Arzai-jolasa
Iraola, Victoriano
Gozozko penak ara argira arzai birenak,
Rufino eta Martina dira horen izenak,
bai, kanta bear ditut oranchen keja eztiyak,
bai, kanta bear ditut beraren kontu guztiyak.
Ardiak ere arretu aundiz umill gaisoak,
entzutan zeuden amore kontu aztutakoak:
entzun izazu beraren ordu argi illunak,
entzun izazu arzaichoaren kantu leganak...
Eguzkiaren jira guzitik argi luziak,
ongiro aundiz jaizten ziraden bizi biziak,
eta Rufino etzanda aritz baten oñean,
oroitz aundiko mendicho berde baten gañean,
presaz pasiaz aldumenetik pauso ariñez,
chit ur garbia, bide guzian zoñu egiñez,
eta ur aren mur mur soñura ziñez esanaz,
modu onetan arrazoitzen zan kejak emanaz...
RUFINO.
-Marmola baña gogorragoa nere kejari,
eta pechuan erretzen nauen su biziari;
elurra baña izoztuago zaude guzia:
¡iltzen naukazu, eta beldur det, beldur bizia:
¿zu gabetandik, zeru argia, zer daukat gero?
¿zertarako naiz, zertarako zuk laja ezkero?
¡O! chit lotsa naiz iñork onela ikusitzea
zure gandikan orren gorrotoz gelditutzea...
Eguzkiaren ari sutuak zabaldutzean
mendietan da, ibarchoan da esnatutzean
chori-egazti, animaliak eta jendea
alai paseaz tontor altuak, ibar berdea
eta egalka aize garbian chori libreak...
sinizta nazu isurtzen zaizkit malko aleak.
Eta zu nere bizi tristeaz oso azturik,
agertu bage zercho bat ere sentimenturik;
zuregatikan nere Martina nua iltzera,
eta nigatik apur bat ere kupi etzera:
zu zera nere fede ederra galdu dezuna,
baña zu zera fede on ori zor dirazuna,
¡Oh Jesus ona!, esan zadazu, esan zergatik
ikusten dezun ezkero zeru altu ortatik;
¿zertan aur oni zerbait gaztigu bigaldu gabe
zaude, izanik zu lur ontako guzien jabe?...
Zuregatikan gerizdun saroi eder berdea.
zure gatikan mendi altuko bakardadea,
gustatzen zaizkit baratz alaiak eta basoak;
zuregatikan arbol tantaiak, aize gozoak,
lili zuria, krabeliñ eder gorri-gorria
eta gañera deseo nuben udaberria.
Baña ¡o! nola arkitzen ninzan leialtadean
zure pechuan zer gordetzen zan jakingabean.
Arkumechoak kupidaz daude neri begira:
arri gogorrak bigundu eta zatitzen dira:
arbolak ere diruditela makur antzean,
eta entzuten nauten choriak kantatutzean
errukituaz, jarri naute ¡o! berak kontaan
nere iltzea nola dioten beren kantuan.
Zure pechua besterentzako bada gordea,
utziko ditut baratz alaiak; saroi berdea;
utziko ditut ardi umillak, arbol aundiak,
eta aserik negar malkotan penaz begiak,
laizter joango naiz zuregandikan urrutiara:
laizter joango naiz ontzi batean Amerikara.
MARTINA.
-¡Zer esan dezu azken itz ortan ¡Jesus laztana!:
¡zer buruzbide gaizto zartu da gaur zuregana!
¡urez ontzian, urez urruti joan nai dezula,
¡arren! orlako lanikan pensa ez dezazula:
urian joanak badira lenaz galduak nozki
zure bi anai, ¿eta aiekin ez dezu azki?...
Baso saroian entzun dizkizut keja biziak,
entzun izazu pechu leialen egi guziak.
¡O! chit urruti izan da ere beti aurrean,
beti nerekin, beti lotu ta zauzkat gordean:
¿nola isildu nola estali gaur nere poza
zuregatikan senti banuen eri biotza?
eta miñ arren indar gogorrak uste gabean,
geldi geldirik zartu ninduen iya lur bean.
Chiribistatzen duen modura matsa gozoak
zerurañoko zumar tantaien adar osoak:
arek itsasten duena baña ere geiago.
zauzka ¡o! nere biotz zamurrak laztanduago.
Muga gabeko landacho ontan erakutsiaz
nuitasun ona, eta beldurren kejak utziaz
biziko gera, ardichoari ño ño deituaz
eta artalde eder mardula pozkidatuaz.
Gañera berriz aukeratuaz sagar umoak,
udare bigun, matsa gorrien bere sumoak
chori chikiak pirripipika kantu legunez,
aritz lodien gereitz azpitik aiek entzunez.
Zigorcho batez laso artetsu mallaz egiña
arrapatzeko zozo jalea, erbi ariña,
egazti gaizto chari chikien arraparia
eta iztingor begi zorrozdun egaalaria.
¿Baña zergatik arkitzen ziñan aiñ izutua
jakiñik zugan senti detala pechu sutua?
¿Ez altzerade oroitzen nola chiki chikitan,
igotzen ziñan inchaur gañera neregatikan
eta lurretik aiek bildu ta nola jatera
igotzen giñan arkaitcho altu baten gañera?
¿Nor goratzen zan gingak biltzera arbol aundira?
¿nork ekarritzen zizkidan gero magal garbira?
eta azkenez ¿nor irteten zan nere bidera
usai gozozko loracho sortak eskeiñitzera?
.........................................
Chanchetan ere entzuin orduko ¡Amerikara!
zillar bizien gizan zartzen zait beldur ikara.
¿Zenbat dirade aberastu ta beren errira
eun, berreun, millatik zenbat biurtu dira?
bat edo beste mirari batez azaldutzea
zerbait fortunaz, ¿ori da dana? ¡zer izatea!
Ara bultzatu artean beti aginde onak,
zillar nai ezik baleude gizan ekarri zonak,
eta ibarrak, eta saroiak, eta basoak,
danak utzi ta joaten dirade gizarajoak.
¿Zer egin dute ara joandako zure lagunak?
¿non gorde dira ustes berentzat zeuden fortunak?
¡urrutietan adizkide bat albuan gabe
orla galdutzen dira Rufino ¡bost doakabe!
Kontatzen ditu frankotan Pello Arizpekoak:
kontatzen ditu Indi aietan pasatakoak:
entzun zaizkazu, entzun Pellori, ango transeak,
eta dardara zartuko dizu oroitutzeak.
Ikusten dira (dionez) baso gaizki landuak,
landa gorriak, eguzkiaren suak galduak:
arbol bat gabe, azken bageko kanpo luzeak
eta frankotan ito bearrez susko aizeak.
¿Eta Rufino, anaien kartaz oroi etzera
urrikarriak nola nai zuen bere echera
laizter biurtu, ikusirikan ango bizia
esanaz zala loteki zuri bat izatea?
Ni baldin nanaiz benez benetan zure maitea
biotzetikan eskatzen dizut geldi zaitea.
RUFINO.
-Bai milla bider, zu zera nere laztan gozoa
eta zurekin igaroka det bizi osoa.
Beti nerekin biziko zera kejarik gabe,
Ni izango naiz betiko zure biotzen jabe,
Zumar altuen azpi berdeak, gereitz jartzean
eta ardiak gereitz artara alderatzean,
zuk kontatuko dituzu gure arkumechoak,
Zuk kontatuko dituzu zenbat diran gaisoak.
Iturriaren otsa geldiak ta suabeak,
egaztichoak, chori berritsu jabe gabeak,
entzunaz beren kabtacho garbi polit legunak,
aiek izango dirade beti gure lagunak:
aiek bezela biziko gera,izar laztana
aiek bezela igarotuaz bizitza dana.
