Pizkundea:
Aitzol modernitatearen kontra
-
1923an Primo de Riveraren diktadura.
-
1925ean Azkue eta Urquijo aukeratzen dituzte espainiako
real academian sartzeko. Ez ziren nazionalistak.
-
Prentsari dagokionez :
Euzkadi dugu:Organikoki PNVko egunkaria da. Bilbon du
egoitza eta erdaraz argitaratzen da. Hala ere, euskaraz idatzita zegoen atal
bat zuen, Euskal Orria zeritzona eta horren lehen arduraduna Kirikiño izan
zen.Geroago Orixe izango zen, baita Lauaxeta ere. Euzkadi goizez argitaratzen
zen bitartean, Donostian El Dia argitaratzen zen, hau ere erdaraz. Egunkari
hau ere nazionalista zen baina ez zegoen organikoki PNVra lotua. Dena den,
artikuluak batean zein bestean argitaratzen ziren, esan nahi baita, egun batean
Euzkadin irakur zitekeen artikulua
hurrengo egunean El Dian ere irakur
zitekeela. Nagusi ziren bi hauekin batera Aberri
ere bazegoen.
-
Baina agerkari horiez gain, 1930a arte oso gauza gutxi
zegoen. Nobelarik ez zegoen, Txomin Agirre hila zen, eta ipuin liburuak ere
eskas: Zamarriparen “ Zaparradak” eta Gregorio Mujikaren 1927ko “ Pernando
Amezketarra”. Akaso itzulpenak izango dira aipagarri Oscar Wilde, Grimm anaien
liburuak eta espainiar klasikoen lanak argitaratzen baitira.
-
Berriro prentsara itzuliz, 30ean PNV batu egiten da Euzkadi geratzen da erreferentzi nagusi
lez. Zeruko Argia ere badago baina
bertan literaturak leku gutxi hartzen du. Razon
y Fe zeritzon agerkaria ere aipatuko dugu bertan Orixe eta Lauaxetaren
irakaslea izan zen Aita Estefania jesuita zegoelako.
Testuinguru horretan hasten da
Aitzol bere proiektuaren lehen pausoak ematen. Diktaduraren presioa gutxitu
egiten dela aprobetxatuz, euskalduntasuna suspertzeko hainbat ekimen burutzen
dira: 1926an Euskal Jaia antolatzen da Elgoibarko San Lorenzo auzoan, 27an
Mutrikun, 27an bertan Dia del Euskera antolatzen da Arrasaten, kazetaritzan
Kirikiño saria antolatzen da, Jautarkoli omenaldia egiten zaio… Suspertze
horren arduradun eta ideologo nagusia Aitzol izango da. Aitzolek argi ikusten
du ordura arte lo dagoen Euskal Herria pizteko poetak behar direla, poesia dela
euskaldunak iratzarri eta herria egiten hasteko bitartekoa. Helburu hori
gauzatu asmoz elkartzen ditu Santo Tomas egun batez Donostian Orixe eta Lizardi
poetak, Labaien dramaturgoa eta Cabanas, Erauskin eta Olasagasti pintoreak,
Aitzol buru dela , Euskal Herria izango denaren zimentarriak jartzen hasteko.
Argi dago Aitzol berez apaiza izanik ere, erabateko politikaria dela eta dena
oso ondo planifikatuta zuela.
1930eko ekainaren 1ean, Aitzol
arduradun zuen El Dia sortu zen egun
berean, Errenterian Olerki Eguna egiten da. Lehiaketa lez antolatzen da eta
poeta gazteek euren lanak aurkezten dituzte, tartean Orixek, Lizardik eta
Lauaxetak. Azken honek irabazten du “ Maitale Kutuna “ lanarekin.
Iñoiz
ikusi bako maitale kutuna
neure
opasamurrok laztanduten dabe.
Begi
gelgarriz dargist bijotzeko iluna,
eta bere
larrosak usainduten nabe.
Zerutar
egak ditu maitasun zaliak;
lurrera
baxen sarri so-dagi ortzira.
Bere
leuntasun ziar musu sutsubenak
espan
ganian, otoi bijurtuten dira.
Garbitasun
usaña txakijan dixuri,
eta
lo-dagonian ametsezko irrijak
aboko
larrosetan dagerkoz urduri.
Aiztatzat
alai dartu zelaiko lilijak.
….
Aitzol buru zuen epaimahaiak Orixeren
lana aukeratu zuen bigarren. Aitzol eta Orixeren arteko ezinikusia ezaguna zen.
Baina zergatik aukeratzen du
Aitzol poesia eta ez nobela ordura arte lo zegoen herria pizteko?
Alemaniar erromantizizmoko
filosofoa zen Herder aukeratu zuen Aitzolek ideologia oinarri. Herder ustez “
herri guztiek dute euren ohitura eta erakundeetan, artelan eta literaturan
agertzen duten izaera bakarra, berez dena hagitz baliagarri”. Alegia,
euskaldunek badugu esentzia, arima , geurea dena, berezkoa, beste inork ez duena,
beste guztiengandik eta batez ere espainolengandik bereizten gaituena; ez
dakigu ondo zer den baina izan bada. Kontzeptu hori erabili nahi du Aitzolek
herria espabilatzeko. Eta horretarako bitartekoa poesia da.
Beraz poesiaren funtzioa oso
garbi dauka Aitzolek. Poesia herriaren esentzia ukitu, jaso eta transmititu
egin behar du. Poesiak funtzio etnologiko-etnografikoa eta funtzio didaktikoa
bete behar ditu, eta garrantzitsuena, agitaziorako balio behar du. Poesiak
funtzio soziala bete behar du. Poesiarekin Euskal Herria askatu behar da.
Poesia helburu politikoak lortzeko bitartekoa da. Hori da Aitzolen ustea.
Horrela argudiatzen du Euzkadi egunkarian
34an, erdaraz, Aitzolen produkzioaren %90a, euskalduna izanik ere, erdaraz
baita:
“... Reflexionemos ahora sobre los tres puntos fundamentales que
constituyen la trayectoria de la vida individual. Qué hice hasta el presente,
què hago hoy, què debo hacer mañana; eso debe preguntarse en estos instantes de
meditacion todo amante del Pais Vasco. Todos estamos en la obligacion de ser
hombres constructivos. Luchar para edificar, para levantar, para animar, para
realizar siempre una accion positiva.
(…) Yo quisiera tener la fuerza persuasiva suficiente para reclamar la
atenciòn de todos los amantes de lo vasco hacia un problema urgentìsimo,
gravìsimo, decisivo para el porvenir del Paìs Vasco. Todos los superlativos,
por muy intensivos que ellos sean, son pocos para hacer resaltar su
trascendencia.
Me refiero al cultivo de nuestro idioma. Y, por hoy, al cultivo literario.
Ha sido este año que finaliza de 1934 de una terrible y maldecida esterilidad
para la literatura vasca. No sòlo no hemos avanzado, sino que hemos retrocedido
en cuanto al volumen de las publicaciones y no nos hemos superado en cuanto a
su calidad. Y ello tambien es retroceder.
(…) Las causas de la esterilidad son multiples. Una, la falta de
lectores y la indiferencia glacial del publico vasco por los libros
euskeldunes. Aun los libros literarios mas valiosos, con las poesias
seleccionadas anualmente, apenas llegan a ser vendidos en el mercado
trescientos ejemplares.(…)
Esta triste realidad lleva al desaliento a los escritores y literatos
vascos. (…)
Es muy cierto que en parte recae sobre no pocos escritores la
culpabilidad de ese alejamiento del publico euskaldun. Ellos lo han alejado con
un euskera subjetivista, personalmente arbitrario, con un valor en las
palabras, imagenes y frases totalmente personales, que el lector no puede ni
interpretar ni adivinar sino tras grandes esfuerzos. Por eso gran parte de
nuestra literatura es artificiosa, carece de naturalidad, de espontaneidad, de
viveza y lozanìa.
Es imprescindible que, dando un viraje pronunciado, enfilemos la
produccion literaria hacia los senderos de lo natural, de lo espontàneo, de lo
sencillo, huyendo de lo artificioso, de lo amanerado, y de la expresion dura de
un lenguaje fabricado en laboratorio. Es esta una condicion sin la cual no
llegaremos jamas a tener literatura vasca. (…)
Mas existen hoy en dia literatos , escritores, poetas y comediògrafos
muy aceptables, que pueden impulsar nuestra literatura con brio y con gran
empuje. Con la misma sinceridad afirmamos tambien que jamas poseyò el pueblo
euskeldun hombres de temple artistico y literario como al presente, ni tan
buenos conocedores de nuestro idioma ni tan galanos escritores.
Pero debe estimularse la actividad de estos literatos, debe buscarse y
encontrarse el ingenio oculto, recatado, y sacarlo a la luz pùblica, debe
favorecerse y apoyarse el esfuerzo de nuestros escritores que se lanzan a la
publicaciòn en euskera”
(*) Hemen zati bat falta da
·
Euskararen ulergarritasunaz. Klasikoa Vs. Modernoa
Alabaina, poesia hura ez zen
jendea pizteko gai izan eta Aitzolek amore eman behar izan zuen. Eztabaida ez zen
literaturaren, eta kasu honetan poesiaren, funtzioari buruz, eztabaida
bestelakoa zen. 1932n Lauaxetak Bide
Barrijak publikatu zuen eta poema liburu horretan erabiltzen duen euskarak
eztabaida sutsua eragiten du, Lizardik 1993an argitara eman zuen Bihotz Begietanek edo Orixek 1934an
atera zuen Barne Muinetanek eragin
zuten antzera.
Larrekok Argian zera idatzi zuen:
“ (…) Neure burua euskar letraduntzat nauakalarik, una
non, ezin aditu ditudala orai berriki agertu diren eta agertzen diren euskar
lan apañenak.
(…) Euskar idazti zaarretan eta euskaldun utsengatik uste
nuen euskara garbiena ikasiko nuela, baño ori ez bide da aski; bide berriak
egiten ari dire eta guk ez jakinki bide berri orietan barna ibiltzen! “
Argian bertan eta 1932an ere, euskaldun batek:
“ (…)
Aldi onetan azaltzen diran olerki batzuk behintzat ulerkaitzak dira
euskaldunontzat. Erderatuak diralako, zerbait erderatik ezagutzen dira; baña
euskeraz bakarrik azaldutatik ulertu gabe geldituko giñanak badira. Alaz ere,
oiek aipatu, ta oiek saritu. Ori ez da euskera txukuntzeko bidea naspillatzekoa
baizik.”
Iñigo Aranbarri, Larrabetzun 2003ko urriaren 18an