotea airatzen da bere
hegal urdinean.
"... Iragartzen dezteat bero handi bateko aroak, eta molde
berean gauak, zakurren ehausi-pean, bere atsegina deitzten du
emazten sabelean.
Bainan Arrotza bizi da bere oihal-etxean, esnekinez,
udarez ohoratua. Ekartzen zaio ur hotxa
ikus ditzan hartan bere ahoa, begitartea eta setsua.
Ekartzen zaizkio gaukari emazte handi batzu (ha!
gaukoagoak egun argiz!). Eta menturaz ere nitarik har dezake
bere atsegina. (Eztakit zer diren haren izaerak emaztekin).
"... Iragartzen dezteat fagore handi bateko aroak eta
iturburuen zoriona gure ametsetan.
Idek ezak ene ahoa argitara, ezti gune bat bezala
harroken artean, eta nere baitan hutsik aurkitzen bada izan
nadila haizatua! bertzela,
joan nadila etxe-oihal-pera, joan biluzirik, pegarraren
ondora, etxe-oihal-pera,
eta hik, hil-hobi izkinaren laguna, ikusiko nauk luzaz
mutu nere zainen zuhaitz-alabaren azpian... Galdezko ohe bat
etxe-oihal-pean, izar muskerra pegarrean, eta izan nadila hire
menean! ez sehi bat ere etxe-oihal-pean ezpada ur hotx
pegarra! (Badakiat argia baino lehen ateratzen izar muskerra
iratzarri gabe, larrepotea alazean eta lur guziko zakurren
ehausia).
Iragartzen dezteat fagore handi bateko aroak eta ar-
ratseko zoriona gure betespal suntsikorretan...
bainan mementoan eguna duk oraino!"
- eta xutik egunaren hegiko dirdiran, herioa baino
xahuagoko herri handi baten atarian,
neskek bazegiten gernu bere zaiaren oihal margolatua
baztertuz.
X
Egik hautu hegia bereganatzen zaion buruko handi batez.
Begia gibelatzen da mende batez arimaren herri-aldetan. Gisu
bizizko atetik ikusten dira ibarreko gauzak : gauza bizidunak, oi
gauza
ezin hobeak !
potro sakrifikatze batzu haurren hil-hobi gainean,
alarguntsa garbialdiak arrosetan eta xori muskerren biltzarreak
korroiletan zaharren ohoretan;
ainitz gauza lurrean entzuteko eta ikusteko, gauza biziak
gutartean!
aire zabaleko besta ospatzeak zuhaitz handi batzuen
urteburuko eta zeremonia publikoak putzu baten ohoretan;
harri beltz, osoki biribil batzuen eskaintzak, ur-hegi asmatzeak
leku hiletan, oihal kontsekratzeak, haga muturretan, lepoetarat
hurbiltzean, eta oihukatze bortitzak, harresien azpian,
ezkontzetako oihalen erakusketako!
bertze asko gauza oraino gure baldokien heinean: abere
lotzeak bazter-herrietan, jendalden harat-hunatak ile motzlen,
ur-zilo egilen eta zaldi zirikatzailen aitzinean; sal-eros jokoak
uzten hatsean eta belarki haizeztatzea, xarden puntan,
hegaztegietan; eraikitzeak: lur erre ta gorrailezko heskailu,
zabaltzetan haragi idortoki, apezentzat aldategi, kapitaindegi;
abel-artatzailearen korrale neurrigabeak; mando-biden erreka
hertsitzetan bide bihurtuen arta-lanak; eritegi oinarritzeak
larrekietan; bidekari-alden etortzeko idazketak eta zaintzalen
etxerat igortzeak diru aldatzailen auzoaldetan; aipamen onak
sortzen hegatz-pean, erregosi untzien aitzinean; hartze-paperen
oihukatzeak; ihizi larru-xurien, lurpeko har-zureen suntsitzeak,
lapar eta elorri suak herioaz zikindu lekuetan, garagar eta al-
largizko ogi eder baten egitea; edo gal-xurizkoa; eta gizonen
khea leku orotan...
ha! gizon mota guzietarik bere bide ta atunetan:
mamutxa, ur-udare jale; xafla, aberastasun ekarle! laboraria
eta adalinga, xixtatzailea eta gazkina; zubi-zaina, arotza; zukre,
kanela, burdin-xurizko edan-untzi eta adarrezko argi-untzi
saltzaileak; larruzko jauntzi bat mozten duena, abarkak zurean
eta oliba moldeko botoinak; lurrari bere moldeak emaiten
dazkona; eta gizon ofizio gabea: gizon belatzduna, gizon
xiruladuna, gizon erleduna; atsegina bere mintzoaren doinutik
hartzen duena, lana harri musker bati behatuz aurkitzen duena;
bere atsegineko, hegaztegian zuhaitz azalezko su bat erre-
arazten duena; lurrean orsto usaindunez beretzat ohe bat egiten
duena, eta hartan datzana eta deskantsatzen dena; ur-bizi aska
batentzat zeramika muskerren marrezki batzu gogoan dagona;
eta bidaiak egin dituena eta berriz abiatu nahia; euri handi
batzuen herrian bizi izan dena; ari dena xotxetan, mailetan,
gandoletan; edo bere karkulako taulak lurrean hedatzen dituena
bere xedeak badituena kuiatto baten baliatzeaz; arrano bat
herrestan badermana abar zama bat bezala bere ondotik (eta
luma emana da, ez saldua, gezien lumaztatzeko), hazi-irina
biltzen duena zurezko untzi batean (eta nere atsegina, dio,
margo hori hortan da); kauserak jaten dituena, palma-harrak,
martxuka-gorriak; suge-belarraren gostua maite duena; biper
lodi batez amets dagiena; edo oraino lurpeko xori-nigar bat
hortzez xehatzen duena, maskor bat beharrira baderamana, eta
jeinu usain-onaren goait dagona harriaren hatste hotxetan;
emazte gorputza gogoan dagona, gizon lizuna: bere arima iheki
baten leinuruan badakusana; jakitatetan, onomastikan ixuria den
gizona; biltzarretan entzuna den gizona, iturriak izendatzen
dituena, alki emaitza bat badagiena zuhaitzen azpian, ile tindatu
emaitza bat zuhurrentzat; eta bide-kurutzetan lot-arazten
dituena burdin-horizko gopor biziki handi batzu egarriarentzat;
oraino hobeki, ezerik eztagiena, holako gizona eta bere atunetan
holakoa, eta hanbat bertze oraino! gateper biltzaileak alorren
ozketan, horiz titatu arraultzeak hartzen dituztenak berroetan,
zalditik jausten direnak gauza batzuen biltzeko, agaten, bazter-
herrietako sar-bidetan pikatzen den harri urdin-xuhail baten
(untzi, tabakera, edo herbailen eskuetan itzulikatzeko borobilen
moldean); xixtuz kutxatto batzu margolatzen dituztenak aire
zabalean, bolizko makila bat duen gizona, errotanezko kadera
bat duen gizona, nesken iduriko esku batzuez apaindua den
ermitanoa eta zimino baten estekatzeko bere lantza alazean xutik,
ezarri duen gudari etxerat igorria... ha! gizon mota guzietarik
bere bide ta atunetan, eta bat-batean! arratseko jauntzietan
agertua eta epaiten dituela inguruan nor-lehen-izaiteko ekaiak
oro, Ipuinlaria bere lekuaren hartzen ahunt-adar ondoaren
azpian...
Oi etorki-idazlea plazan! zenbat ixtorio familia eta
etorkietaz? -eta hilak hatzeman beza bizia, legetzailearen
harrietan errana den bezala, ezpalin badut gauza oro bere
itzalean eta bere adineko balioan ikusi: liburu eta urtekari-
tegia, izar-ikerlearen botigak eta ehortz-leku baten ederra,
tenplo batzu biziki zaharrak palma-pean, mando-eme baten eta
hiru oilo xurien bizitegi- eta nere begi itzuliaren haraindian,
ainitz egintza gorde bidean: oihal-etxe-taldeak ekenduak nik
eztaikidan berri batzuen gatik, jendalden ausartziak muñoetan
eta ibai iragaiteak zahagi batzuen gainean; zaldizkoak
batasuneko eskutitz eremaile, zelata ardantzetan, ohoin lanak
erreka hertsitzen zolan eta ariketak alorretan gaindi emazte
baten ebastearen gatik, tratuak eta azpikeriak, ihizien estaldurak
oihanean haurren begi aitzinean, eta profeta batzuen eriondoak
itheien barruan, gizon bien elealdi ixilak zuhaitz baten azpian...
bainan oroz gainetik gizonaren egintzak lurrean, ainitz
aieru bidaian, ainitz hazi bidaian, eta eguraldiaren airis-pean,
lurraren ufako handi batean, uzten luma guzia!...
arrats orduraino zeintan izar emea, gauza garbi eta zeru
gorenetan saristatua...
Ametsaren lur itzulgaia! Nork aipatzen du eraikitzea?
-Ikusi dut lurra eremu zabal batzuetan banakatua eta nere
gogoeta ezta itsasturitik alderatua.
KANTU
Nere zaldia zuhaitz urtxapalez betearen azpian gelditurik,
xixtukatzen dut xixtu bat hain garbia, nun ezpaita agintzarik
bere bazterretan uhaitz horiek atxik dezazketenik. (Orsto biziak
goizean ospearen irudi)...
Eta ezta batere gizon batek eztuelakotz gogoa ilun, bainan
jeikiz argia baino lehen eta zuhurtziaz badagola har-emanean
zuhaitz zahar batekin, bidarraz bermaturik azken izarrari,
ikusten ditu zeru baruraren zolan gauza handi garbi batzu
atseginerat bihurtzen...
Nere zaldia urrungaz dagon zuhaitzaren azpian gel-
diturik, xixtukatzen dut xixtu bat hain garbia... Eta bake,
hiltzera baldin badoatzi, egun hau ikusi eztuteneri. Bainan ene
anaia olerkariaz ukan ditugu berri batzu. Idatzia du oraino
gauza bat ezin eztiagoa. Eta zenbaitek ukan zuten haren
ezagutza...
