César Vallejo, ahots anaia Euskadiko gerraz
César Vallejo
euskaratzailea:
Omar Nabarro
Nork bere poetarik gurenak jo ohi ditu mundu poesigintzako gailur
garaientzat. Berau dela eta, Urlia edo Sandia goretsiko digu harako
elkarrizketatu harek; horko beste horrek, ostera, aurrekoei guztiz
kontrajarrigarria den Berendia dugula ezinbestekotzak esango digu aldi berean.
Nik neuk, irakurri ditudan poeten zerrenda laburrean, César Vallejo dut
gogokoenetarikoa. Mende honetako poesigintzako gailurretarikoa denentz? Batek
daki. Dakidana da Vallejoren ostean egin den gaztelerazko poesigintza erabat
baldintzatu duela beronen obrak. Topikoak topiko, gazteleraz burututako
poesingintzan izan ei zuen gauzadurarik bikainena Frantzia aldean sortutako
Surrealismoak. Hala bada, bedi! César Vallejok surrealismoa giza muinaz bete
zuen. Surrealismo humanistaegin zuen. Edo, hobeto, surrealismo sozialistaasmatu
zuen. Badakite, beraz, kritikoek eta historiagileek. On dagiela.
Labur esatearren, Vallejo indio perutarra, komunista eta poeta izan
zen. Eskumatarrek gauzaturiko lan poetikoekin moskeatu egin naiz, orain eta
hemen ideologia aipatzea ospegabetuta egon arren diodalarik hau.
César Vallejo 1892.ean jaio zen, Perun. 1919.ean «Los heraldos negros»
poesi liburua argitaratu zuen. Kritikoak ondo ohartu direnez, lehen liburu
honetan aurreragoko mogimendu literariotetik leporatutako zamaz arindu barik
dagerkigu poeta, liburuari tituloa ematen dion olerkian, haatik, oso osorik
ikusten badugu ere Vallejo heldua izango denaren aurreirudia.
«Trilce»du izena bigarren liburuak, eta tituloaren iluntasunaren
arabera dakarkigularik mamia ere, iluna, telurikoa eta magikoa da. Argi iluna,
entelegatu barik ulertzea, hitzetan galdu eta aldi berean gizakion barne-
itsasoan murgiltzea, guzti hau eta beste asko posiblea dela frogatu digu César
Vallejok.
Egia, Vallejoren lehen liburu biotako poema asko oso hermetikoak dira.
Ez ditut, egia handiagoa da, sekula ere osorik ulertu. Berdin dio. Barru
barruan eragiten dituen ur ilunezko itsaso handietan nabegatzeak dio ardura.
Berak ez zuen seguruenetik logikarik bilatzen, mendez mendez nolabaiteko
indigenak garenoi lepo gainean ezarritako zapalkuntzaren zama astunak
eragindako histura nekatua isladaraztea baino. Zeregin horretan, zer dio
logikak?
«Poemas en prosa»delakoan 1923/24 eta 1929 Voy a hablar de la
esperanzadago, gure poetaren hunkigarrienatarikoa. Mikel Lasak bere «poema
bilduma» delakora ekarri zuen Piedra negra sobre piedra blancairakurriko dugu,
«Poemas humanos» Vallejo hil ondoren Geogertte emazteak, aurreragokoa eta
«España aparta de mi este cáliz»bezala, argitaratu zuen bilduman.
«España aparta de mi este cáliz»bilduma gerrateko lehen urtebetean
idatzi bide zuen Vallejok, 1938. urtean hil bait zen. Bilduma hau osatzen duten
olerkiak hamabost dira. Berauetariko hirutan gure historiako gertaera bana
agertzen da, hots, Gernika eta Durango bonbardeatzeak eta Bilbo galtzea. Hiru
poemok itzuli ditut (Gernikarekikoaren kasuan zati bat baino ez) Berauez gain,
Masatituloduna, zergatik egin dudan nik neuk ere zehazki ez dakidalarik
gainera.
Inorenak itzultzea traizioa bada beti, areago da Vallejori dagokionean;
hala ere saiatu egin naiz, lizentzia poetikoen ordainekoak neure inguruko
Bustiraldeko euskaratik hartu ditut, joskera arloan batez ere, Vallejo arau
hauslearen ispirituari eustearren. Arretaz irakurriz gero, Picassoren Guernica
ospetsuko osagarrietariko asko poemotan dagoz. Irakurri egin ote zituen
margolariak?
Amaitzeko, kontseilutxoa; gogoz saia zaitez, irakurle hori, Vallejok
erabailtzen duen «España» hitzari errepublikazale horrek ematen zion kutsua
hartzen, ezen ez traizio errege den errepublika honetan darion fasismo kiratsa.
Bilbo hartu ondoko korteiua
Zaurituta eta hilda, anaia,
izaki egiatia, errepublikanoa, heure tronoan ibilten ari dituk,
heure bizkarrezurra ospetsuki jaitsi zenez gero;
ibilten ari dituk, zurbil hori, hire adin argal eta urterokoan,
gogotsuki soraio haizeen aurrean berau.
Min biotan gerlaria,
jazar hadi entzutera, etzan hadi bapateko paluaren oinera,
berehalakoa hire tronoan;
iraul ezak;
izara berriak diagozak, estrainoak;
ibilten diabiltzak, anaia, ibilten diabiltzak.
Esan diate: Zelan! Non!uso zatikiez
adieraziz heuren burua,
eta umeak negar egin barik igoten dituk hire hautsera.
Ernesto Zuñigak, eskua jarrita egiten dik lo,
kontzeptua jarrita,
atsedenean hire bakea, baketan hire gerra.
Bizitzaz erilarri zurituta, kamarada,
kamarada zaldizkoa,
gizakia eta piztiaren arteko kamarada zaldia
dibujo garai eta melankoniotsudun hire hezurtxoek
ponpa española eratzen dute, ponpa
pilda fin finez ereinotzeztatua.
Jezar hadi, bada, Ernesto,
entzun itzak, ibilten diabiltzak, berton, hire tronoan,
hire txorkatilak ilurdinak dituenetik hona.
Ze trono?
Heure eskuineko zapata! Heure zapata!
Cortejo tras la toma de Bilbao:Herido y muerto, hermano, / criatura veraz,
republicana, están andando en tu trono, / desde que tu espinazo cayó
famosamente; / están andando, pálido, en tu edad flaca y anual, /
laboriosamente absorta ante los vientos. // Guerrero en ambos dolores, /
siéntate a oír, acuéstate al pie del palo súbito, / inmediato de tu trono; /
voltea; / están las nuevas sábanas, extrañas; / están andando, hermano, están
andando. // Han dicho: «Cómo! Dónde!...», expresándose / en trozos de paloma, /
y los niños suben sin llorar a tu polvo. / Ernesto Zúñiga, duerme con la mano
puesta, / con el concepto puesto, / en descanso tu paz, en paz tu guerra. /
/ Herido mortalmente de vida, camarada, / camarada jinete, / camarada caballo
entre hombre y fiera, / tus huesecillos de alto y melancólico dibujo / forman
pompa española, ¡pompa / laureada de finísimos andrajos! // Siéntate, pues,
Ernesto, / oye que están andando, aquí, en tu trono, / desde que tu tobillo
tiene canas. / ¿Qué trono? / ¡Tu zapato derecho! ¡Tu zapato!
Hileta erredoblea Durangoko hondakinei
Aita hautsa Españatik igoten zarena,
Jainkoak salba, libra eta koroa zaitzala,
aita hautsa arimatik goratzen zarena.
Aita hautsa sutatik igoten zarena,
Jainkoa salba, zapata jantz eta tronoa eman diezazula,
aita hautsa zeruetan zarena.
Aita hautsa, kearen birloba,
jainkoak salba eta infinitora gora zaitzala,
aita hautsa, kearen birloba.
Aita hautsa non justoek amitzen duten,
Jainkoak salba eta lurrera itzul zaitzala,
aita hautsa, non justoek amitzen duten.
Aita hautsa, ahurretan hazten zarena,
jainkoak salba eta bularrez estal zaitzala
aita hautsa, ezerezarekiko izua.
Aita hautsa, burdinaz osatua,
Jainkoa salba eta gizon itxura eman diezazula,
aita hautsa sutan abiatu zarena.
Aita hautsa, pariaren apreta,
Jainkoak salba eta ez zaitzala sekula be deslot,
aita hautsa, pariaren apreta.
Aita hautsa barbaroek haizeratzen dutena,
Jainkoak salba eta jainkoez gerrika zaitzala,
aita hautsa atomoek estaltzen dutena.
Aita hautsa, herriaren kubritxeta,
Jainkoek salba zaitzala betirako gaitzetik,
aita hautsa española, aita gurea.
Aita hautsa futurora zoazena,
Jainkoak salba, gida eta hegalak eman,
aita hautsa etorkizuna zarena.
Redoble fúnebre a los escombros de Durango:Padre polvo que subes de España, /
Dios te salve, libere y corone, / padre polvo que asciendes del alma. // Padre
polvo que subes del fuego, / Dios te salve, te calce y dé tu trono, / padre
polvo que estás en los cielos. // Padre polvo, biznieto del humo, / Dios te
salve y ascienda a infinito, / padre polvo, biznieto del humo. // Padre polvo
en que acaban los justos, / Dios te salve y devuelva a la tierra, / padre polvo
en que acaban los justos. // Padre polvo que creces en palmas, / Dios te salve
y revista de pecho, / padre polvo, terror de la nada. // Padre polvo, compuesto
de hierro, / Dios te salve y te de forma de hombre, / padre polvo que marchas
ardiendo. // Padre polvo, sandalia de paria, / Dios te salve y jamás te desate.
// Padre polvo que avientan los bárbaros, / Dios te salve y te ciña de dioses,
/ padre polvo que escoltan los átomos. // Padre polvo, sudario del pueblo, /
Dios te salve del mal para siempre, / padre polvo español, padre nuestro. /
/ Padre polvo que vas al futuro, / Dios te salve, te guíe y te dé alas, / padre
polvo que vas al futuro.
Masak
Batailaren amaieran,
eta hilda gudalaria, berarengana etorri zen gizon bat
eta esan zion: ez hadi hil, neuk maite haudanagaz!
Baina gorpuak, oi! hiltzen segitu zuen.
Bi hurreratu zitzaizkion eta berresan:
ez gaitzak utzi! Adorea! Itzul hadi bizitzara!
Baina gorpuak, oi! hiltzen segitu zuen.
Berarengan jo zuen hogei, ehun, mila, bostehunmilak,
aldarrikatuz: halako maitasuna eta ezin ezer Herioren aurka!
Baina gorpuak, oi! hiltzen segitu zuen.
Orduan, Lurreko gizakume guztiek
inguratu zuten; ikusi egin zituen gorpuak triste, hunkituta;
astiro altxatu zen,
lehen gizakumea besarkatu zuen; ibilten hasi zen...
Masa:Al fin de la batalla, / y muerto el combatiente, vino hacia él un hombre /
y le dijo: «No mueras, te amo tanto!» / Pero el cadáver ¡ay! siguió muriendo. /
/ Se !e acercaron dos y repitiéronle: / «¡No nos dejes! ¡Valor! ¡Vuelve a la
vida!» / Pero el cadáver ¡ay! siguió muriendo. // Acudieron a él veinte, cien,
mil, quinientos mil, / clamando: «¡Tanto amor y no poder nada contra la
muerte!» / Pero el cadáver ¡ay! siguió muriendo. // Le rodearon millones de
individuos, / con un ruego común: «¡Quédate hermano!» / Pero el cadáver ¡ay!
siguió muriendo. // Entonces, todos los hombres de la tierra / le rodearon; les
vió el cadáver triste, emocionado; / incorporóse lentamente, / abrazó al primer
hombre; echóse a andar...
Batailak
(zatiak)
Hala ere, hemendik, beranduago,
lur honen ikuspuntutik
on satanikoa bertara isurtzen den dolutik,
Gernikako bataila handia ikusten da.
A prioriko lid hori, kontutik kanpokoa,
baketan lida, arima ahulek
gorputz ahulen aurkako lida, umeak jo egiten duen lida,
inork be joteko esan barik berari,
diptongo ikaragarripean
eta ipurtzapi trebe trebearen azpian,
eta amak jo egiten duena bere aldarriaz, malko baten atzekaldeaz,
eta gaisoak jo egiten duena bere gaitzaz, bere pastileagaz eta bere semeaz
eta agureak jo egiten duena
bere ilurdinez, bere mendeez eta bere paluaz
eta jo egiten duena presbiterak Jainkoaz!
Gernikaren defendatzaile taziotuok!
Oi ahulok! Oi iraindu leunok,
goratzen, hazten
eta mundua ahul ahaltsuez betetzen ari zaretenok!
Batallas:Más desde aquí, más tarde, / desde el punto de vista de esta tierra, /
desde el duelo al que fluye el bien satánico, / se ve la gran batalla de
Guernica. / ¡Lid a priori, fuera de cuenta, / lid en paz, lid de las almas
débiles / contra los cuerpos débiles, lid en que el niño pega, / sin que le
diga nadie que pegara, / bajo su atroz diptongo / y bajo su habilísimo pañal, /
y en que la madre pega con su grifo, con el dorso de una lágrima / y en que el
enfermo pega con su mal, con su pastilla y su hijo / y en que el anciano pega /
con sus canas, sus siglos y su palo / y en que pega el presbítero con dios! /
¡Tácitos defensores de Guernica! / ¡oh débiles! ¡oh suaves ofendidos, / que os
eleváis, crecéis, / y llenáis de poderosos débiles el mundo!