Kazetaritzatik literaturara, joan etorriko bidean

 

KAZETARITZATIK LITERATURARA, JOAN-ETORRIKO BIDEAN titulua eman diot jardunaldion sarrera den txosten honi, eta titulutik bertatik markatu nahi da gaur egun bi arlo hauen artean dagoen harremana baina, eraberean harreman horrek oraindik ere sortzen duen ezinegona, bai idazleen, bai kazetarien artean, eta batez ere, plazaratzen dituen erantzun argirik gabeko galderak.


Galdera hauetatik bideratu dut txostenaren egitura, bost puntutan:

1. puntuan:Zergatik eta zertarako dator literatura kazetaritzaren eremura?.Erantzun bila, komunikazioa hobetzearen beharrari eta horretan literaturak eskaini dezakeenari begiratuko diogu.

2. puntuan: kazetaritza-literatura kontaktu horretan gertatzen den graduazioa aztertuko da, hizkuntzaren erabilera-moduak tartean direla.

3. puntuan: graduazio horrek nola eragiten duen literaturaren eta kazetaritzaren genero tradizionaletan, eta nola bideratzen den konbergentzia gisa bi arloetatik:
· literaturatik, sentsibilitate errealista berria piztu eta errealitatea-fikzioa loturaren bidez, genero hibridoak sortuz
· kazetaritzatik: kazetaritza tradizionalaren bihotz-bihotzean dauden genero informatibo nagusien aldaketa ekarriz: albistea, erreportajea,
· bien lotura horretatik: postfikzioa deitu genero berria abiatuz.


4. puntuan:Kazetaritza berri honek dakartzan aukera berriak baita arazoak.


5. puntuan; ondorio batzuk edo, zehatzago, galdera irekiak, sarrerako txosten bati dagokionez.







Literatura kazetaritzan, zertarako?:

Gertatuaren berri objektibotasun osoz ematea izan ohi da kazetaritzaren lehen helburua: argi, zehatz, labur, errealitatearen ispilu. Arau horietan oinarritu da luzaroan kazetarien idazkera edo estiloa.

Baina lege hau kolokan jarri da azkenaldian, besteak beste literaturak informazioaren munduan agertzen duen eragin zuzenaren ondorioz. Garai bateko printzipio argi eta zehatzen ordez, hainbat zalantza eta galdera plazaratu da:

· non kokatu behar da kazetaritza objektiboaren eta literatura subjektiboaren arteko muga ?
· zein da errealitatearen eta fikzioaren arteko zubi posiblea, ze harreman mota gertatzen da bi arloen artean ?

· non kokatu kazetaritzaren eta literaturaren mugatan sortu diren genero hibridoak ?

· eta batez ere, zer dela eta eman dio kazetaritzak sarrera bere eremu propioan literaturari ?



Ikus dezagun, bada, zer gertatzen den kazetaritza eta literatura bidaia komunikatibo berean elkartzen direnean. Tren bera hartzen dutenean:


· Gaur bezalako egun batez, duela 3 urte, 1999, urriaren 5a, asteartea zen, eta goizeko 8ak eta 11 minutu zirela, Londresen, Paddington tren-geltokiaren inguruan pasaiariz beteriko tren batek eta lokomotora batek txoke egin dute aurre-aurre. Istripu oso larria gertatu da.

Urgentziazko kronikak idazten dira, gertatua zehaztuz: Cheltenham-Londres bidea egiten ari zen "First Great Western" konpainia pribatuko trenak, bidaiariz bete-betea ordu-punta horretan Paddingtoneko geltokira sartzeko zela, "Thames Trains" konpainiako lokomotora batekin txokea izan du aurre-aurre. Lehen datuen arabera, 70 hildako egon daiteke, eta 100etik gora zauritu.
Istripuan tren bien gidariak hil dira, eta ezin beraien azalpenik jaso, baina istripuaren motiboaz dauden hipotesiak eskaintzen dira: lokomotoraren gidariak ez ei du semaforo gorria gorde, eta beste trenaren bidean sartzean gertatu da talka; bagoi ugari altzairuzko kartzela bihurtu dira barruan harrapaturiko pasaiarientzat, eta sua hartzean, 1.000 gradutik gorako tenperatura hartu dute burdina okertuek, ukitzen zuten guztia kiskaliz .
Ondoren, agintarien eta tren-entrepresa arduradunen zenbait deklarazio biltzen dira: Tony Blair lehen ministroa; "First Great Western" tren-konpainia pribatuaren zuzendari Mike Mitchel; "Thames Trains" hurbileko trenen zuzendari Terry Worrall., baita Garraio-poliziaren buru den superintendente Tony Thompson.

Eta bukatzeko, istripuaren atzean egon daitezkeen motibazio politikoak ere sujeritzen dira lehen begirada informatibo honetan: Blair-en gobernuak pribatizatu- berri dituen tren-konpainien utzikeria,etab.

Bukatzeko?. Ez oraindik. Kontua da zoritxarreko tren hartako bidaiari bat, , Jilly Cooper idazle britainiar ezaguna dugula, istripu latzetik zauriturik baina bizirik atera dena. Bizirik eta gertatuaren kronika egiteko prest:

"Gurutzegrama betetzen ari nintzen, lehen klaseko bagoiaren nire butakan lasai. Zortzi t´ erdiak aldera nintzen iristeko Londresa, eta bertako Strand Arts Institutura joan behar nuen segidan, hitzaldi bat eskaintzera. Orduan gertatu zen guztia. Txoke bortitza, eta bagoia airen joan zen, eta berehala neure burua harrapaturik sentitu nuen, sandwich baten erdian bezala baina inguruan jendea hilda edo larri zaurituta, deika. "Akabo, amaiera da hau" , pentsatu nuen. Min sakon, sarkorra neukan bular aldean."Hilko naiz" pentsatu nuen. Baina une hartan ez zetorkidan burura halako trantzetan etorri ohi direnak, seme-alabak, edo senarra, edo txakurra...Aldiz, aldamenean larriki zauriturik nuen gizon bat entzuten nuen etengabe esaten zuela: "Helen, maite zaitut, eta ez bazaitut berriro ikusten, jakin ezazu zenbat maite zaitudan."..Ez nekien haren emaztea bertan zen, ala urruntasunean mintzatzen zitzaion gizon hura.

Talkak sortutako burrunba handiaren segidan sutea sortu zen goraka, inguru guztia bereganatuz. Norbaitek oratu ninduen besotik: "Etorri, Jilly, hemendik alde egiteko ordua da". Leiho apurtutik irten ginen.


Une hartantxe ikusi nuen zeru urdin eder eta perfektua, baina inguruan dena zen izua. "Izorra infernua, bizirik nago !"esan nuen pozez. Burua itzuli eta jendea negarrez ikusten nuen nonahi. Nigandik hurbil, besoa galdutako gizon bat. Orduan gogoratu nuen trenean neraman nire azken nobelaren esku-izkribu bakarra .Testua berreskuratzeko laguntza eskatu nion inguruko polizia bati :"Oso lehentasun gutxiko gauza da hori, andere", erantzun zidan. Eta arrazoi osoa zuen, bai.




Honaino tren-istriputik libraturiko Jilly Cooper idazlearen kronika. (1)

Baina zer gehitzen dio kontakizun subjektibo honek aurrean laburtu dugun kronika periodistikoari ?.

Idazle britainiarrak erabilitako ikuspuntu eta teknika literarioak ez dio soilik balio estetikoa gehitu istripu latzaren kontakizun dramatikoari: baita ezagutza berri bat ere: gizabanakoaren esperientzia-kalitatea, une hain tragikoan, modu estetikoan narratua.

Kazetaritzaren eremua zabalagotu egin du, modu horretan, literaturaren laguntzaz eta arlo bion mesedetan.



Kazetaritza-Literatura harremanen gertatzen den graduazioa:


Baina kazetaritzaren eta literaturaren arteko elkarlana bultzatu nahian , ez ditugu geure idazle arituak trenetan edota hegazkinetan sartu eta istripu larrien protagonista bihurtuko. Ez horixe.

Hobe izango da, beraz, gaia urruntasun zientifiko eta hotzetik aztertzea, aktibitate biak diren komunikazio-ekintzaren ikuspuntutik, alegia.

Komunikazioaren Zientziak gaur honetaz guztiaz dioskuna zera da: kazetaritza eta literatura ez direla lehen uste genuen bezain atal desberdin eta urrunak:

1. Hasteko, eta goiko adibidean ikusi dugun moduan, gauzak hobeto, sakonago, beteago komunikatu nahiak bultzatzen du kazetaritza literaturaren eremura.

2. Kazetaritzan zein literaturan, komunikazioa, hizkuntzaren bitartez burutzen da.

3. Gainera, hizkuntzaren erabileraz eta funtzioez, kazetaritza ortodoxoak zuen ikuspuntu objetibista hura aldatu egin da gaur egun. Ez dago, gaurko ikuspuntutik, objektua eta subjektua modu absolutuan bereizterik, eta hizkuntzak ezin du balizko "errealitate"aren berri objektibo eta guztiz neutrala eman, hizkuntza ez baita inoiz denotatibo hutsa, bere alde konotatiboa ere baduelako.

Hizkuntza ez da soilik deskribapena; burutapena ere bada, zerbait burutzera bideratua,. Esatea egitea ere bada. Zerbait esateagatik,beste pertsona batengan eragin dezakegu, zerbait egitera bultzatu. (2)

Horrez gain, bai literaturak bai kazetaritzak komunikazioa burutzeko hizkuntza bera darabilte, eta komunikatu nahi duten esperientzia hitz bihurtu edo "hitzartu" egin behar dute . Hori egin ahal izateko, nahi ala ez, esperientzia hori "fabulatu" egin behar dute, hitz aukeratuen bitartez irudi mentalak probokatuz eta modu horretan komunikazioa lortuz.

Hizkuntzaren erabilera oro kontsideratzen da gaur egun estilo-markaz lagundua, eta ez dago, beraz, hizkuntza neutro-objektiborik.(3)

4.Kazetaritzaren eta literaturaren arteko bereizketa, beraz, gradukoa da: hizkuntzak, baten kasuan erreferentzialtasun handiagoa du, bestearenean fabulazio handiagoa.



Graduazio horren arabera generoak desberdintzen dira :
· kazetaritza informatiboa izango da erreferentzialtasunik handiena agertzen duen generoa.

Baina, esan daiteke, hala ere, genero informatibo hauek asetzen dutenik hartzailearen komunikazio-beharra?.

Azter dezagun gure arteko kasu bat, denbora urruntasunak ematen duen balkoitik begiratuaz, badaezpada ere:

1. 1975 urtearen irailaren 27an, goizetik eman zuten albistea, irratiz:
2.
"Gaur izan dira exekutatuak Anjel Otaegi, Juan Paredes Manot, Jose Humberto Baena, Jose Luis Sanchez Bravo eta Ramon Garcia Sanz prozesatuak."

Albiste oso laburra gertakari oso dramatikoak adierazteko. Anjel Otaegi lekukorik gabe hil zuten, Burgosko espetxean, iraileko goiz hartan. Informazioak oso urriak zirenez, airean gelditu ziren hainbat galdera, batez ere nola gertatu zen, nola egin zion aurre heriotza ikaragarriari Nuarbeko gazteak...

3. Urteak joan, urteak etorri eta kazetaritzak urrats berria eman zuen hutsune hura bete nahian: Iban Arregi kazetariak Anjel Otaegiren biografia moldatu zuen, haren senide eta lagunak elkarrizketatu eta dokumentazio ugari bildu ondoren:

"Heriotzera zigortu zutenean, isolatu egin zuten Angel, ziega aparte batean jarri zuten azkenengo hilabetean. Eta patioan ere ez zioten uzten besteekin ibiltzen.
"Burgosko espetxeko patioa ezaguna zen:Patio de las Acacias. Espainiako Gerra Zibilean patio horretan jendea exekutatu zutelako zen ezaguna. Han egin zituen azken egunak Angelek...
"Angelek bukaera-bukaera arte ez zuen sinetsi hil egingo zutela.Egun txarrak ere izan zituen, ordea, Burgosko patioan.."
"Egun batean, ´hiltzen banaute, zer jarrera hartu behar diat azkeneko unean´ galdetu zion Bizenteri Angel Otaegik.

"Irailaren 26ko iluntze hartan...ziegatik gela aparte batera eraman zuten...desioren bat ba al zuen galdetu zioten militarrek. Angelek pattar botila bat eta zigarroak eskatu omen zituen. Bizente Gurrutxagak, Burgosko kideak, dio Angel beldurrez hil zela, normala den bezala. Beharbada horregatik, pattar botila eskatu zuen Angelek. Eta goizeko zortziak aldera , hormara eraman zuten".(4)



4. Bigarren urrats honek ere ezin zezakeen bete, ordea, komunikazio-hutsune ikaragarri hura, eta literaturaren eremua hartu zuen Anjel Otaegiren figura denboraren eta datuen urritasunaren ondorioz ezabatuak, eta hor dimentsionatu zen, fikzioaren bitartez, erailketaren une trajikoa:

"Oraindik ere bezperan pattarrari esker lorturiko lo laburra asaldatu duen amets morbosoa onartzeko adina denbora...

"Jadanik ez du hiltzeko beldur abstraktua sentitzen, agoniari dagokiona baizik, heriotzak berak ere sofrimenduaren angustia ezin menderatuko ote duen kezka ikaragarria"

"Oso urrunetik bezala entzuten ditu tiroak, eta are urrunagotik,jadanik ezin ikus ditzakeen txoriek habietatik alde egiten dutenean, bere atzean, kanposantuko harresi goroldiotsuak itzultzen duen atabal hots geldoa"(5)




5. Oraintsu, berriz, laugarren urrats bat ezagutu dugu Anjel Otaegiren azken esperientzia latzaren aurkezpen komunikatiboan, eta gainera kazetaritza-literatura mugan bertan kokatu behar dugu testu hibrido hain berezi hau:"lau akazien patioa" izenburuaz argitaratu zen "Euskaldunon Egunkarian" 2002ko irailaren 27an, Joseba Sarrionandiaren sinaduraz:

"Hiltzen banaute, zer jarrera hartu behar diat azken unean?...batbatean, negarrez ere hasi omen zen"

"Han agertu zen apeza, sotana beltzean goitik behera botoi ilara bertikala, peregrinazio modukoa..Ez dut bedeinkaziorik nahi, esan zuen Anjelek, apeza frankista delako eta konfesatzeko ezer ez dudalako"

"Gau hartan ama ere ikusi zuen.."

"Ea nahiren bat zuen galdetu zioten orduan militarrek. Pattar apur bat eta zigarroa, esan zuen Anjelek. Gero zigarroa ezpainetan eta pattarra edanez esan zuen: Eska dezaket besterik?. Militar batek erantzun zion: Eskatu. Anjelek jolasean bota zuen: Ez hiltzea gaur. Noiz nahi duzu ba hil ?. Hogeita zazpi urte barru".
....
"2002ko irailaren 27an, ostirala. Lekukorik gabe hil dute. Gerra zibileko fusilamentuen markak ikusteko astia izan du apur batean, hormara ailegatu orduko egin diote deiadar:
Otaegi!
Eta tiroak jaso ditu Anjelek buelta eman duenerako, bihotzaren alturan denak. Eta azken unean ezelako jarrerarik hartzeko astirik gabe hil da." (6)


Lau urrats progresibo horiek ez dira bideratu soilik hasierako informazioaren hutsunea betetzera;
komunikazio "bertikala zein horizontala" eskaintzen digute Anjel Otaegiren kasuaz.

Nola bereiz daiteke graduazio hori, nola zehaztu hor generoak?:

· Bi multzo nagusi bereizten dira:

1).- Komunikazio faktizioa: errealitatea,konbentzio linguistikoen bitartez ordezkatzen du; fikzio-gradurik minimoena du, inplizitua, eta ez intentzionatua. Egia-ituna eskatzen du bidaltzaile eta hartzailearen artean.
Bi maila daude:
a):Faktizio dokumentala: egiazta daitekeena
b): Faktizio testimoniala.


2).- Komunikazio fiktizioa: fikzio intentzionatua da. Sinesgarritasun-ituna eskatzen du, eta 3 mota daude:
a):fikzio errealista
b)fikzio fabulatzaile mitopoetikoa
c)fikzio gezurrezkoa


Baina nola zehaztu komunikazio-era desberdin horien arteko mugak ?:

sailkapena ez da beti erraza, eta hau ilustratzeko, adibide bat ekarriko dugu hona:

1980 urtean, Janet Cooke kazetariak irabazi zuen Amerikako Estatu Batuetan entzute handia duen Pulitzer kazetaritza-saria, "Jimmy-ren mundua "("Jimmy´s World") izeneko erreportajeaz.

Bertan, 8 urteko ume baten istorio ikaragarria kontatzen zuen: Jimmy heroinomanoa zen bere adin txiki horretan, ama trafikatzaileak horretara bultzatuta; 5 urte zituenetik bizi da Jimmy heroinan eta kokainan murgilduta; amak eta Ron izeneko honen amoranteak sartzen diote egunero dosia, xiringaz.

Kazetariak zehaztasun osoz kontatzen du etxe barruan umeak bizi duen giroa, baita eskolan dituen harremanak, droga beti tartean.

Erreportajea "The Washington Post" egunkari prestigiotsuan argitaratu zenetik, izugarrizko oihartzuna lortu zuen iritzi publikoan, baita eztabaida piztu ere.

Baina Janet Cooke kazetariak ukatu egin zien bai poliziari bai egunkariaren zuzendariari umearen nortasunaren ezagutza, sekretu profesionala aldarrikatuz. Erreportajeak Pulitzer saria jaso ondoren eta eztabaida graduz igo zenean, Janet Cooke kazetariak ezin izan zituen presioak denbora gehiagoz jasan: Jimmyren pertsonaia asmatua zela aitortu behar izan zuen. (7)

Bistan da kasu honetan muga gainditu egin zela, eta balorazioa komunikazioaren teoriko batek egiten digu:

"Pertsonaia bat asmatzea, berau sinesgarria eta tipikoa izan arren, prozedura arriskutsuegia da, berez, kazetaritzaren tradizioan oinarrizkoa den dogma bat hausten duelako, kazetariari gertakariekiko egiatasun osoa exijitzen diona, hain zuzen...Hori eginez gero, narrazio faktizioa eta fiktizioa ondo bereiztu behar dituen eremu anbiguoan sartzen gara." (8)


Generoen bilakaeraz:

Arazoak gora-behera, 60 hamarkadan kazetaritza-literatura harreman estua hasi zenetik, konbergentzia-prozesua gertatzen ari da batetik bestera. Konbergentzia hori bi zentzuetan gertatzen da:

A): Literaturatik kazetaritzara:

Literaturaren eremuan, aurreko ikuspegi hedatuak fikzioarekin lotzen zuen esklusiboan literatura sormena, eta ondorioz literaturaren erresumatik desterratu egin zituen kronika, erreportajea eta biografia ; literatura, bestalde, idazle sortzailearen irudimenaren fruitutzat aurkezten zitzaigun. Horrela, literaturtasuna eta fikzioa pareko agertzen ziren.

Gaur egun aldiz, ez da ikuspegi hori onartzen, alde batetik ez baitzaio literaturari konnotazioaren monopolioa onartzen, eta definizio berri zehatzagoak proposatzen dira literaturaz:

"izaera estetikoa duen ezagutza bidea, esperientziaren kalitatea hizkuntzaren bitartez bereganatu eta adierazi nahi duena" (9). .


Literatura, beraz, fikzioaren eremu hutsetik esperientziaren kalitatea zehaztera etorri zaigu, eta ezagutza-bide berezi moduan agertu.

"Gero eta zentzu gehiago du fikzioa errealitatean txertatzeak" esan zigun Harkaitz Cano idazleak "Piano gainean gosaltzen" kronika-liburuaren aurkezpenean , eta genero hibrido honen inguruko hainbat burutazio interesgarri eskaini zizkigun:
"liburuko pertsonaiak benetakoak izan arren, denek ondo funtzionatzen dute fikzio bezala", zioen orduan Canok , eta horren zergatia argitu nahian, gehitu zuen New Yorkek, kronika horien guneak, "irrealitate" batean bizitzeko aukera ematen duela.

"Inork ez du fikzio baten parte izan nahi, eta are gutxiago oraindik, fikzio hori benetako denean".
Gerora, 2001eko irailaren 11an New York-en bertan gertatuak dimentsio berezia eskaini diote Harkaitz Canok 2000ko azaroan esandako hitz mamitsuoi eta, ondorioz, kronika literarioen genero hibrido honen posibilitateei.(*10).


Bizitzako hainbat egoera ezingo genituzke ulertu edota adierazi, hizkuntzaren erabilera estetiko hori gabe, literaturarik gabe.

Badirudi, gainera, etorkizunera begira ere, literaturari helburu komunikatibo-kognitibo berezi hori gorde nahi zaiola:
"Aurrera begira, guk ezagutzen eta praktikatzen dugun literaturak, seguruenik ere, bi bide nagusiren artean hautua egin beharko du: barnelilura edo komunikazioa" (11)

Modu horretan hurbildu da literatura kazetaritzaren eremura, sentsibilitate errealista berria garatu den prozesu horretan.

· lehengo fantasiazko ipuinetik, kondakera labur errealistarako bidea egin da, eta "short-stories" edo kondakera "labur-laburrak" idatzi dira, maiz egunkarietan argitaratuak.

· *Kirmen Uribe eta Labur-laburrak dira adibide argia:

"Ipuinean aukeratzen den pasadizoak bizitzaren alderdi bat argitu behar du" diosku Kirmen Uribek, bere kondakera labur-laburren aurkezpena egitean.

"Azpigenero honek gaurkotasun handia du. Hain azkar bizi garen mundu honetan, holako testuak aproposak dira. Teknologia berriek testu horien zabaltzeko aukera handiagoak ematen dituzte". (12)


· Prosa literarioak lekukotasuna eta niaren literatura garatu du: oroimena oinarri, bidaia liburuetan, etab; bidaia baten inguruko kronika literarioak ugaldu egin dira, eta hauen artean ere gradu desberdinak ikusten dugu. Adibidez:
.Pako Aristi idazle eta kazetariak, agian bere ibilbide bikoitz horri segika, "Venezuela, iraultza isilaren hitzak" kronika lehen pertsonan egin du, testu faktizio baten eran, erreferentzialtasun objektiboaren gainean bere hausnarketak burutuz eta balizko prozesu iraultzaile bolibartarraren irudi poliedrikoa eskainiz.(13)

.Iñigo Aranbarri narratzaile eta poetak, bere aldetik, kronika subjektibizatu batean Euskal Herria eta Txiapasen arteko lotura diakroniko eta sinkronikoak aurkeztu dizkigu, konposizio berezi batean, mundu globalizatu baten errealitatea ere printza ugariren bitartez azalduz.(14)
.Koldo Izagirre idazleak "Ez dut erraza, konpai!" liburuan bidaia-kronika subjektiboa edo nobela-erreportaia moduko bat eskaini digu Kubara abiatu den "Hemingway txipi bat"en antzera.(15)

· Gaur egungo euskaldunon begietara arreta deitzen duten gatazka eta prozesu guzti-guztien kronikak egitera abiatu dira gure kazetari eta idazleak: Irlanda (Uria-Unzueta), Palestina (Uria), Mandelaren Afrika (Olasagarre), Mexiko Zapatista (Aranbarri), Kuba (Elexpuru, Izagirre)...


· Muga-mugan kokatu dira bi arloen artean beste zenbait esperientzia: biografiak edota dokudramak

· Aipamen bat egin behar da baita literaturaren eta, zehatzago esanda, nobelaren eremutik burutu diren saioak kazetaritza bera edo-modu zabalagoan, komunikazio mediatikoa-gai edo sugerentzia nagusitzat hartuta: Juan Luis Zabala idazle eta kazetariaren "Agur Euzkadi" eta oraintsuago, Lutxo Egia idazlearen "Paperezko hegazkinak".(16)



B):Konbergentzia-bide horretan, bigarren norabidea: Kazetaritzatik literaturara doana:

Kazetaritza informatibotik bertatik, eta genero tradizionaletatik agertu da literaturaren eragina:

· a):Albistea:
Kazetaritzak bere-berea duen albisteak bilakaera markatua izan du.
· lehenik, gertatzen zena azkar kontatzetik,
"I make news" hartara urratsa eman zen, albistearen bila abiatu edota hau sortzera.

· ondoren, albistearen kudeaketa eta interpretazioa landu: noiz eman argitara, ze testuinguru sortu..
· Gero eta gehiago, kazetaritzaren mugek fikzio askatzailearen bila bultzatu dute kazetaria.
· Habermas irakasleak esan duenez,

"albisteak , formatuan bai eta estiloan, narrazio bezala aurkezten dira ; gero eta maizago, gertatuaren eta fikzioaren arteko muga ezabatu egiten da".(17).





Habermasek esandakoa baieztatzeko, kazetarien maisu aritu baten hitzak ditugu hurrengo hauek:

"Sarreratxo informatiboek ez dute zergatik hotz eta urrunak izan behar, kazetariaren esku literario edo deskriptiborik gabeak....beti onartu behar dira kontakizuna aberasten duten autorearen ekarpenak". (18)


· b): Erreportajea: kazetaritzak ez du nahiko gertatu dena kontatzearekin; hortik harantzago, motibazioak eta ondorioak eskaini nahi ditu. Gertakariei kolorea gehitu nahi zaie, errealitatea egitura estetikoetan antolatu.Hauxe da kazetarien maisuak dioena:

"Erreportajea informazio-testua da bai, baina albisteak, pertsonaia desberdinen deklarazioak, giroa, kolorea, eta batez ere deskribapena eskatzen duena. Albistea bera baino gehiago egokitzen da erreportajea estilo literariora (lehenago esan dugun arren albisteekin ere literatura ona egin daitekeela)."(19).

Protagonisten ahotsak txertatzen dira, teknika berriak hartuaz

· Rashomon teknika deitua, zinematik.
· Fondo objektiboa gehi idazkera landua: horrela definitzen da erreportajea, eta bi lerro garatzen ditu:
-bata, subjektibista
-bestea, objektiboa, Truman Capoteren bidetik

Kazetaritza berriaren esperientziatik, baieztapen erradikalak egiten dira: "Kazetaritza literatura da...eguneroko literatura" (20).



Giro horretan sortu zen Postfikzioa: lan dokumentala eta literaturaren prozedurak elkarlotuz, fikzio-ez fikzio muga lehen oso markatua, aldatu egiten da.

· Genero hibridoak sortzen dira horrela: "tranche de vie", sinesgarritasun efektua sortuz.

· Literatura-kazetaritza hibrido horiek, egunkarietan argitaratu eta bertan toki finkoa lortzen badute ere, literaturaren baliabide espezifikoak nabarmentzen dituzte, hala nola konparazio eta metafora ausartak . Har ditzagun adibidez "Euskaldunon Egunkaria"tik bi erreferentzia:


Nazioarteko politika orrialdeetan aktualitate handia duen pertsonaia baten erretratua horrela egin izan da gure artean:

"bere ile zuriaz, panda hartz zahar eta setatia, rabbi beleen artean oinez" (21)

Nor dugu aktualitatezko pertsonaia erretratatua?: Ariel Sharon Deitoreen Harresira hurbiltzen.

Edota beste hau:

"Beti gogora ekarri izan didana Hannibal izan a. Ez elefanteena, Hannibal Lecter baizik".(22)


Kasu honetan erretratukoa Jaime Mayor Oreja dugularik.

Metaforaren erabilera gomendatu egiten dute kazetaritza berriaren maisu arituek:


"Metafora da estiloa. Inork ezingo du artikulugile gradua lortu metaforaren erabileran lizentziatu bihurtzen ez bada.
Kazetariak, esaldi arrunt xamarra jarri duela susmatzen duen bakoitzean, metaforari eskua luzatu behar dio, eta esaldi hori irudi literario batez ordezkatu". (23)


· Prentsa idatziak informazio arinaren monopolioa galtzen duen heinean, irrati-telebistaren mesedetan, posibilitate berriak landu behar ditu: errealitatearen azterketan sakondu nahi


Truman Capoteren ildotik: kazetaritza maila horizontalean mugitzen da; narratiba, aldiz, maila bertikalean, pertsonaian eta gertakarian sakonduz



Ildo horretan segituz, kazetaritza- genero eta modu berriak garatu dira:
· kazetaritza parte-hartzailea
· interpretatzailea
· ikertzailea


Prozedurak ere berritu egin dira, Tom Wolfek eta New Journalism eskolak hasitako bidetik : eszena, elkarrizketa osoa, ikuspuntua, erretratu globala,...(24)


Alde batetik, saturazio-erreportaje deitua landu izan da, gai baten inguruan dokumentazio eta lekukotasun ugaria pilatuz, horretan oinarritu ahal izateko "kazetari orojakile" baten idazkera (garai bateko idazle orojakilearen aldakia, hain zuzen).


Zutabe edo komentarioaren gainetik, erreportajeak lortu du prestigioa; iritziak ez du mugimendurik, erreportajeak aldiz bizitza du, errealitatea interpretatu eta birsortuz.


Elkarrizketa eta erretratuaren generoa ere, literaturatik hartu eta bete-betean sartu da kazetaritzan, eta subjektibitate gradu handia onartzen zaio kazetariari, egotismoan erori ezean behintzat.

Gure prentsan, elkarrizketa-girotu estilo berrikoak saiatu izan dira azken urteotan, bai idazleen bai kazetarien aldetik, eta egunkari eta aldizkari formatuan argitaratu, batzutan sail finkoa ere osatuz. Aipagarria da elkarrizketa-liburuaren formatua: oraintsu Hasier Etxeberriaren "Bost idazle"






Kazetaritza-literatura hurbilketaren ondorioz sortzen diren aukera eta arazo berriak:


· Kazetaritzaren zein literaturaren eremuan eragin zuzena duen aldaketa sakona bizitzen ari gara: kultura idatzi batetik ikus-entzunezkora goazen garaian omen gaude. Gure arlo biek ere komunikazioa oinarrian dutelarik, zertan alda dezake gertaera honek komunikazioaren beraren muina?
· Badirudi aldaketa honek kazetaritzaren zein literaturaren eta bion arteko harremanaren intentsifikazioa dakarrela, baina ez sakoneko aldaketa.
Zentzu horretan, adibide interesgarri bat aztertu ahal dugu azkenaldian : Ameriketako Estatu Batuetan entzute handia lortu duen euskal artzain baten inguruko telebista-erreportaje bikaina:" Azken artzaina", Iñaki Bizkarra kazetariarena. Dionisio Txoperena goizuetarra, duela 30 urte Estatu Batuetara artzain joandakoa, eta oraintsu ATT komunikazio-enpresa handiak spot famatu batzuen protagonista egin duena. Telebista-erreportaje horretan kazetaritza berriaren edo Literatura-Kazetaritzaren baliabide guzti-guztiak aurki ditzakegu: sinboloak, metafora eta metonimiak, narrazioaren egituratze literarioa, pertsonaien karakterizazioa...Oro har, ikus-entzunezko eremua oso emankor agertzen da kazetaritza-literatura elkarlanean.


Zentzu berean lasaitu gaituzte zenbait adituk:

"Hitzaren heriotza adierazi ordez, .. ikus-entzunezkoen unibertsoan gertatzen den honen birkokapena ulertu behar... Garai prometeikoak bizi izan ditu eta bizi ditu literaturak, liburutegietako jaikoei kendu eta gizakiei emana izan beharko deneko garaiak"...."Benetan existitzen den irakurlearen izaera mutantea onartu behar dela, besterik ez da." (25)


· Euskal komunikabideen azken aldiko garapena, mugatua izanda ere, eraginkorra gertatu da, besteak beste euskal literaturaren arlorako. Gogora ditzagun duela urte gutxi J.M. Torrealdairen datu soziologikoak eta ondoriozko hipotesiak : euskal idazleen adin-piramidean, gazte-gazteen artean gertatzen den hutsune nabarmena, agian literaturaren eremutik euskal kazetaritza berpiztu berrira izandako gazte-ihesaldiagatik esplikatzen zuena(26)


Kazetaritza bilakatu da, ezbairik gabe, euskal idazle anitzen lanbide nagusia, eta horrek gure artean oinarri materiala jartzen dio arlo bien arteko harremanari.





· Komunikazioa, bestalde, ez da inola ere eremu neutralean gertatzen. Aitzitik, gizarte globalizatu eta tentsionatu honetan, gaien agenda ,interpretazioa,hizkuntza bera ere markaturik agertzen zaizkigu maizegi, goitik beherako dinamika astunen bidez. Eragin hori literaturara ere luzatzen ari dela esan daiteke gaur.Horrela dio idazle batek:

"Unibertsaltasunak ez dakar gau tolerantzia edo errezepzio balorerik. Bere dogma propioa darama.Supermerkatuan ez dute tokiko produkturik nahi....best seller angloamerikarrak erakusten dituzte, eta bazter batera ezkutatzen dituzte toki bereko hizkuntzan idatziriko jatorrizko lanak, nahiz hizkuntza propioa izan ondasun berekoa".(27).




· Literaturaren ezaugarri izan den obraren pertsonalizazioa kazetaritzara zabaldu da,batez ere kronika generoan, honek egilearen ikuspegi pertsonala gahitzen duelako, eta kazetaritza "autore-lana" bilakatzen ari da, bai ikus-entzunezkoetan baita idatzian.Horrek suposa dezakeen arriskuaz abisatu du kazetaritza arloko teoriko batek:

"Kronikaren arriskua: albiste diren osagarriak ditu, baina baita analisia ere, eta bigarren alde horretan arriskua da kazetariak ez izatea esperientzia nahikorik eredu horretan eta ondorioz eskua kargatu dezan.." (28)



· Generoen alorrean bizi dugu egunotan nahasmendurik nabarmenena, aldaketa arin eta ugariak gertatu direlako hain zuzen; hibridazioaren ondorioz, helburu estetikoak eta informatiboak elkarlotu egin dira, eta irakurle-entzulea mezua deskodetzeko orduan harritu egiten da sarri, ez baitaki ze ikuspegitik hartu behar duen mezu konkretua.


· Hau hala gertatzen ari da komunikabide guztietan, baina azkarrago ikus-entzunezkoetan: "mazedonia-programa" deituetan genero desberdinetako atalak nahasten dira, formatu desberdinak tartekatuz...Dokudramaren kasuan, adibidez, gero eta maizago ikusten dugu zenbait telebista kateetako albistegietan genero informatibo "berri" honen erabilera bitxia: gertakari baten irudirik ezean, aktoreen bitartez birsortu egiten dute gertatua, eta huraxe eskaini informatiboan, eta ez da beti markatzen dramatizazioa denik.


Zentzu horretan, eta kazetaritza-literatura muga horren zehaztea zein zaila den argitzeko,har dezagun adibide esperientzia komunikatibo berri batean: Kirmen Uribek eta beste batzuk antzeztu duten "Bar Puerto: bazterreko ahotsak" ikustaldian. egiazko pertsonaien gainean egiten den dramatizazio eta narrazio literario horrek komunikatzen duena, zer neurritan ez da gertatzen aipaturiko "dokudrama" horiek baino egiatiago?.



· Testu komunikatiboen sekuentzialtasuna aldatzen ari da, eta narrazio interaktiboak irakurketa-ohituren aldaketa eskatzen digute.


· Oro har, kazetaritzaren jite komunikatibo-interpretatiboa garapen fase arinean aurkitzen da, beste zenbait arlotatik eta bereziki literaturatik baliabideak, metodoak...eta autoreak fagozitatuz.










Ondorio gisa, zenbait burutazio:


1. Azkenaldian ezagutzen dugun kazetaritza-literatura harremana ez da motibazio estetiko hutsez gertatzen.Gertakarien berri ematerako orduan, horietan sakondu beharrak eta albistearen testuingurua, zergatia eta nolatasuna eskaini nahiak bultzatzen du kazetaritza literaturaren metodo eta moduetara.

2. Edonola ere, modu gradualean gertatzen da kazetaritza-literatura harremana, eta graduazio hori hizkuntzaren erabilera berezituak neurtzen du.

3. Hurbilketa hori posiblea baldin bada, kazetaritzaren eta literaturaren berezkotasuna bortxatu gabe,hizkuntza beraren erabilerari esker da eta, batez ere, sakonean biek ere komunikazioa dutelako helburu.

Bat egiten dute, beraz, informazioa eskaini edota esperientziari antolaketa estetikoa eman baino harantzago, kazetaritzak zein literaturak biak ezagutza- bide direlako, eta biek ere, batera denotatiboa zein konotatiboa den hizkuntza bera darabiltelako .

4. Hurbilketa zentzu bietan gertatzen ari da:
· alde batetik, literaturan sentsibilitate errealista berria indartu da, eta genero berriak ezagutu dira komunikazio-nahiari segika: "short-stories edo "labur-laburrak", eta aspaldiko beste batzuk gaurkotu eta berrindartu: bidaiak, erreportaia-nobelak, etab.

· bestalde, kazetaritzan albistearen "kudeaketa", erreportajearen dimentsio berria, elkarrizketa eta erretratu subjektibizatua, eta oro har, hibrido berrien agerpena nabarmendu egin da.

5. Harreman horren ondorio: kazetaritza arauemailetik beste irizpide zabalagora bidean aurkitzen gara, komunikazioa eta interpretazioa helburutzat hartuta.


6.Euskal literaturaren eta kazetaritzaren gaurko praktikan,badirudi literaturaren eremutik datozela batez ere saiakera berritzaileak, eta egunkarietako orrialdeetan txertatu badira ere, esan daiteke ez dutela oraindik zentraltasunik lortu. Iritzian eta zutabe berezietan eman zaie sarrera, periferian beraz, baina genero hibrido eta saio berriek ez dute oraindik informazio-komunikazioaren korpusa ukitu. Oraindik orain, euskal komunikabideetan literaturari "hesi sanitarioa" egiten zaiola esan daiteke,eta koadernotxo berezietara edo kultura-iritzi orrialdeetara bideratua dela, informazioa "kutsa" ez dezan edo. Kazetaritza-literatura harremana ez da, beraz eta itxura baten, gurean oraindik egonkortu, agian arlo biek ere gaur egun nozitzen duten barne-zirrararen seinale.

 


OHARRAK:
1).- "The Guardian",1999-10-5,"Reactions to the crash", www.guardian.co.uk; "The Washington Post", 1999-10-6, "Death Toll Rises To at Least 70 In London Crash", www.washingtonpost.com; Jilly Cooper: Biography, www.sbillington.com.

2).-MATTELART,Armand;MATTELART,Michèle: Histoire des théories de la comunication", La Découverte, Paris 1995, 95 orr.

3).-VAN DIJK,Teun A.: "La noticia como discurso", Paidos 1996, Bartzelona, 109 orr.

4).-ARREGI, Iban: "Angel Otaegi", Uztarria 2001, Azpeitia, 134 orr. eta hurren.

5).- SAIZARBITORIA, Ramon: "Hamaika pauso", Erein, Donostia 1995, 373 orr. eta hurr.

6).-SARRIONANDIA,Joseba, "Euskaldunon Egunkaria", 2002-09-27

7).-GONZALEZ,Norberto: "La interpretación y la narración periodisticas", EUNSA, Iruñea, 1997

8).-CHILLON,Albert: "Literatura y periodismo", Universitat Autònoma de Barcelona, 1999, 262 orr.

9).- CHILLON, Albert: aipaturiko liburua, 69-70 orr.

10).- CANO, Harkaitz: "Euskaldunon Egunkaria", 2000-11-24

11).- VAZQUEZ MONTALBAN, Manuel: "La literatura en la construcción de la ciudad democratica", Mondadori, Bartzelona 1998, 212 orr.

12).- URIBE, Kirmen: "Euskaldunon Egunkaria", 2000-01-12

13).- ARISTI,Pako: "Venezuela, iraultza isilaren hitzak", Txalaparta, Tafalla, 2000

14).- ARANBARRI,Iñigo: "Zapata-ren oihana",Susa, Zarautz1997

15).-IZAGIRRE, Koldo: "Ez duk erraza, konpai!", Susa, Zarautz, 1995

16).- ZABALA,Juan Luis: "Agur, Euzkadi"; EGIA, Lutxo: "Paperezko hegazkinak", Susa, Zarautz ,2002.10.17

17).-HABERMAS, Jurgen: "Historia y crítica de la opinión pública", Gustavo Gili, Bartzelona, 1986, 197 orr.

18).-GRIJELMO, Alex: "El estilo del periodista", Taurus, Madrid, 2000, 35 orr.

19).- GRIJELMO,Alex: aip. lib, 58 orr.

20).-HARO TECGLEN, Eduardo: aipamena CHILLON, Albert lib. aip., 183 orr.

21).- CANO,Harkaitz: "Euskaldunon Egunkaria", 2001-02-11

22).- CANO,Harkaitz: Idem, 2001-03-04

23 ).- GRIJELMO, Alex:aip. lib., 329 orr.

24).- RAMIREZ DE LA PISZINA,Txema: "Kazetari-lana Euskal Herrian", UEU, Bilbo 1998, ikus 77 orr. eta hurren.

25).- VAZQUEZ MONTALBAN, Manuel: aip. lib., 192 eta 214 orr.

26).-TORREALDAI, Joan Mari: "Euskal Kultura gaur", Jakin, 1997, 396 orr. eta hurr.

27).-VAZQUEZ MONTALBAN, MANUEL: aip. lib., 215 orr.

28).- GRIJELMO, Alex: aip. lib., 82. orr.

 

LEIOA, 2002ko urriaren 21a Karmelo LANDA MENDIBE