Walshen bila xake mahaian

Ordeka zabalean isuritako xake taula da La Plata. Kale zuzenak hemendik, hortik, handik, edonondik. Etxe sendoak, zumardi zabalak, hiribide luzeak...XIX. mendeko azkenaldiko giro baikoirraren emaitza da La Plata, Argentinako hiriburu izateko sortua. Ederra izanagatik, ez da, alde horretatik, edonora goazela ere, hirietako alde zaharretan aterpe bilatzen dugunontzat, hiri xamurra. Ehun eta hogei urte ere ez ditu, ehun eta hogei urte ere ez Pedro Benoiten diseinua jarraikiz, estatuko funtzionarioek eta italiar jatorriko beharginek planuaren gaineko arrazionalismoari bizitza ematen hasi zitzaizkionetik.
Datuok gogoan darabiltzadala iritsi naiz geltokira. Eta heldu eta batera, sabai altuak ebatsi dizkit begiak. Zoragarria esan beharko nuke, baina isilik begiratzen dut gora, bertakoen aurrean kanpotar nabarmen agertzea axola ez didala. Eiffel estiloko burdina amaraunak antigoaleko zera bat ematen dio estalpe zabalari. Eta hain antigoaleko, hain mende hasierako itxura du, non begiak, sabaitik aske, harriduraz gelditu zaizkidan zuri-beltzezko panoan: Graz. Berriro irakurtzen dut: Graz. Bai, Graz dio, ez La Plata. Arratsalde hartan bertan azaldu didate bidaia birtualaren arrazoia. Geltokia -hain du antigoaleko taxua-, Brad Pitt sujeta nagusi zuen "Zazpi urte Tibeten" filmatzeko erabili zuten. Zine lanak burututa, inork ez du lehen bezala utzi.
- Gurekin egotera soilik ez zinen etorriko honaino, ez? -galdetu dit Mainek.
- Bueno, Walshen kafetegia ere ezagutuko nuke... -erantzun diot, ume begiz, eskean legez.
Erromesak Jerusalemera, Mecara, Gaztelugatxera nola, neure buruari jarritako eginbeharra betetzera hartua nuen trena Quilmesen. Leihotik beha, arin pasatu zaizkit minutuak eta etxeak hegorako bidean. Tartean-tartean, irribarre estua marraztu zait trenak bere ibilia geltokietan eten duen askotan: Ezpeleta, Berazategui, Tolosa...
- Hemen da.
Begi ederrak ditu Luciak. Handiak eta tristeak. Bere ahizpa Maine Garcia eta Clarisa Schwindt-ekin batera, plazaren beste aldean egina dugu zita. Beren gurasoei buruz hitz egiteko daukagu ordua jarria, 1977an desgertuak denak.
- Hemen?
La Platako xake klubak leiho zabalak ditu, eta kaletik ikus daiteke jendea mahaietara eseria, eskua okotzean, aurkaria nola eraitsi pentsakor. Hemendik atera zen korrika Rodolfo Walsh 1956ko ekainean tiroak entzun eta batera. Valle jenerala estatu kolpea aurrera atera nahian zabilen. Tropelean hasieran, gero eta bakarrago San Martin plazatik aurrera, larri heldu zen etxera, 54. karrikan barrena.
"Pertsianaren ondo-ondoan, soldadu bat hiltzen ikusi nuen kalean, eta gizon horrek ez zuen "Gora Aberria!" esan, "Putakumeak! Ez nazazue bakarrik utzi!" baizik.
Handik sei hilabetera, hementxe, xake klubean, uda sargoritsu batean, zerbeza baten aurrean dagoela, norbait hurreratu zaio:
- Afusilaturiko bat bizirik dago.
Hor hasten da "Sarraskia operazioa", Walshen libururik ezagunena eta bizitza eta idazkera berri bati hasiera eman ziona. Dirudienez, sei hilabete lehenagoko gau hartan, egunkariek jaso ez zuten fusilaketa bat ere izan zen, eta baten batek, ilunpean odoletan ihesi, bizirik ateratzeko ditxa izan zuen. Hala lortu zuen Walshek Jose Leon Suarezko zabortegian izaniko sarraskitik bizirik atera zen Juan Carlos Livragarekin hitz egitea.
Gertaera, hitz egiten duen hildako bat, bitxia izanagatik, ez zion inork argitara eman nahi izan, harik eta inprenta jabe baliente bat aurkitu zuen arte. Presaka egin zuten lan, eta izenburuak aldatuta zituela, gaizki diagramatua... eta sinadurarik gabe agertu zen azkenik.
Ondorengo egunetan, eta orriak kalean zirela, Walshek bizirik zegoen beste gizon bat aurkitu zuen, eta beste bat honen ostean, eta beste bat... Zazpi izan ziren zabortegitik bizirik atera ziren hildakoak.
Walsh froga zuzentzaile lan egina zen, eta hiru ipuin liburu zituen kalean, polizia erakoak eta logika jokoak gehien bat.
- Zer, joango gara besteen bila? -diotsot azkenik Luciari.
Presarik gabe gurutzatzen dugu plaza zabala. Xake taulan barrena goazela, usoek, hegazkera urdurian, buruan jo behar gaituztela dirudi. Plazaren erdian, letra ederreko esku batek "Ni olvido, ni perdón, ni amnista" idatzi du monumentoaren gainean. Zer pentsatua eman dit, baina ez diot Luciari deus esan. Kosta egingo litzaioke zer adierazi nahi dudan ulertzea.
Azkenik, "Sarraskia operazioa" 1957an kaleratu zen osorik. Walshek, gobernu militarrek ezkutatzea lortu nahi izan zuten gertaera bat atera zuen argitara, eta kazetaritza literatura mailara igota, egia gezurrez ez estaltzea lortu zuen. Fusilaketek arduradunak zituzten arren, "hiltzaileak agerian baina libre" geratu ziren. Aramburu eta Rojasen gobernua ez zen Videla eta Masserarenaren atarikoa besterik.
Ondorengo urteetan, polizia-ipuinlaritza utzi gabe, poliziak jolas logiko ez ziren beste ikerketa liburu batzuei lotu zitzaien. Zain honek tiratuta idatzi zituen "Nork hil zuen Rosendo?" eta "Satanovsky kasua", peronismoaren garaiko Argentina ulertzeko ezinbesteko obrak.
Ekonomia Ministeritzaren aurretik pasatu garenean, Ensenadako untzioletako manifestazioa aurkitu dugu, hemen langileen manifestazioak peronismoaren garaitik izan diren bezalakoak, zaratatsuak, danbor, dunbel eta atabalekin. Hala, kalearen bestaldean, zaratapean aurkitu ditugu Maine eta Clarisa, eta taberna batean, mahai biribil baten inguruan aterpe.
Hasierako hitzak nekezago doaz abiada hartutakoan baino, eta hala ere, ikaragarria egiten zait zein naturaltasunez kontatzen didaten euren haurtzaroa, gurasoez dituzten flash txikiak, hauen lagunen etxean edota aiton-amonenenean bizi izandako gaztaroa, Perez Esquivelek eta Sabatok sortutako CONADEP taldearekin izaniko esperientzia mingarria, Madres-en sorrera 77an, Hijos-ena 94an...
Ume-umeak ziren dena gertatu zenean (15 egun zituen Clarisak, Mainek lau hilabete eta bi urte Luciak), eta ahozko lekukotzen bidez, argazkien bitartez berreraiki behar izan dute ia ezagutu ez zutena. Baina hori oso berandu izan zen. Hasieran, gurasoak beti zeuden kanpoan edo auto istripu batean hil ziren.
- Bizitza tarratadak baino ez ditugu ahaztura-ibaiaren aurka.
Errejistro aberatseko, esaldi labur eta indartsuko, horrela eman zuen Walshek bere bizitza, kazetaritza eta literaturaren artean La Plata den xake taula honetan, errealitatea fikzioa kontatzeko teknikaz janzten, errazkeriari eta panfletoari ihesian, taulatik jausitako biktimak inoiz heroi legez aurkeztu gabe. 1977ko martxoaren 25ean, Mainek, Luciak eta Clarisak irribarre tristez mahaira ekarri dizkidaten Carlos Schwindt, Silvia Juana Mora, Gustavo Garcia eta Matilde Itzigsohn bezala, betirako desagertu zen.
Ez da desagertuen zerrendetan dagoen idazle bakarra. Paco Urondo poeta adiskidea eta "Mascaró"-ren egile den Haroldo Conti ditu lagun, besteak beste.
- Ez didazue sinetsiko -esan nien-, baina han ez dira lur gainetik soilik desagertu, liburu-dendetatik ere bai. Ezinezkoa da hiruren ezer topatzea, Artentinan Espainiako argitaletxeak izan arren hauen editore .
Iluntzen ari du, eta Buenos Airesera itzuli behar nauen azken trena zain dut Grazeko geltokian.

Iñigo Aranbarri